protetyk_sluchu_322[17].O1.01

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Przedmiot i cele psychologii

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Procesy psychiczne człowieka

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Osobowość i jej wpływ na funkcjonowanie człowieka

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. Rozwój człowieka w poszczególnych okresach życia

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

4.5. Podstawy komunikacji interpersonalnej

4.5.1. Materiał nauczania

4.5.2. Pytania sprawdzające

4.5.3. Ćwiczenia

4.5.4. Sprawdzian postępów

4.6. Praktyczne i etyczne aspekty radzenia sobie z sytuacjami trudnymi

4.6.1. Materiał nauczania

4.6.2. Pytania sprawdzające

4.6.3. Ćwiczenia

4.6.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć ucznia

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik ten pomoże Ci w przyswajaniu wiedzy z zakresu nawiązywania i utrzymywania

kontaktów interpersonalnych z pacjentem i jego rodziną z zastosowaniem zasad etyki
w działalności zawodowej.

W poradniku znajdziesz:

−

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane, abyś
bez problemów mógł korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

−

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia założonych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,

−

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,

−

ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,

−

sprawdzian postępów,

−

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi opanowanie
materiału całej jednostki modułowej,

−

literaturę.

*Gwiazdką oznaczono pytania i ćwiczenia, których rozwiązanie może Ci sprawiać

trudności. W razie wątpliwości zwróć się o pomoc do nauczyciela.

Schemat układu jednostek modułowych

322[17].O1

Świadczenie usług

medycznych

322[17].O1.01

Nawi

ązywanie

i utrzymywanie kontaktów

interpersonalnych

322[17].O1.02

Prowadzenie dzia

łań

profilaktycznych

i promowanie zdrowia

322[17].O1.03

Stosowanie przepisów

bezpiecze

ństwa i higieny

pracy oraz udzielanie

pierwszej pomocy

322[17].O1.04

Wykorzystywanie technik

informacyjnych

świadczeniu usług

medycznych

322[17].O1.05

Stosowanie przepisów

prawa i zasad ekonomiki

w ochronie zdrowia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

nawiązywać kontakty z ludźmi,

−

określać swoje mocne i słabe strony w działaniach indywidualnych i zespołowych,

−

stosować różne techniki komunikacji werbalnej i niewerbalnej,

−

stosować zasady współpracy w grupie,

−

dostrzegać problemy i potrzeby innych ludzi,

−

wyrażać swoje sądy w sposób jasny i kulturalny,

−

opanowywać swoje emocje,

−

korzystać z różnych źródeł informacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

posłużyć się podstawowymi pojęciami z zakresu psychologii,

−

scharakteryzować procesy psychiczne,

−

określić rolę procesów poznawczych,

−

scharakteryzować okresy rozwoju psychicznego człowieka,

−

określić składniki osobowości,

−

określić znaczenie komunikacji w relacjach między ludźmi,

−

scharakteryzować komunikację werbalną i niewerbalną,

−

ocenić możliwości komunikacyjne osoby w podeszłym wieku,

−

rozpoznać zakłócenia występujące w czasie komunikowania się,

−

zastosować techniki skutecznego komunikowania się,

−

udoskonalić umiejętności przezwyciężania barier komunikacyjnych,

−

rozwiązać konflikty interpersonalne,

−

dobrać techniki negocjacji do określonej sytuacji,

−

dostosować argumentację racjonalną i emocjonalną do określonej sytuacji,

−

poradzić sobie w trudnych sytuacjach zawodowych,

−

przeprowadzić konstruktywną dyskusję,

−

rozpoznać potrzeby pacjenta,

−

przewidzieć oczekiwania pacjenta w zakresie świadczonych usług,

−

zastosować zasady etyki w działalności zawodowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Przedmiot i cele psychologii

4.1.1. Materiał nauczania

Psychologia  jest  nauką,  czyli  posiada  przedmiot,  cel,  metody  badawcze.  Biorąc  pod  uwagę
przedmiot psychologii definiuje się ją jako:
1.   Naukę o zjawiskach i procesach psychicznych.
Psychologia  zajmuje  się  m.in.:  procesami  uczenia  się,  motywami  działania  i  uczenia  się,
procesami  porozumiewania  się  ludzi,  procesami  decyzji,  strukturą  czynności  ludzkich  i  wielu
innymi procesami. W psychologii bada się rozwój tych procesów w ciągu życia jednostki oraz
wszelkie  odchylenia  od  normy,  jakie  w  nich  występują.  Pytaniami  ważnymi,  na  które
psychologia  stara  się  odpowiedzieć,  są:  w  jaki  sposób  człowiek  w  ciągu  swego  rozwoju
kontaktuje  się  z  otoczeniem,  jak  wzajemnie  oddziaływają  na  siebie  człowiek  i jego  otoczenie
oraz jak formuje się jego osobowość i skąd biorą się różnice w zachowaniu pewnych osób.
2.   Naukę o zachowaniu człowieka i innych zwierząt.
Przez  zachowanie  rozumiemy  te  czynności  organizmu,  które  mogą  być  obserwowane  przez
inną osobę lub rejestrowane przez przyrządy eksperymentatora.
3.   Naukę o czynnościach człowieka i o człowieku jako podmiocie tych czynności.
Czynność  to  ukierunkowana  aktywność  jednostki  wobec  otaczającego  świata,  skierowana  na
osiągnięcie jakiegoś celu. Czynność jest najwyżej zorganizowanym zachowaniem.
Można wyróżnić różne rodzaje czynności, a wśród nich:

−

Czynności wegetatywne – zapewniają człowiekowi równowagę wewnątrzustrojową. Są to
czynności automatyczne, związane z przemianą materii, zaopatrujące organizm
w pożywienie, tlen, energię, powodujące krążenie krwi, wydalanie zużytych produktów
itd.

−

Czynności ruchowe (lokomocyjne, manipulacyjne) – pozwalają na poznanie przedmiotu.

−

Czynności werbalne (słowne, komunikacyjne) – umożliwiają człowiekowi wzajemne
porozumienie się z innymi, wymienianie opinii, formułowanie sądów.

−

Czynności intelektualne – pozwalają na przekształcanie docierających informacji, na
wykorzystanie ich w nowych sytuacjach. Czynności umysłowe pozwalają planować
działanie, przewidywać skutki, rozumować i rozwiązywać problemy w „umyśle”.

−

Czynności świadome stanowią najwyższą formę czynności.

Cele psychologii jako nauki:
1.   Obiektywne opisywanie zachowania jednostek.
2.   Wyjaśnianie zachowania jednostek – rozwijanie wiedzy o przyczynach i następstwach tego

zachowania.

3. Dokładne przewidywanie czy, kiedy, w jaki sposób i w jakiej postaci wystąpi dane

zachowanie.

4. Wykazywanie, że możliwe jest kierowanie danym zachowaniem przez wywołanie,

zahamowanie bądź zmienianie w przewidywalny sposób.

5. Polepszenie jakości życia jednostek i całego społeczeństwa – poprzez praktyczne

zastosowanie wiedzy psychologicznej osiągniętej w toku realizacji powyższych celów [15]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Psychologia jest nauką prężnie rozwijającą się i w jej obrębie powstają coraz to nowe
specjalności. W psychologii wyróżnia się wiele działów; należą do nich:

−

psychologia ogólna – zajmuje się badaniem podstawowych procesów psychicznych oraz
czynników, które na nie wpływają,

−

psychologia rozwojowa – zajmuje się rozwojem człowieka od poczęcia aż do śmierci,

−

psychologia społeczna – ustala prawidłowości funkcjonowania jednostki w grupie,

−

psychologia poznawcza – bada świadomość i procesy poznawcze,

−

psychologia eksperymentalna – bada warunki bodźcowe, w których różne jednostki
zachowują się podobnie,

−

psychologia osobowości – bada, opisuje charakterystyczne cechy indywidualne, które
decydują o tym jak różni ludzie reagują na ten sam bodziec,

−

psychologia wychowawcza – zajmuje się psychologicznymi zagadnieniami nauczania
i oddziaływań wychowawczych,

−

psychologia pracy – bada procesy psychiczne, które pojawiają się w toku pracy i wpływają
na jej wydajność,

−

psychologia kliniczna – zajmuje się zaburzeniami w przystosowaniu, formami tych
zaburzeń i ich przyczynami,

−

psychologia rehabilitacji – zajmuje się przywracaniem osób z uszkodzeniami receptorów
i efektorów do normalnego funkcjonowania.

