Nieakceptacja jednostki przez grupę
Anita Chorążkiewicz-Sowa
Wzrastające poczucie kryzysu społecznego, życie w atmosferze coraz większego zagrożenia brutalnymi
przestępstwami, narkomanią pozbawiają współczesnego człowieka kontaktów między ludźmi pełnych troski,
życzliwości i zaufania, których potrzebuje szczególnie dziecko. Coraz częstsza rywalizacja, zanikająca
solidarność, wzrost egoizmu prowadzi do izolacji, odrzucenia, uwiądu powiązań społecznych. Niniejszy artykuł
ukazuje właśnie sytuację dzieci, dla których życie społeczne, przebywanie w grupie jest źródłem niepewności,
terenem porażek, ciągłych konfliktów doprowadzających do nieprawidłowych stosunków interpersonalnych.
Przejawem tego funkcjonowania jest sytuacja nieakceptacji jednostki przez grupę. Ukazane zostały również
przyczyny i skutki odrzucenia dziecka przez grupę.
Rodzina jest podstawową grupą społeczną wpływającą w największej mierze na
ukształtowanie osobowości jednostki oraz zachowania się jej w określonych warunkach
społecznych. Ma ona przygotować dziecko do uczestnictwa w życiu społecznym. Ale
wrastanie dziecka w życie społeczne odbywa się również w klasie szkolnej. Klasa szkolna jest
miejscem kontaktów dziecka z rówieśnikami, jest terenem sukcesów, daje poczucie
bezpieczeństwa i akceptacji. Jednak nie wszyscy potrafią nawiązywać kontakty i przyjaźnie,
przez co przebywanie w takiej grupie jest dla dzieci miejscem porażek. W każdej grupie jak
również w klasie dzieci wchodzą w bliskie kontakty osobiste i emocjonalne, prowadząc do
powstania nieformalnej struktury klasy, która określa pozycję uczniów akceptowanych i
nieakceptowanych.
Dzieci akceptowane to takie, które są lubiane przez swoich kolegów, czyli cieszą się
uznaniem, popularnością, są atrakcyjne dla rówieśników. Dzieci akceptowane potrafią
zawierać przyjaźnie, kierować swoją uwagę na zewnątrz, są pewne siebie, spokojne, rozwijają
pozytywne poczucie własnego ja.
1
Na popularność może wpływać wiele czynników. Jednym
z nich jest atrakcyjność fizyczna. Dzieci o estetycznym wyglądzie są bardziej atrakcyjne i
popularne. Również imiona mają związek z atrakcyjnością, jeśli są mniej nietypowe i bardziej
popularne.
2
Dzieci odznaczające się nietypowymi imionami są obiektem drwin, a co za tym
idzie obniżenie jego poczucia wartości, doprowadzając do nieakceptacji ze strony
rówieśników. Często, szczególnie teraz spotyka się wśród nowoczesnych rodziców, którzy
nawet nie zdają sobie sprawy, że mogą wyrządzić krzywdę dziecku skazując je na
pośmiewisko przez nadanie mu imienia znanego amerykańskiego aktora czy piosenkarza.
Uczniowie akceptowani odznaczają się wyższym poziomem uspołecznienia, angażują się w
życie społeczne, są po prostu widoczni społecznie, gdyż posiadają umiejętności, które
wpływają na ich popularność. Potrafią inicjować interakcje, wiedzą jak nawiązać kontakty z
określoną grupą, a w niej przyjaźnie, ostrożnie, ale z poczuciem pewności nie narzucając się
innym, ale też nie zniechęcając do siebie przy najmniejszym oporze.
3
Wykazują umiejętności
utrzymania interakcji poprzez wczuwanie się w potrzeby i pragnienia rówieśników.
Doskonale sprawdzają się w roli mówiącego, jako słuchacze, posiadają zdolność
komunikowania się ze wszelkimi typami osobowości. Umiejętnie również rozwiązują
konflikty, znają sposoby rozładowania napięcia w różnych sytuacjach, przywołując zasady
odpowiedniego zachowania się.
4
Te umiejętności są bardzo ważne dla prawidłowych
interakcji z innymi ludźmi, a przede wszystkim umiejętność podejmowania roli oraz
uświadamiania sobie, co inni czują, myślą i chcą, patrzenie na świat z ich punktu widzenia.