Psychologia jest ściśle związana z innymi naukami.
Psychologia  a  filozofia  –  przez  stulecia  psychologia  stanowiła  część  składową  filozofii.
Wyodrębniła się od niej stopniowo, ale i dziś, choć posiada swój odrębny przedmiot, właściwe
sobie metody, nie zatraciła tej łączności, np. z logiką – zajmuje się badaniem myślenia, z etyką
–  dzieli  zainteresowania  procesami  woli  i  ich  wartościowaniem,  z  estetyką  –  bada  zjawisko
twórczości i przeżywania piękna.
Psychologia  a  pedagogika  –  systemy  pedagogiczne wyrastają z  filozofii  i  psychologii. Wyniki
badań psychologii eksperymentalnej nad pamięcią, uwagą, uczeniem się itd. wykorzystuje się w
pedagogice.
Psychologia  a  prawo  –  psychologia  ustala  warunki  niezbędne  do  wykonywania  czynności
prawnych,  wskazuje  na  okoliczności  mogące  osłabić  odpowiedzialność  za  czyn.  Pojęcie

świadomości, wolności, odpowiedzialności, rola popędów i namiętności w powstawaniu aktów
psychicznych  i  czynów  zewnętrznych  –  leżą  u  podstaw  kryminalistyki.  Psycholog  ustala
wartość zeznań świadków.
Psychologia  a  medycyna  –  nie  można  rozdzielić  funkcjonowania  ‘psyche’  i  ‘somy’.  Choroby
ciała  mają  wpływ  na  życie  psychiczne  człowieka  (somatopsychika).  Z  kolei  trudności
psychologiczne,  kryzysy  zmieniają  m.in.  odporność  organizmu,  wpływają  na  jego
funkcjonowanie (psychosomatyka).
Psychologia  a  socjologia  –  rozwój  człowieka  z  jednej  strony  zależny  jest  od  aspektu
kulturowego, historycznego, społecznego, a z drugiej – wpływa na te obszary i kształtuje je.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.   Co świadczy o tym, że psychologia jest nauką?
2.   Jak definiuje się psychologię ze względu na przedmiot?
3.   Co to jest czynność w rozumieniu psychologii?
4.   Jakie rodzaje czynności wyróżnia się w psychologii?
5.   Jakie są cele psychologii?
6.   Jakie działy wyróżnia się w psychologii?
7.   Z jakimi innymi naukami związana jest psychologia?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Do wymienionych poniżej rodzajów czynności dopasuj odpowiadające im przykłady:

1)  czynności wegetatywne,
2)  czynności ruchowe,
3)  czynności werbalne,
4)  czynności intelektualne,

a)  planowanie pracy,
b)  proces trawienia,
c)  poranny jogging,
d)  przekazanie informacji pacjentowi na temat funkcjonowania aparatu słuchowego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przeanalizować treści dotyczące psychologii,
2)  odnieść zdobytą wiedzą do własnego doświadczenia,
3)  dopasować określenia i uzasadnić odpowiedź.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Przedstaw w sposób graficzny związek psychologii z innymi naukami.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować treści dotyczące psychologii,
2) narysować odpowiedni graf, przedstawiający związek psychologii z innymi naukami.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru formatu A4, flamastry,

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Przedstaw cele psychologii. Wypisz te cele.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  odszukać w poradniku odpowiednie treści,
2)  przeanalizować podane treści,
3)  wypisać cele.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru formatu A4, flamastry,

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić przedmiot zainteresowania psychologii?



2) zdefiniować psychologię jako naukę?



3) rozróżnić rodzaje czynności w psychologii?



4) określić cele psychologii?



5) wskazać powiązania psychologii z innymi naukami?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Procesy psychiczne człowieka

4.2.1. Materiał nauczania

Proces psychiczny – zdolność organizmu do subiektywnego odzwierciedlania obiektywnie

istniejących  przedmiotów  i  zjawisk  świata  oraz  tego,  co  dzieje  się  w  nim  samym.  Proces
psychiczny  jest  stanem,  dzięki  któremu zdajemy  sobie  sprawę  z tego, co dzieje się wokół nas
lub  w  nas  –  widzimy  przedmioty,  słyszymy  dźwięki,  myślimy,  przeżywamy  marzenia,
pragnienia,  odczuwamy  potrzeby.  Niezależnie  od  tego,  czy  są  one  świadome  czy  też
nieświadome, zawsze wpływają na nasze postępowanie i warunkują nasze zachowanie.
Poniżej omówione zostały wybrane procesy psychiczne.
Procesy psychiczne można podzielić na trzy grupy:

−

Procesy poznawcze – są to procesy, dzięki którym jednostka poznaje otaczający ją świat
i może dzielić się swoimi spostrzeżeniami z innymi ludźmi.

−

Procesy pobudzeniowe (zwane także emocjonalnymi) umożliwiają podjęcie działania
i ustalenie swojego stosunku do otoczenia. Dzięki nim dokonuje się ocena napływających
informacji z punktu widzenia wartości, jaką przedstawiają dla organizmu. Mobilizują one
energię do wykonania zadań, pozwalają na wykonanie zadań i osiągnięcie celów mających
znaczenie dla jednostki.

−

Procesy  wykonawcze  rejestrują  wszystko,  co  dzieje  się  wokół  jednostki  i  w  niej  samej.
Odbierają  informacje  docierające  do  organizmu  z  różnych  źródeł,  segregują  je
i przetwarzają  na  własne  treści,  dzięki  czemu  mogą  być  one  wykorzystane  do  własnych
potrzeb,  planów,  decyzji.  Wpływają  na  organizowanie  działania  jednostki.  Sterują
działaniem,  dzięki  czemu  tworzą  się  ciągi  uporządkowanych  czynności;  kształtują
umiejętności, nawyki i sprawności.

Procesy poznawcze
Procesy  poznawcze  dostarczają  jednostce  informacji  o  tym,  co  dzieje  się  wokół  niej
i  w  niej  samej.  Dzięki  nim  świat  istniejący  odzwierciedla  się  w  mózgu  jednostki,  w  jej
świadomości.  Służą  one  poznawaniu  i  interpretacji  otaczającej  nas  rzeczywistości.
Podstawowe procesy poznawcze to wrażenia i spostrzeżenia.
Wrażenie  –  to  doświadczenie  lub  recepcja  prostych właściwości bodźców, takich jak jasność,
kolor, głośność, siła dotyku [4, s. 25]
Wrażenie  powstaje  dzięki  zadziałaniu  bodźca  i  odbiorze  tego  bodźca  przez  receptor  danego
narządu  zmysłu.  Bodziec  to  specyficzna  dla  danego  receptora  energia  fizyczna
o  odpowiednim  natężeniu  i  częstotliwości.  Przykładowo  dla  receptorów  słuchu  są  to  fale
dźwiękowe.
Rodzaj wrażeń zależy od typu receptora odbierającego wrażenie.

Na podstawie kryterium lokalizacji receptorów dzieli się je na:

1. eksteroreceptory – znajdują się na powierzchni organizmu i odbierają bodźce z otoczenia

organizmu. Wśród nich wyróżnia się:

−

telereceptory – odbierają bodźce znajdujące się w pewnym oddaleniu od organizmu,

−

kontaktoreceptory – odbierają bodźce w zetknięciu z receptorową powierzchnią
organizmu.

2. interoreceptory – znajdują się wewnątrz organizmu i odbierają bodźce z wnętrza

organizmu. Do nich zalicza się:

−

proprioreceptory – znajdują się w narządach ruchu i odbierają bodźce związane
z ruchem i położeniem poszczególnych części ciała,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

wisceroreceptory – znajdują się w narządach wewnętrznych i odbierają bodźce
związane ze stanem tych narządów.