1
R.Pawłowska, Izolacja społeczna i odrzucenie dziecka przez grupy wychowawcze (w:) Problemy Opiekuńczo-
Wychowawcze nr 3/1994, s.34
2
R.Vasta, M.M.Haith, S.A.Miller, Psychologia dziecka, Warszawa 1995, WSiP, Wydanie 1, s.619
3
Tamże, s.619
4
R.Vasta, M.M.Haith, S.A.Miller, Psychologia dziecka, Warszawa 1995, WSiP, Wydanie 1, s.620
Należy pamiętać, iż nadmierna popularność może doprowadzić do tego, że dziecko stanie się
zbyt pewne siebie, zarozumiałe, postępując lekceważąco w stosunku do rówieśników
mających kłopoty z przystosowaniem społecznym. Jednak nie wszyscy są popularni i nie
wszyscy potrafią nawiązywać kontakty. W klasie szkolnej pojawiają się jednostki
niepopularne po prostu nieakceptowane przez swoich rówieśników.
Dzieci nieakceptowane są nielubiane i niepopularne, wobec czego nie mają
możliwości zaspakajania swoich potrzeb psychicznych.
55
Wśród dzieci nieakceptowanych
wyróżniamy jednostki izolowane i odrzucane.
Dzieci izolowane żyją na marginesie życia społecznego, nie nawiązują bliższych
kontaktów z członkami grupy oraz nie biorą udziału w ich działalności, są nie tyle nielubiane,
co ignorowane. Dziecko izolowane określane jest przez swoich rówieśników jako nieśmiałe,
małomówne i mało aktywne społecznie niż reszta dzieci. Rzadko podejmują próby wejścia do
grupy lub zaprzyjaźnienia się z jej członkami i szybko rezygnują, gdyż próby te oraz wysiłki
nie przynoszą sukcesów. Niektóre dzieci celowo wycofują się z życia grupy, jest to ich
świadomy wybór, gdyż na przykład grupa może być dla nich mało atrakcyjna, bądź nie
posiadać takiego stylu życia, jaki oni prowadzą.
6
Dzieci odrzucane to takie, które nie cieszą się popularnością, wzbudzając ujemne
uczucia i bardzo często popadają w konflikty, gdyż ich kontakty są nieprawidłowo
ukształtowane społecznie.
7
Mają mały wpływ na wydarzenia w klasie, przez co staje się ona
dla nich źródłem porażek i niepewności.
W kształtowaniu niekorzystnych relacji i statusu społecznego istotne są cechy
behawioralne na przykład dokuczliwość, dominacja i niebehawioralne jak wygląd zewnętrzny
czy osiągnięcia szkolne.
8
Źródłem niekorzystnych relacji rówieśniczych są cechy dziecka, ale
przedmiotem oceny mogą być również zjawiska całkowicie oderwane od natury fizycznej,
leżące w sferze psychiczno-społecznej. Ważnym źródłem nieakceptacji jest percepcja przez
dziecko już częściowo odrzuconej swojej pozycji i statusu społecznego. W tym momencie
ważna jest świadomość pozycji w ocenach rówieśników, gdyż ma to istotne znaczenie dla
kształtowania się zaufania wśród rówieśników oraz przyszłych celów. Jeśli dziecko jest
świadome swojej pozycji społecznej oraz ma poczucie korekty swojego zachowania to może
dokonywać zmian w opinii grupowej i rozwijać poczucie własnej autonomii będącej funkcją
efektywnego członka grupy. Natomiast, jeśli odczuwa nieakceptację, ale ma poczucie
bezsilności w dokonaniu zmian swojej sytuacji to skutkiem tego będzie zachowanie bierne,
prowadzące do pogłębienia statusu odrzucenia. Do odrzucenia prowadzi percepcja oczekiwań
sukcesu lub niepowodzeń.
9
Polega to na tym, iż pierwotne odrzucenie prowadzi
automatycznie do tego, że dziecko czuje, że jest nielubiane lub odczuwa powiązanie niskiego
społecznego statusu z kontrolą ze strony zewnętrznych czynników, nad którymi nie może
zapanować i tu rodzi się bezradność prowadząca do trwałego doznawania trudności w
kontaktach. Ta bezradność wyzwala łańcuch niepowodzeń, które występują we wszystkich
okresach rozwojowych i życiu dorosłym.
Najważniejszą przyczyną wpływającą na odrzucenie bądź ignorowanie dziecka przez
rówieśników jest brak podstawowych umiejętności społecznych, nieznajomość reguł
rządzących w nawiązaniu i utrzymaniu poprawnych kontaktów takich jak właściwe
interpretowanie języka ciała, odczytywanie mimiki, wchodzenie w kontakt wzrokowy,
zapewnienie uczestnikowi kontaktu poczucia swobody, właściwe reagowanie na emocje
5
A.Korzeniewicz, Z pomocą nieakceptowanym (w:) Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze nr9/2001, s.28
6
R.Pawłowska, Izolacja społeczna i odrzucenie dziecka…,op.cit.,s.34
7
A.Korzeniewicz, Z pomocą nieakceptowanym…, op.cit.,s.28
8
B.Urban, Kryteria, mechanizmy i konsekwencje odrzucenia dziecka przez grupę rówieśniczą (w:) Społeczne
konteksty zaburzeń w zachowaniu pod red. B.Urban, Kraków 2001, Uniw.Jagielloński, Wydanie 1, s.13
9
B.Urban, Kryteria, mechanizmy i konsekwencje odrzucenia dziecka przez grupę rówieśniczą …op.cit.,s.13
innych osób.