Przykładem  telereceptorów  są  receptory  słuchowe,  dzięki  którym  człowiek  odbiera  dźwięki.
Badania  S.J.  Crowne  wykazały,  że  ostrość  słuchu  ludzi  zmienia  się  w  zależności  od  wieku
i częstotliwości  dźwięku.  Jedną  z  przyczyn  postępującego  z  wiekiem  ubytku  słuchu  jest
stopniowa utrata napięcia mięśniowego błony bębenkowej [9]
Spostrzeganie – to doświadczenie złożonej charakterystyki bodźców, na przykład konkretnych
przedmiotów

otaczającym

środowisku, łatwych do rozpoznania i nazwania

[4, s.25] W wyniku spostrzegania powstaje subiektywny obraz rzeczywistości, czyli
spostrzeżenie.
Proces spostrzegania zależy od kilku czynników:

−

charakteru rzeczywistego bodźca,

−

funkcjonowania narządów zmysłowych,

−

jakości otoczenia lub tła, w którym ten bodziec następuje,

−

wcześniejszych doświadczeń człowieka z tym bodźcem,

−

osobistych uczuć, nastawień, popędów, potrzeb i celów człowieka [9]

Uwaga –  to  proces  poznawczy, który polega na skierowaniu świadomości na dany przedmiot
lub przeżycia własne człowieka, a także na proces przetwarzania informacji o tym przedmiocie
lub  przeżyciu  [5,  s.  47]  Podstawowym  zadaniem  uwagi  jest  selekcjonowanie
i  ukierunkowanie  aktywności  poznawczej  człowieka.  Dzięki  temu  człowiek  ma  możliwość
wyboru informacji, które są w danym momencie najistotniejsze, interesują go.
Ze względu na udział woli uwagę dzielimy na:
1.   uwagę  mimowolną  –  u  jej  podstaw  leży  odruch  orientacyjny,  który  stanowi  wrodzoną

reakcję na nowe i nieznane bodźce. Ten rodzaj uwagi wywołują odpowiednio silne
bodźce, bez wysiłku ze strony człowieka,

2. uwagę dowolną – wiąże się ze świadomym zamiarem i udziałem woli człowieka. Dzięki

niej człowiek ma możliwość skupiać się na czynnościach trudnych, nużących, a także
nieprzyjemnych, a koniecznych do wykonania.

Charakterystyka  uwagi  wiąże  się  z  jej  zakresem,  natężeniem,  przerzutnością  i  podzielnością.
Powyższe  cechy  uwagi  stanowią  istotny  aspekt  zdobywania  nowych  informacji,  orientacji
w  otoczeniu  oraz  przekazywaniu  informacji,  co  czyni  np.  protetyk  słuchu  ucząc  obsługi
aparatu, pielęgnacji, serwisowania.
Zakres uwagi – to ilość obiektów, które człowiek może objąć jednocześnie. Badania wskazują,
że człowiek jednocześnie może objąć w jednym akcie uwagi 4–6 obiektów. Liczba ta wzrasta
w miarę ćwiczeń.
Natężenie  i  trwałość  uwagi  –  oznaczają  siłę  i  intensywność  oraz  zdolność  skupienia  się  na
danym  obiekcie  przez  dłuższy  czas.  Mogą  ulegać  znacznym  wahaniom,  co  ma  szczególnie
znaczenie w procesie poznawania nowych treści.
Przerzutność  uwagi  –  to  zdolność  do  szybkiego  skupiania uwagi i  przenoszenia jej  z  jednego
obiektu/czynności  na  drugi.  Zdolność  ta  rozwija  się  w  przeciągu  całego  rozwoju  człowieka,
może być kształtowana i ćwiczona świadomie.
Podzielność  uwagi  –  to  zdolność  do  skupiania  uwagi  jednocześnie  na  kilku  obiektach  czy
czynnościach [5, s. 48]
Wyobrażenia  –  to  obrazy  polegające  na  odzwierciedleniu  w  świadomości  spostrzeganych
poprzednio elementów rzeczywistości [5]
Rodzaj wyobrażeń zależy od analizatora, w obrębie którego one występują. Przykładem mogą
być wyobrażenia słuchowe.
Charakterystyczne dla wyobrażeń są:

−

brak wyrazistości – zawierają mało szczegółów,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

fragmentaryczność – najczęściej przedstawiają część spostrzeganych uprzednio obiektów,

−

nietrwałość – wyobrażenia szybko zanikają; ich utrzymanie wymaga wiele wysiłku
i ćwiczeń,

−

ogólność – najczęściej treścią wyobrażeń są ogólne, typowe cechy przedmiotów.

Pamięć – to proces psychiczny polegający na zapamiętywaniu, przechowywaniu i odtwarzaniu
treści doznanych uprzednio emocji, myśli, spostrzeżeń oraz dokonanych czynności ruchowych
[5, s. 52] Fazy pamięci to: zapamiętywanie, przechowywanie i przypominanie, co obrazuje
rysunek numer 1.

Rys. 1. Schemat przedstawiający fazy procesów pamięci [5, s.53]

Zapamiętywanie – to proces wprowadzania informacji do pamięci. W zależności od udziału
woli fazę tę (podobnie jak uwagę!) dzielimy na:

−

zapamiętywanie  mimowolne  –  samorzutne,  nie  zamierzone  wprowadzanie  informacji  do
pamięci, które docierają do naszej świadomości [5, s. 53] W ten sposób zapamiętywane są
przedmioty  o  charakterystycznych,  wyróżniających  się  bodźcach.  Tak  działają  np.
kolorowe  napisy,  rysunki,  które  mogą  być szczególnie  przydatne  w  poznawaniu  nowego
materiału,

−

zapamiętywanie dowolne – polega na świadomym wysiłku woli, by przyjąć pewne
informacje i jest istotną częścią procesu uczenia się.

Przechowywanie – jest to faza, w której przetwarzane są dane. Skutek tej fazy widoczny jest
podczas odtwarzania informacji.
Na proces zapamiętywania i przechowywania informacji wpływa szereg czynników:

−

Łatwiej zapamiętujemy to, co wykonujemy, stąd np. przedstawiając zasady obsługi
aparatu słuchowego warto dać pacjentowi/klientowi możliwość przećwiczenia tego przy
nas w gabinecie i nie ograniczać się jedynie do słownych czy pisemnych instrukcji.

−

Łatwiej,  szybciej  i  lepiej  zapamiętujemy  to,  czego  chcemy,  co  jest  dla  nas  ważne,
interesuje  nas,  daje  przyjemność  lub  wiąże  się  z  innymi  silnymi  przeżyciami.  W  pracy
protetyka  słuchu  istotne  jest  wzbudzenie  w  pacjencie/kliencie  motywacji,  chęci  do
poznania np. działania aparatu słuchowego.

−

Łatwiej, szybciej zapamiętujemy materiał logiczny; sensownie, jasno, przejrzyście
przedstawiony, ciekawie zobrazowany i możliwy do powtórzenia, przećwiczenia. Bardzo
ważna jest więc organizacja procesu zapamiętywania i cechy zapamiętywanego materiału.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W pracy pracownika medycznego niezbędna jest jasność wypowiedzi, korzystanie
ze schematów, obrazków, które mogą pomóc w kontakcie z osobą potrzebującą,
w przekazaniu jej niezbędnych treści.

Przypominanie – to odtwarzanie wcześniej zapamiętanych informacji.
Uczenie  się  –  jest  procesem  stanowiącym  podstawę  względnie  stałych  zmian  w  zachowaniu,
zachodzących w wyniku ćwiczeń lub doświadczeń [9, s. 54]
Uczenie  się  jest  jednocześnie  czynnością  wykonywaną  w  celu  przyswojenia  sobie  pewnych
informacji  oraz  procesem,  który  zachodzi  w  układzie  nerwowym  prowadząc  do  mniej  lub
bardziej trwałych zmian w możliwościach jednostki albo w jej zachowaniu [9, s. 14]
Na proces uczenia się wpływają m.in.:

−

czynniki indywidualne – m.in. inteligencja, zainteresowania, motywy uczenia się, zdolności
percepcyjne (w tym niedosłuch, głuchota),

−

czynniki  sytuacyjne  –  m.in.  wcześniej  zdobyte  umiejętności,  doświadczenia.  W  pracy
protetyka  przekazanie  informacji  i  przyjęcie  ich  przez  osobę  niedosłyszącą/niesłyszącą
(proces  uczenia  się)  może  wiązać  się  z  wcześniejszym  korzystaniem  z  aparatu  lub  nie.
Specyfika  funkcjonowania  aparatu,  z  którego  osoba korzystała  wcześniej  przez wiele lat,
może utrudnić (lub ułatwić) naukę korzystania z nowego aparatu.