10
Są one konieczne do nawiązania bezpośrednich stosunków. Na przykład, jeśli
jednostka ma kłopoty z poprawnym wysławianiem się zwykle traktowana jest jako ktoś mało
bystry, bez wykształcenia, jeśli nie przestrzega niepisanych reguł interakcji niewerbalnych, to
inne osoby, a w tym wypadku dzieci postrzegają ją jako dziwaka i najczęściej stronią od niej.
Zwykle są to dzieci, które nie potrafią i nie wiedzą jak przyłączyć się do zabawy, dotykają
rówieśników wywołując u nich skrępowanie i zażenowanie niż poczucie bezpieczeństwa i
przyjaźni.
11
Krótko mówiąc są to dzieci poza nawiasem. Nie opanowały one wiernego języka
emocji i nieświadomie wysyłają sygnały, które wywołują zakłopotanie. Oprócz odtrącenia
przez rówieśników, co doprowadza do samotnej egzystencji, dzieci te mają kłopoty w
nauce.
12
Dziecko nieporadne społecznie może błędnie interpretować wyrazy emocji
nauczyciela i tym samym niewłaściwie reagować jak na zachowania swoich rówieśników.
Tym samym wynika z tego poczucie niepokoju i upośledzenia przede wszystkim skutecznego
uczenia się. Są one narażone na ryzyko nieukończenia szkoły, a w najgorszym przypadku na
całkowitą gradację społeczną, stając się wyrzutkiem. Wpływ na to ma skłonność do złości i
wrogie nastawienie w sytuacjach gdzie jej nie ma, ale również nieśmiałość, niepokojenie się
w sytuacjach społecznych, niezręczne zachowanie w towarzystwie gdzie inni odczuwają
zażenowanie, dlatego też starają się ich unikać.
13
Brak umiejętności społecznych, których
skutkiem jest odtrącenie prowadzi dziecko do próby przyjęcia przewodnictwa w niej. Dzieci
nieakceptowane chcą na siłę wejść do grupy, zmienić temat dyskusji, wyrażają opinie,
sprzeciwiają się wobec innych. Robią to, aby zwrócić na siebie uwagę, a w konsekwencji
takie zachowanie przeradza się w ignorowanie ze strony grupy i jej członków. Dzieci
akceptowane i lubiane przed przystąpieniem do grupy starają się najpierw ją zaobserwować i
przyjąć reguły w niej panujące. Dzieci nieakceptowane mają trudności z oceną zamiarów
ukrytych w cudzym zachowaniu, co może wpłynąć na wysoki poziom agresji u nich,
zachowanie nonszalanckie, wyzwalające, pomniejszające wartość innych.
Czynnikiem, który wpływa na to, iż dziecko w przyszłości może stać się niepopularne
w grupie rówieśniczej są doświadczenia wewnątrzrodzinne. Niski poziom kulturalny, mało
atrakcyjny zawód ojca czy mały status rodziny wpływa na brak popularności. Ale czasami
wysoki status materialny czy stan posiadania rodziców jak komputer, drogie ubrania, zabawki
może być przyczyną odrzucenia, gdyż staje się to dla dziecka powodem do przechwałek.
14
Życie w rodzinie pozbawionej ciepła, bezpieczeństwa, prawidłowych kontaktów, rodzinie
dysharmonijnej grozi trudnościami w kontaktach z rówieśnikami.
15
Dzieci wykorzystywane,
zaniedbywane, nad którymi znęcano się stosując zarówno przemoc fizyczną jak i psychiczną,
zastraszenie, w sytuacjach gdzie inne osoby wykazują cierpienie i ból mogą mieć trudności w
odpowiednim reagowaniu. Takie życie rodzinne prowadzi bardzo często do podwyższenia
poziomu agresji lub wycofania się, a co za tym idzie brak akceptacji przez grupę. Silna
zależność emocjonalna od rodziców, respektowanie tylko norm istniejących w rodzinie, a
pomijanie tych uznawanych w klasie, ponadto ujawnianie w klasie szkolnej negatywnych
zachowań zaobserwowanych w domu rodzinnym mogą również powodować nieakceptację.
16
Jej przyczyną może być inny światopogląd rodziców, ujawniający się w wyznawaniu innej
wiary, przynależność do innej grupy etnicznej czy społecznej. Szczególnie ważny jest
również stosunek rodziców do dzieci w stosowaniu metod kontrolowania i dyscyplinowania.
Surowe traktowanie dziecka w dyscyplinie prowadzi do frustracji, co wpływa zarazem
ujemnie na jego rozwój intelektualny, uczuciowy i moralny gorzej też rozwija się umysłowo,
10
D.Goleman, Inteligencja emocjonalna, Poznań 1997, Media Rodzina, Wydanie 1, s.197
11
Tamże, s.197
12
Tamże, s.198
13
D.Goleman, Inteligencja emocjonalna…op.cit., s.386
14
B.Łaciak, Świat społeczny dziecka, Warszawa 1998, Wyd. Żak, Wydanie 1, s.100
15
R.Vasta, M.M.Haith, S.A.Miller, Psychologia dziecka…, op.cit.,s.624
16
D.Ekiert-Grabowska, Dzieci nieakceptowane w klasie szkolnej, Warszawa 1982, WSiP, Wydanie1, s.168
staje się złośliwe, bez uczuć przyjaźni i lojalności.
17
Odczuwa lęk, niepokój, zagrożenie i
poczucie krzywdy. Brak akceptacji jest skutkiem wrogości wobec rodziców, dziecko staje się
wybuchowe, nieposłuszne, a taka postawa przenosi się na innych ludzi.
Przyczynami nieakceptacji mogą też być choroby przewlekłe dziecka bądź widoczne
kalectwo, lub też drobne defekty - tiki nerwowe, czy wady wymowy. Charakterystyczne
cechy wyglądu jak: piegi, odstające uszy, nadwaga czy nadmierna chudość także jest źródłem
odrzucenia przez rówieśników. Dzieci niepopularne odznaczają się również przeciętną
inteligencją, bywają brudne i zaniedbane.
Skutki nieakceptacji można rozpatrywać w trzech płaszczyznach - społecznej,
psychologicznej i pedagogicznej.
18
Społecznym wyrazem zjawiska nieakceptacji są trudności
w procesie socjalizacji dziecka, które mogą być przyczyną nieprawidłowego funkcjonowania
w społeczeństwie również ludzi dorosłych. Psychologiczne konsekwencje nieakceptacji
ujawniają się w nieprawidłowym rozwoju osobowości, zwłaszcza poczucie niskiej
samooceny, utrudniające znalezienie miejsca w grupie. Pedagogiczny aspekt tego zjawiska
polega na tym, że dziecko nie wykorzystuje swoich potencjalnych możliwości rozwoju i
osiąga znacznie mniej niż mogłoby uzyskać przy pełnej akceptacji.
Brak sztuki zawierania i podtrzymywania przyjaźni doprowadza do odtrącenia przez
rówieśników, do samotności, depresji, co popycha dziecko do wagarowania, alkoholizmu,
zażywania narkotyków czy w końcu do wkroczenia na drogę prowadzącą do przestępstwa.
Szkoła powinna być miejscem, w której należy uzupełniać braki społecznych umiejętności u
dzieci, a klasa szkolna terenem gdzie można przekazywać podstawowe dla życia w
społeczeństwie wiadomości, których być może już nigdy nie będą miały szans nabyć.
Bibliografia:
Ekiert-Grabowska D.: Dzieci nieakceptowane w klasie szkolnej, Warszawa 1982, WSiP, Wydanie1.
Goleman D.: Inteligencja emocjonalna, Poznań 1997, Media Rodzina, Wydanie 1.
Korzeniewicz A.: Z pomocą nieakceptowanym (w:) Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze nr9/2001.
Łaciak B.: Świat społeczny dziecka, Warszawa 1998, Wyd. Żak, Wydanie 1.
Panek W.: Akceptacja, ambiwalencja i awersja w zachowaniu się (w:) Encyklopedia pedagogiczna pod red. W.
Pomykało,Warszawa 1993, Fundacja Innowacja, Wydanie 1.
Pawłowska R.: Izolacja społeczna i odrzucenie dziecka przez grupy wychowawcze (w:) Problemy Opiekuńczo-
Wychowawcze nr 3/1994.
Urban B.: Kryteria, mechanizmy i konsekwencje odrzucenia dziecka przez grupę rówieśniczą (w:) Społeczne
konteksty zaburzeń w zachowaniu pod red. B.Urban, Kraków 2001, Uniw.Jagielloński, Wydanie 1.
Vasta R., Haith M.M., Miller S.A.: Psychologia dziecka, Warszawa 1995, WSiP, Wydanie 1.
17
W.Panek, Akceptacja, ambiwalencja i awersja w zachowaniu się (w:) Encyklopedia pedagogiczna pod red.
W.Pomykało, Warszawa 1993, Fundacja Innowacja, Wydanie 1 s.19
18
R.Pawłowska, Izolacja społeczna i odrzucenie dziecka…, op.cit.,s.34