Myślenie  –  to  uwewnętrzniona  czynność  operowania informacjami  (danymi,  wiadomościami),
a  w  szczególności  ich  selekcja  i  wytwarzanie,  dzięki  której  dochodzi  do  pośredniego
i uogólnionego poznania rzeczywistości.
Myślenie jest jednym z czynników umożliwiających stały proces regulacji stosunków pomiędzy
człowiekiem a środowiskiem, które go otacza [5, s. 71]
W procesie myślenia wyróżnia się następujące elementy:
1.   Informacje  stanowiące  materiał  myślenia.  Informacje  mogą  być  zakodowane

w spostrzeżeniach, wyobrażeniach, pojęciach.

2. Operacje umysłowe, za pomocą których przetwarzany jest materiał myślowy. Wśród

operacji wyróżniamy:

−

analizę  –  polega  ona  na  wykrywaniu  części  składowych  w  danych  całościach.
Przykładem  tej  operacji  może  być  analiza  naszego  stanowiska  pracy.  Będąc
protetykiem  powinienem  orientować  się,  jakie  elementy  wchodzą  w  skład  mojego
miejsca  pracy:  sprzęt,  dokumentacja,  materiały  [5,  s.  72]  W  związku  z  tym  warto
zastanowić  się  nad  optymalnym  rozmieszczeniem  tych  elementów  w  gabinecie,  by
usprawnić  swoją  pracę  i  stworzyć  jak  najbardziej  komfortowe  warunki  dla
odwiedzających nasz gabinet,

−

syntezę – polega ona na scalaniu elementów w całość. Jest procesem odwrotnym do
analizy,

−

porównywanie – to ujmowanie podobieństw i różnic miedzy sytuacjami, zjawiskami,
przedmiotami,

−

abstrahowanie – polega na wyróżnieniu jednej właściwości sytuacji, zjawiska,
przedmiotu, z jednoczesnym pominięciem innych cech,

−

uogólnianie – polega na ujmowaniu cech wspólnych dla jakiejś klasy sytuacji, zjawisk,
przedmiotów.

Operacje te rzadko występują samodzielnie. Często analizie towarzyszy synteza,
a abstrahowanie idzie w parze z uogólnianiem.
3. Reguły – sterują łańcuchem procesu myślenia. Wyróżniamy wśród nich:

−

reguły algorytmiczne – niezawodne przepisy, które określają pewien skończony ciąg
operacji, jaki należy wykonać, aby zrealizować zadanie określonego typu, np. reguły
matematyczne, logiczne, technologiczne,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

reguły heurystyczne – zasady, które nie gwarantują rozwiązania pozytywnego, są
pewnymi zaleceniami, np. reguły szachowe, wychowawcze, dydaktyczne.

Istnieje wiele kryteriów podziału myślenia. Jednym z nich jest sposób przetwarzania informacji
w umyśle, który wiąże się z rozwojem człowieka. Na tej podstawie wyróżnia się:

−

Myślenie sensoryczno-motoryczne (zmysłowo-ruchowe) jest związane z manipulowaniem
różnymi przedmiotami. Występuje ono u zwierząt i dominuje u człowieka
w pierwszych trzech latach życia. Umożliwia rozwiązanie najprostszych problemów
praktycznych.

−

Myślenie  konkretno-wyobrażeniowe  pojawia  się  u  człowieka  powyżej  3.  roku  życia.
Różni  się  od  poprzedniego  głównie  tym,  że  w  operacjach  myślowych  wykorzystuje
się  obok  danych  uzyskanych  w  bezpośrednim  spostrzeganiu  również  wyobrażenia
odtwórcze i wytwórcze.

−

Myślenie słowno-logiczne (myślenie pojęciowe lub abstrakcyjne). Tworzywem, na
którym dokonywane są operacje myślowe, nie są jak w poprzednich rodzajach
myślenia spostrzeżenia i wyobrażenia, lecz pojęcia.

Obserwując ludzi łatwo zauważyć, że różnią się oni między sobą zdolnościami rozumowania
i osiąganymi w ich wyniku efektami. Wiąże się to z cechami procesu myślenia, a mianowicie:

−

krytycyzmem  –  polega  on  na  tym,  że  człowiek  nie  przyjmuje  za  ostateczne  i  pewne
pierwszego  rozwiązania,  jakie  mu  przychodzi  do  głowy,  lecz  rozważa  wszystkie
argumenty, świadczące  zarówno  za postawioną przez niego hipotezą jak też przeciw
niej. Myślenie krytyczne wiąże się z dyscypliną i samodzielnością myślenia,

−

samodzielnością – umysł samodzielny nie poddaje się łatwo czyimś sugestiom
i opiniom, nie szuka gotowych rozwiązań, lecz dąży do znalezienia własnej
odpowiedzi na pytanie,

−

giętkością – zdolność do przezwyciężania sztywnych nastawień w sytuacji zadaniowej
i wynajdywania nowych sposobów i metod dostosowanych do zmiennych warunków.
Umysł  giętki  potrafi  bez  trudu przechodzić od jednej czynności do drugiej, stosować
różnorodne  operacje  umysłowe,  najbardziej  przydatne  w  danej  sytuacji.  Rozpatruje
problemy  z wielu punktów widzenia. Przeciwstawieniem umysłu giętkiego jest umysł
mało  plastyczny,  sztywny.  U  podstawy  takiego  myślenia  tkwi  słaba  ruchliwość
procesów nerwowych, która powoduje trudności przy wszelkiej zmianie stereotypów
dynamicznych,  skłonność  do  trzymania  się  wciąż  tych  samych,  wyćwiczonych
sposobów postępowania,

−

szybkością – jest to ruchliwość procesów pobudzania i hamowania. Przejawia się
sprawnością i wydajnością myślenia.

Mowa  inaczej  język  –  to  społecznie  wypracowany  system  znaków  i  reguł  operowania  nimi,
będącymi  środkiem  porozumiewania  się  ludzi.  Mowa  umożliwia  przekazywanie  informacji
w sposób ustny i pisemny, wyrażany znakami graficznymi pisma.
Mowa pełni trzy zasadnicze funkcje:
1.   funkcja ekspresywna – za pomocą mowy przekazywane są informacje i wyrażane uczucia,
2.   funkcja  komunikacyjna  –  za  pomocą  mowy  dochodzi  do  wymiany  informacji  między

ludźmi,

3. funkcja regulacyjna – mowa umożliwia regulację stosunków między ludźmi (prośby,

zakazy) oraz kierowanie własnym postępowaniem (mowa wewnętrzna – planowanie
swojego działania).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Procesy pobudzeniowe

Procesy emocjonalne i motywacyjne wchodzą w skład procesów pobudzeniowych

i pełnią istotną rolę w regulowaniu stosunków człowieka z otoczeniem.
Emocje – wyrażają stosunek człowieka do otaczającej go rzeczywistości [5 , s. 93]
Emocje  wpływają  selekcjonująco  na  procesy poznawcze,  co  oznacza,  że  to,  co dla człowieka
ma  wartość  emocjonalną  jest  przez  niego  łatwiej  dostrzegane,  lepiej  zapamiętywane
w porównaniu z treścią obojętną. Wpływają też zniekształcająco. Przy silnych emocjach proces
spostrzegania  może  ulegać  zniekształceniu,  np.  pod  wpływem  przeżywanego  lęku  sytuacja
obiektywnie mało zagrażająca może wydawać się bardzo groźna.
Proces emocjonalny składa się z trzech elementów:
1.   pobudzenie emocjonalne – jest to gotowość do działania,
2.   znak emocji – dodatni (wiąże się potrzebą utrzymania kontaktu z bodźcem wywołującym

daną emocję); ujemny (wiąże się z tendencją do przerwania lub unikania kontaktu ze
źródłem bodźca),

3. jakość (modalność) emocji – treść emocji (gniew, strach), która najczęściej prowadzi do

określonych zachowań. Lęk przed odrzuceniem społecznym w związku z noszeniem
aparatu słuchowego może powodować u osoby niedosłyszącej niechęć do odwiedzenia
gabinetu protetyka słuchu.
Wyróżnia się trzy źródła emocji:

−

naturalne/pierwotne bodźce emocjonalne – powstają pod wpływem bodźców zmysłowych
oraz bodźców pochodzących z narządów wewnętrznych. Bodźce silne i nagłe najczęściej
wywołują emocje negatywne np. głód często wywołuje rozdrażnienie, zaburza
koncentrację uwagi,

−

wtórne  bodźce  emocjonalne  –  w  wyniku  uczenia  się  pewne  bodźce  zmieniają  znaczenie
i  wiążą  się  z  danymi  emocjami.  Przykładem  może  być  nieprzyjemne  wspomnienie
związane  z  pierwszą  wizytą  w  gabinecie  protetyka  słuchu.  Od  tego  momentu  osoba  ta
zawsze  gabinet  protetyka  może  kojarzyć  ze  złością  czy  niezadowoleniem.  Podobne
emocje  mogą  pojawiać  się  przy  następnych  odwiedzinach  w  gabinecie  protetyka  słuchu
i utrudniać dobór aparatu słuchowego oraz kontakt z protetykiem,

−

oczekiwania  –  rozbieżność  oczekiwań  i  stanu  rzeczywistego  jest  źródłem  emocji.
Załóżmy,  że  protetyk  zapewnia  klienta  o  niezawodności  aparatu  słuchowego,  co
w  użytkowaniu  nie  sprawdza  się  i  sytuacja  ta  może  wywoływać  u  osoby  niedosłyszącej
irytację, złość czy zniechęcenie.

Zasady kontrolowania emocji

Od wczesnych lat dziecięcych człowiek uczy się rozpoznawać, adekwatnie reagować na

cudze  emocje  i  radzić  sobie  z  własnymi.  Jest  to  podstawą  satysfakcjonujących  kontaktów
interpersonalnych. Nauka kontroli wyrażania emocji początkowo ma miejsce w relacji rodzice
–  dziecko.  Zależy  od  intensywności  wyrażanych  emocji,  obserwacji  sposobów  ich  kontroli
przez  rodziców,  wpajanych  zasad  co  do  sposobów  wyrażania  emocji.  Dalszy  trening  ma
miejsce w procesie socjalizacji w grupie rówieśniczej. Znajomość poniższych zasad pomaga w
adekwatnej kontroli własnych uczuć:

−

Przyznawanie się do przeżywanych emocji przed sobą samym i innymi ludźmi. Najtrudniej
przyznawać się do emocji ujemnych, takich jak złość, lęk. Kumulacja powyższych emocji
prowadzi jednak do jeszcze większego niepokoju.

−

Reinterpretacja emocji lub sytuacji. Chodzi tu o zrozumienie, przemyślenie okoliczności
powstania danej emocji, skutków jej przeżywania, próbę zdystansowania się. Szczególnie
istotne jest to w sytuacji kontaktu z ludźmi, którzy wymagają pomocy i często mogą
ujawniać trudne emocje w relacjach ze specjalistami. Ważne jest, by oddzielić swój zawód,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

rolę od siebie jako osoby i pamiętać, ze złość wyrażana np. przez pacjenta nie musi tyczyć
się nas, ale wiąże się np. z lękiem, jaki pacjent przeżywa w związku ze swoją chorobą czy
niepełnosprawnością.

−

Umiejętność  rozładowania  napięcia  wewnętrznego.  Warto  wypracować  własne  sposoby
odreagowania  przeżywanych  emocji,  szczególnie  tych  trudnych  jak  np.  złość.  Pomocne
w rozładowaniu  napięcia  emocjonalnego  może  być  stosowanie  technik  relaksacyjnych,
uprawianie sportu, gimnastyka, rozmowa z bliskimi.

−

Posiadanie własnego realistycznego obrazu siebie. Wiąże się to ze znajomością swoich
mocnych i słabych stron. Znajomość ta umożliwia radzenie sobie z porażkami, docenianie
własnych sukcesów, rozumienie ewentualnych trudności np. w kontaktach z innymi
ludźmi. Pozwala też na podejmowanie ciągłej pracy nad sobą.

−

Pozytywne  kontakty  społeczne.  Istotne  jest  posiadanie  grona  przyjaciół,  bliskich,
z  którymi  dzielić  można  przeżycia  oraz  doświadczenia.  Ważne  jest,  by  te  kontakty  były
zgodne  z  naszymi  indywidualnymi potrzebami.  W zależności od np. temperamentu mamy
różną gotowość i potrzebę kontaktu z innymi.

Kontrola  emocji,  adekwatne  radzenie  sobie  z  nimi  jest  szczególnie  pomocne  w  sytuacjach
trudnych,  problemowych.  Umiejętna  kontrola  emocji  umożliwia  skupienie  się  przede
wszystkim  na  rozwiązaniu  problemu,  a  nie  –  na  przeżyciach,  które  w  związku  z  nim  się
pojawiają  [9]  Roszczeniowy  pacjent  ciągłymi  pretensjami  i  żądaniami  może  wzbudzać
w  pracowniku  medycznym  niechęć,  złość.  Świadomość  tych  uczuć  i  umiejętność  radzenia
sobie  z  nimi  umożliwia  przeprowadzenie  właściwej  rozmowy  i  pomoc  pacjentowi,  a  nie  –
reagowanie pod wpływem wzbudzanych przez niego emocji.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.   Co to są procesy psychiczne?
2.   Jak dzielimy procesy psychiczne?
3.   Jak powstają wrażenia?
4.   Do czego służą receptory i jak je dzielimy?
5.   Co oznacza proces spostrzegania?
6.   Od czego zależy proces spostrzegania?
7.   Jakim zasadom podlega proces spostrzegania?
8.   Co to jest uwaga i jakie zadania pełni w funkcjonowaniu poznawczym człowieka?
9.   Jakie rodzaje uwagi wyróżnia się ze względu na udział woli?
10.  Jakimi cechami charakteryzuje się uwaga i jak wpływa to na procesy poznawcze?
11.  Co to są wyobrażenia i jakie maja cechy charakterystyczne?
12.  Jakie są fazy pamięci?
13.  Co usprawnia proces zapamiętywania i przechowywania informacji?
14.  Jakie czynniki wpływają na uczenie się?
15.  Jak definiuje się myślenie i co ono umożliwia?
16.  Jakie elementy wyróżniamy w procesie myślenia?
17.  Jakie znasz rodzaje myślenia?
18.  Jakie znasz cechy procesu myślenia?
19.  Jakie znasz funkcje mowy?
20.  Jak emocje wpływają na procesy poznawcze?
21.  Jakie są źródła emocji?
22.  Jakie są zasady kontrolowania emocji?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Połącz wymienione niżej receptory z rodzajem wrażeń odbieranych przez nie:

1) telereceptory,
2) kontaktoreceptory,

−

dźwięki,

−

ból,

−

ciepło i zimno,

−

zapach.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  odszukać w poradniku treści dotyczące treści,
2)  przeanalizować podane treści,
3)  odnieść poznaną wiedzę do własnych doświadczeń,
4)  dopasować wrażenia do receptorów, sporządzić odpowiedni graf i uzasadnić odpowiedź.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Nazwij i uzasadnij, jaki rodzaj uwagi (ze względu na udział woli) wykorzystuje się

w poniższych sytuacjach:
1)  student słucha wykładu,
2)  mężczyzna ogląda „Wiadomości”,
3)  matka gotująca obiad słyszy płacz dziecka, które dotąd spało w sąsiednim pokoju,
4)  protetyk słuchu przygląda się klientowi, który po raz pierwszy wszedł do jego gabinetu,
5)  kobieta odwraca się w kierunku nagłego, głośnego dźwięku,
6)  osoba niedosłysząca uczy się obsługi nowego aparatu słuchowego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować przedstawione powyżej sytuację i dobrać adekwatny rodzaj uwagi,
2) zanotować swoje wnioski i podać ich uzasadnienie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia,

−

arkusz papieru formatu A4, pisaki.

Ćwiczenie 3 *

Twoim zadaniem jest nauczenie kolegi obsługi nowego programu komputerowego.

W jaki sposób przekażesz informacje koledze, aby były one przez niego jak najwierniej
zapamiętane? Opisz tę sytuację, kładąc nacisk na sposób przekazania informacji koledze.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować przedstawioną sytuację w oparciu o zdobytą wiedzę,
2) opisać sposób przekazania informacji.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia,

−

arkusz papieru formatu A4, pisaki.

Ćwiczenie 4

Zaproś do współpracy osobę, z którą wykonasz to ćwiczenie. Wypowiedz poniższe

zdanie:  „Bardzo  chciałabym/chciałbym  wykonać  z  Tobą  to  ćwiczenie  i  będzie  to  dla  mnie
ogromna radość” na różne sposoby:
1)  bardzo cicho i szybko, niewyraźnie ze spuszczoną głową,
2)  wyraźnie, w zwyczajnym tempie, uśmiechając się i patrząc osobie w oczy,
3)  mówiąc po każdym słowie dodatkowo: „ojej!”,
4)  bardzo wolno.
Pozwól, by tak samo wypowiedziała to zdanie osoba, z którą ćwiczysz. Zastanówcie się, jaka
jest  różnica  między  tak  różnie  wypowiadanym  tym  samym  zdaniem.  Na  czym  polega  ta
różnica?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  dokonać analizy treści ćwiczenia w oparciu o zdobytą wiedzę,
2)  wypowiedzieć zdanie według instrukcji przedstawionej w ćwiczeniu,
3)  wysłuchać wypowiedzi osoby, z którą ćwiczysz,
4)  omówić ćwiczenie i wyciągnąć wnioski,
5)  zapisać wnioski na arkuszu papieru.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusze papieru formatu A4,

−

kolorowe pisaki,

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia,

−

odpowiednio duża sala lekcyjna, w której wygodnie można przeprowadzić w parze
ćwiczenie.

Ćwiczenie 5

Wyobraź sobie, że odbywasz z kolegą zajęcia praktyczne w gabinecie protetyka słuchu.

Twojemu koledze nie brakuje wiedzy i umiejętności technicznych, ale bardzo trudno jest mu
nawiązać kontakt z pacjentami. Każda osoba wzbudza w nim lęk, blokuje działanie. Poza tym
szybko irytuje się i bardzo przeżywa swoje porażki. Udziel kilku wskazówek, które pomogą
mu radzić sobie z tak silnie przeżywanymi emocjami. Zapisz je.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przeanalizować przedstawioną sytuację w oparciu o zdobytą wiedzę,
2)  zapisać zasady kontroli emocji,
3)  sformułować i zapisać rady dla kolegi.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru formatu A4, pisaki,

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 6

Wyobraź sobie, że udzielasz pacjentowi informacji medycznej podczas rozmowy

bezpośredniej a następnie – telefonicznej. Jakie procesy poznawcze uaktywniane są w każdej
z tych sytuacji? Wypisz te procesy i określ ich rolę w danej sytuacji. Przeprowadź obie
rozmowy z kolegą/koleżanką, gdzie jedno z Was będzie pacjentem.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przygotować listę procesów psychicznych, które uaktywniane są podczas rozmowy

bezpośredniej i telefonicznej i określić ich rolę w obu sytuacjach,

2) przeprowadzić z partnerem rozmowę bezpośrednią i telefoniczną, w której jedno z Was

wcieli się w rolę pacjenta.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru formatu A4,

−

pisaki,

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) przedstawić podział i zdefiniować procesy psychiczne człowieka?



2) podać definicje poszczególnych procesów poznawczych?



3) podać definicje poszczególnych procesów pobudzeniowych?



4) wytłumaczyć różnicę między wrażeniem i spostrzeżeniem?



5) wytłumaczyć różnicę między spostrzeżeniem i wyobrażeniem?



6) przedstawić fazy pamięci i scharakteryzować je?



7) wymienić rodzaje uwagi i przedstawić jej znaczenie w procesie

poznawczym?



8) zdefiniować proces myślenia i wymienić jego elementy?



9) wymienić rodzaje myślenia?



10) scharakteryzować cechy myślenia?



11) zdefiniować mowę i podać jej funkcje?



12) wymienić i scharakteryzować źródła emocji?



13) omówić zasady kontroli emocji?



14) wytłumaczyć co oznacza, że emocje wpływają na procesy

poznawcze selekcjonująco i zniekształcająco?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Osobowość i jej wpływ na funkcjonowanie człowieka

4.3.1. Materiał nauczania

Osobowość – to stosunkowo stałe cechy, dyspozycje i właściwości człowieka, które

nadają względną spójność jego zachowaniu [9, s. 127]
Sformułowano wiele teorii osobowości w zależności od nurtów psychologii:

−

psychodynamiczną,

−

behawiorystyczną,

−

humanistyczną i egzystencjalną,

−

poznawczą,

−

teorię opartą na pojęciu cechy.

Niezależnie od teorii definiującej osobowość podkreśla się jej rolę regulacyjną
w funkcjonowaniu człowieka i wyróżnia w połączeniu z osobowością:

−

temperament,

−

inteligencję,

−

potrzeby,

−

postawy,

−

charakter,

−

obraz samego siebie [5, s. 123]

Zależność  powyższych  konstruktów  i  osobowości  jest  różna.  Niektóre  wchodzą  w  skład
osobowości (temperament) inne są wypadkową składników osobowości (postawy).
Temperament  –  to  zespół  względnie  stałych  cech  osobowości,  takich  jak  tempo  procesów
psychicznych,  pobudliwość,  siła  i  szybkość  reagowania,  dotyczących  głównie  emocji
i czynności ruchowych, a przejawiających się w różnych procesach działania [9, s. 118]
Istnieje  wiele  typologii  temperamentu.  Znana  i  często  wykorzystywana  jest  typologia  Galena,
wyróżniająca cztery typy temperamentu:
1.   Sangwinik  –  człowiek  pogodny,  wesoły,  otwarty  i  wrażliwy,  łatwo  nawiązuje  kontakty.

Jest osobą zrównoważoną, ale energiczną i ruchliwą.

2. Choleryk – człowiek działający szybko, gwałtownie, niecierpliwy i często krytyczny

wobec innych.

3. Melancholik – człowiek uczuciowy, wrażliwego, delikatny i raczej zamknięty w sobie.

W działaniu raczej powolny, w kontaktach z innymi bierny lub wycofujący się.

4. Flegmatyk – człowiek powolny, cierpliwy, opanowany, powściągliwy. Jest wytrwały

w działaniu, nie lubi zmian, stały w uczuciach.

Inteligencja  –  to  zdolność  przystosowania  się  do  okoliczności  dzięki  dostrzeganiu
abstrakcyjnych  relacji,  korzystaniu  z  uprzednich  doświadczeń  i  skutecznej  kontroli  nad
własnymi procesami poznawczymi [11, s. 726]
Wyróżnia się następujące rodzaje inteligencji:
1.   intelektualna  (racjonalna)  –  wykorzystywana  przez  człowieka  przy  rozwiązywaniu

problemów logicznych,

2. emocjonalna – umożliwiająca uświadomienie sobie uczuć własnych i uczuć innych osób

[9] To właśnie dzięki temu rodzajowi inteligencji jesteśmy zdolni do empatii, współczucia,
co jest istotnym elementem nawiązywania i utrzymywania relacji interpersonalnych oraz
właściwego reagowania na różne sytuacje życiowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Potrzeby  –  definiowane  są  na  wiele  sposobów  w  zależności  od  podejścia  teoretycznego,
zawsze  jednak  stanowią  podstawę  podejmowania  działań,  pełnią  istotną  rolę  w  procesie
motywacyjnym.
Maslow  przedstawił  grupy  potrzeb  ułożonych  hierarchicznie.  Zaspokojenie  potrzeb  niższego
rzędu jest podstawą do zaspokojenia potrzeb wyższego rzędu.
Rysunek numer 2 wskazuje na kolejność i hierarchię występowania potrzeb.

Rys. 2. Hierarchia potrzeb według Maslowa [9, s. 102]

Cztery pierwsze grupy potrzeb (licząc od dołu rysunku numer 2) to tzw. potrzeby niższego
rzędu. Wśród nich wyróżnia się:

−

Potrzeby  fizjologiczne  –  stanowią  najbardziej  podstawową  grupę  potrzeb.  Występują
u  wszystkich  istot  żywych.  Wśród  nich  wyróżniamy:  potrzeby  pragnienia,  aktywności,
snu, odżywiania, przyjemności zmysłowych. Niezaspokojenie powoduje stałą koncentrację
na  tych  potrzebach,  zaś  zaspokojenie  umożliwia  skierowanie  uwagi  na  realizację  innych
potrzeb.

−

Potrzeby bezpieczeństwa – zalicza się tu m.in. potrzebę bezpieczeństwa, wolności od lęku,
ładu, porządku, opieki. Realizacja tych potrzeb daje szansę na orientację w świecie, chęć i
gotowość poznawania świata.

−

Potrzeby przynależności i miłości – są podstawą poszukiwania bliskich relacji,
kształtowania więzi. Niezaspokojenie tych potrzeb powoduje czasami poszukiwanie ich
realizacji w przypadkowych grupach.

−

Potrzeby szacunku i uznania – wiążą się z pragnieniem bycia docenionym, akceptowanym
i poważanym. Niemożność realizacji tych potrzeb powoduje frustrację, poczucie niższej
wartości.

Zaspokojenie powyższych potrzeb warunkuje powstawanie potrzeb wyższego rzędu, do
których należą:

−

Potrzeby poznawcze – wiążą się ze zdobywaniem wiedzy, zainteresowaniami naukowymi,
badawczymi. Ich przejawem jest orientacja w otoczeniu, rozumienie siebie
i innych. Potrzeba ta jest zauważana już u dzieci w sytuacji eksploracji i chęci poznania
przedmiotów i miejsc, które dziecko zauważa dookoła siebie.

−

Potrzeby estetyczne – wiążą się z odbiorem i poszukiwaniem piękna, harmonii. Ich
przejawem jest zachwyt sztuką, ale i czystym, schludnym otoczeniem.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

Potrzeby samorealizacji – wiążą się z wykorzystaniem potencjałów, czyli możliwości
człowieka i działaniem adekwatnym do tych możliwości [9]

Postawa – to względnie stała skłonność do pozytywnego lub negatywnego ustosunkowania się
człowieka do dowolnego obiektu, takiego jak: przedmiot, zdarzenie, idea, inna osoba
[14, s. 79] Wyróżnia się trzy składniki postawy (rysunek 3):

−

emocjonalny – to emocje, uczucia żywione wobec danego obiektu,

−

poznawczy – to wiedza, przekonania na temat danego obiektu,

−

behawioralny – to rodzaj pozytywnych lub negatywnych zachowań wobec obiektu [5].

Rys. 3. Składniki postawy

Istotna  jest  znajomość  i  świadomość  własnych  postaw  np.  wobec  osób  niesłyszących  lub
niedosłyszących.  Postawy  wobec  tej  grupy  osób wpływają na  charakter  i jakość naszej pracy.
Mogą zarówno pomagać w pracy, jak i utrudniać ją. Protetyk, który ma małą wiedzę na temat
trudności  i  problemów,  a  w  związku  z  tym  –  pewnych  specyficznych  zachowań  osoby
niesłyszącej czy niedosłyszącej (komponent poznawczy) może obawiać się kontaktu z tą osobą
(komponent  emocjonalny)  i  w  związku  z  tym  podczas  doboru  aparatu  może  nie  czuć  się
pewnie,  zachowywać  nerwowo,  próbować  przyspieszyć  przebieg  wizyty  (komponent
behawioralny).
Charakter  –  to  zespół  ogólnych  postaw,  powiązanych  ściśle  ze  sobą,  specyficznych  dla  danej
osoby, warunkujących jej zachowanie wobec innych ludzi, samego siebie i pracy [5, s. 141].

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.   Co to jest osobowość i jaką rolę pełni w funkcjonowaniu człowieka?
2.   Jakie znasz składniki osobowości?
3.   Jakie  charakterystyczne  zachowania  oraz  sposoby  funkcjonowania  wiążą  się

z poszczególnymi typami temperamentu: sangwinik, flegmatyk, choleryk, melancholik?

4.   Co oznacza pojęcie „inteligencja emocjonalna” i czym przejawia się w życiu człowieka?
5.   Jakie grupy i rodzaje potrzeb wyróżnione są w hierarchicznej teorii potrzeb Maslowa?
6.   Jak potrzeby wpływają na funkcjonowanie człowieka?
7.   Jaka jest zależność między potrzebami niższego i wyższego rzędu?
8.   Co to jest postawa i jakie są jej składniki?
9.   Dlaczego istotna jest świadomość własnych postaw względem innych ludzi?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Podaj definicję osobowości oraz wymień i scharakteryzuj jej składniki.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) podać definicję osobowości,
2) wymienić składniki osobowości i krótko je scharakteryzować.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru formatu A4,

−

pisaki,

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Dopasuj poniższe typy temperamentów do opisów zachowań pacjenta i sposobów

reagowania na Twoje sugestie co do wyboru aparatu słuchowego.
Typy temperamentu:
1)  sangwinik,
2)  flegmatyk,
3)  choleryk,
4)  melancholik.
Opis zachowania:
a)  Spokojnie tłumaczy, że nie chce zmieniać aparatu; ten z którego dotychczas korzystał jest

nadal dobry; od lat korzysta z tej samej firmy i nie ma zamiaru tego zmieniać mimo Twojej
namowy i fachowego doradztwa.

b) Wybiera coraz to nowe modele, przebiera, złości się, gdy okazuje się, że w jego sytuacji

dany model jest niewskazany.

c) Chętnie korzysta z Twoich rad i sugestii, dopytuje, sprawdza i nie zniechęca się

pojawiającymi się ewentualnie trudnościami np. aktualnym brakiem danego modelu.

d) Bierny w kontakcie, wolno podejmuje decyzje, źle znosi pospieszanie i Twoje sugestie,

nawet wówczas, gdy są one przejawem dużego zaangażowania ze strony protetyka
w proces doboru aparatu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przeanalizować treść ćwiczenia,
2)  scharakteryzować występujące typy temperamentu pacjenta,
3)  dopasować typy temperamentu do odpowiednich opisów zachowań.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3 *

Przeanalizuj poniższą sytuację. Zastanów się, które potrzeby mogą być trudne lub

niemożliwe do zaspokojenia i w jaki sposób praca opiekuna środowiskowego może zmienić tę
sytuację.

Siedemdziesięciopięcioletnia kobieta stopniowo traci słuch; wiąże się to ze zmianami

starczymi, zachodzącymi w jej organizmie. W domu rodzinnym w związku z jej niedosłuchem
często  dochodzi  do  nieporozumień.  Bliskich  irytuje  fakt,  że  starsza  pani  stale  się  o  coś
dopytuje  i  kilkakrotnie  zadaje  te  same  pytania.  Ona  sama  niechętnie  wychodzi
z  domu  i  unika  zapraszania  do  siebie  gości.  Oglądając  wspólnie  z  rodziną  programy
telewizyjne, często nie dosłyszy wielu informacji, co uniemożliwia jej włączenie się do dyskusji
na ich na temat.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować sytuację opisaną w tekście,
2) wypisać potrzeby, które w związku z powyższą sytuacją mogą być trudne lub niemożliwe

do zaspokojenia,

3) wypisać korzyści płynące z usług opiekuna środowiskowego w analizowanej sytuacji,
4) uzasadnić swoją wypowiedź.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru formatu A4, pisaki,

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 4*

Na podstawie własnych doświadczeń, obserwacji oraz zdobytej wiedzy opisz postawy

społeczeństwa  polskiego  wobec  osób  niepełnosprawnych  i  wpływ  tych  postaw  na
funkcjonowanie  psychospołeczne  tych  osób.  W  swojej  pracy  uwzględnij  przejawy  różnych
postaw  wobec  osób  niepełnosprawnych  i  znaczenie  tych  zachowań  dla  funkcjonowania
w społeczeństwie tej grupy osób. Wypowiedź ma zawierać do 3000 znaków.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  skorzystać z różnych źródeł informacji,
2)  przeanalizować aktualną sytuację osób niepełnosprawnych w Polsce,
3)  wykorzystać własne doświadczenia i spostrzeżenia w tym zakresie,
4)  wymienić  i  krótko  scharakteryzować  postawy  społeczeństwa  polskiego  wobec  osób

niepełnosprawnych,

5) wskazać konsekwencje tych postaw dla funkcjonowania osób niepełnosprawnych.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru formatu A4, pisaki,

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 5

Zastanów się i napisz, jakie rodzaje inteligencji (racjonalna, emocjonalna) uaktywniane są

w przedstawionych sytuacjach:
1) rozwiązywanie krzyżówki,
2) rozmowa z przyjacielem, podczas której opowiada nam o swoich trudnościach i prosi

o radę,

3)  próba zrozumienia zachowania i uczuć bliskiej nam osoby,
4)  pocieszanie płaczącego dziecka,
5)  próba zrozumienia pacjenta, który odrzuca każdą sugerowaną przez nas pomoc,
6)  próba zrozumienia funkcjonowania aparatu słuchowego,
7)  wykonywanie tego ćwiczenia.
Uzasadnij swoje wybory.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  odszukać w poradniku treści dotyczące rodzajów inteligencji,
2)  przeanalizować podane sytuacje,
3)  wybrać  właściwy  rodzaj  inteligencji,  zgodnie  z  rodzajem  aktywności  podanym  w  opisie

sytuacji,

4) uzasadnić swoje wybory.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zdefiniować osobowość i określić jej rolę w funkcjonowaniu

człowieka?



2) wymienić i scharakteryzować składniki osobowości?



3) wytłumaczyć różnicę między inteligencją racjonalną i emocjonalną?



4) określić rolę potrzeb w funkcjonowaniu człowieka?



5) przedstawić podział potrzeb według Maslowa?



6) zdefiniować poszczególne grupy potrzeb?



7) omówić zależność między potrzebami niższego i wyższego rzędu?



8) zdefiniować postawę i wymienić jej elementy?



9) omówić wpływ postawy względem danej grupy ludzi na jakość

nawiązywanych i utrzymywanych relacji z tymi ludźmi?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Rozwój człowieka w poszczególnych okresach życia

4.4.1. Materiał nauczania

Okresy i zadania rozwojowe człowieka

Analizując rozwój człowieka na przełomie całego życia, wyróżnia się w nim poszczególne

okresy  rozwojowe  oraz  zadania,  które  w  danych  okresach  są  realizowane,  aby  człowiek
osiągał kolejne etapy dojrzałości psychicznej, fizycznej czy społecznej. Aktualnie wyróżnia się
następujące okresy rozwojowe:
1.   okres noworodkowy – do 4 tygodni po urodzeniu,
2.   okres wczesnego dzieciństwa, który dzieli się na:

−

okres niemowlęcy – do ukończenia pierwszego roku życia,

−

okres poniemowlęcy – od 1. do 3. roku życia,

3.   okres średniego dzieciństwa – od 3 lat do ukończenia 6 lat,
4.   okres późnego dzieciństwa – trwający od 6/7 lat do 11. roku życia,
5.   okres dorastania – od 11/12. roku życia do 18 lat,
6.   okres dorosłości, w którym wyróżnia się:

−

wczesną dorosłość – od 18. do 40 roku życia,

−

średnią dorosłość – od 40. do 65. roku życia,

−

późną dorosłość – po przekroczeniu 65. roku życia.

Poszczególne  okresy  rozwojowe  charakteryzują  się  zachodzącymi  w  organizmie  zmianami,
pojawiającymi  się  nowymi  możliwościami  i  potrzebami,  które  z  kolei  wpływają  na  realizację
zadań  specyficznych  dla  danego  wieku i stanowią podstawę do dalszego rozwoju. Znajomość
specyfiki  funkcjonowania  człowieka  w  poszczególnych  okresach  rozwojowych  jest  szansą  na
lepsze jego zrozumienie.
Okres  noworodkowy.  Jest  to  przede  wszystkim  czas  adaptacji  nowonarodzonego  dziecka,
wszystkich jego organów do życia poza łonem matki. Najistotniejsza jest tu jakość opieki nad
dzieckiem  dotycząca  karmienia,  pielęgnacji,  ciepła  i  miłości,  co  jest  podstawą  harmonijnego
i prawidłowego rozwoju.
Okres  wczesnego  dzieciństwa.  W  okresie  niemowlęcym  następuje  intensywny  rozwój
psychofizyczny,  który  prowadzi  do  przyswojenia  typowych  dla  człowieka  form  lokomocji
(tzw. pionizacja ciała) oraz komunikacji ze społeczeństwem (pierwsze słowa). Główne zadania
okresu  poniemowlęcego  to  dalszy  rozwój  i  doskonalenie  motoryki  (małej,  dużej),  rozwój
mowy,  formowanie  się  osobowości  oraz  rozwój  kontaktów  społecznych.  Wszystko  to  ma
miejsce  dzięki  intensywnemu  rozwojowi  i  pracy  funkcji  poznawczych  (spostrzeżenia,  uczenie
się,

pamięć),

eksploracji

otoczenia

(ruch,

przemieszczanie

się,

dotykanie

i  manipulacja  przedmiotami)  oraz  kontaktom  społecznym  (pierwszym  ogniwem  jest  matka,
z czasem włączane są kolejne osoby z rodziny i otoczenia).
Okres  średniego  dzieciństwa.  Jest  to  czas  dalszego  rozwoju  poznawczego,  emocjonalnego,
fizycznego i społecznego, który odbywa się głównie dzięki zabawie. Zabawa jest podstawową
aktywnością tego okresu, formą kontaktu ze światem i poznania otoczenia.
Okres  późnego  dzieciństwa.  Jest  to  czas  rozpoczęcia  nauki  w  szkole,  stąd  zadania  danego
okresu wiążą się z obszarem przygotowania do życia szkolnego i funkcjonowania w szkole.
Wśród zadań tego okresu za Havighurstem wymienia się m.in.:

−

uczenie się sprawności fizycznych potrzebnych w codziennych zabawach,

−

wytwarzanie zdrowych postaw wobec samego siebie i wzrastającego organizmu,

−

uczenie się przebywania z rówieśnikami; właściwych ról męskich lub kobiecych,

−

rozwijanie podstawowych umiejętności czytania i pisania,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

rozwijanie pojęć potocznych przydatnych w życiu codziennym,

−

rozwijanie świadomości, moralności i skali wartości.

Szczególny  nacisk  w  tym  okresie  położony  jest  na  kształtowanie  umiejętności  szkolnych.
Sukcesy  oraz  porażki  w  tym  obszarze  mają  znaczący  wpływ  na  rozwój  poznawczy,
emocjonalny i społeczny dziecka.
Okres  dorastania.  Jest  to  okres  bardzo  różnorodnych  i  intensywnych  przemian  fizycznych
i psychicznych człowieka. Zachodzące intensywne zmiany hormonalne wpływają na fizjologię i
fizjonomię człowieka (tzw. skok pokwitaniowy zmienia pracę organizmu np. miesiączkowanie
u  dziewczynek  oraz  wygląd  zewnętrzny),  a  także  psychikę,  osobowość  młodego  człowieka
(intensywny  rozwój  samoświadomości/tożsamości).  Wyróżnia  się  następujące  zadania
rozwojowe tego okresu:

−

osiągnięcie nowych, bardziej dojrzałych więzi z rówieśnikami obojga płci,

−

ukształtowanie roli męskiej lub kobiecej,

−

akceptacja swojego wyglądu i adekwatne posługiwanie się własnym ciałem, stosunek do
swojego ciała,

−

rozwijanie ideologii (sieci wartości) i systemu etycznego kierującego zachowaniem,

−

osiąganie niezależności uczuciowej od rodziców i innych osób dorosłych [9].

Wspomniana  intensywność  zmian  oraz  poszukiwanie  odpowiedzi  na  pytanie  „Kim  jestem?”
zarówno  w  aspekcie  fizycznym  jak  i  psychologicznym,  może  przysparzać  trudności  młodemu
człowiekowi,  powodować zakłopotanie, niepewność, chaos przeżywanych uczuć, bunt wobec
autorytetów.  Wszystko  to  może  utrudniać  kontakt  i  budowanie  relacji  interpersonalnych
z dojrzewającym człowiekiem.
Okres dorosłości. Nie jest to jednolity czas i trudno jednoznacznie go opisać, gdyż zależy od
wyboru dróg życiowych i indywidualnych potencjałów oraz preferencji jednostki. W czasie tym
określana  jest  i  często  stabilizuje  się  sfera  osobowościowa,  moralna,  społeczna,  rodzinna,
zawodowa człowieka. Ze względu na długość trwania okresu dorosłości istotny jest podział na
podokresy i analiza realizowanych w ich trakcie zadań.
W podokresie wczesnej dorosłości Havighurst wyróżnił następujące zadania:

−

wybór małżonka; uczenie się współżycia z nim,

−

założenie rodziny i wychowanie dzieci,

−

rozpoczęcie pracy zawodowej,

−

podjęcie obowiązków obywatelskich,

−

znalezienie pokrewnej grupy społecznej [9].

Zadania  okresu  średniej  dorosłości  są  kontynuacją  zadań  wcześniejszych.  Istotnym
i  charakterystycznym  dla  tego  okresu  zadaniem  jest  przystosowanie  się  do  uzyskania
niezależności przez własne dzieci.
W  tym  momencie  rozwojowym  można  zauważyć  dwie  tendencje,  które  wiążą  się
z  „bilansem  połowy  życia”  –  stabilizację,  satysfakcję  i  pełne  wykorzystywanie  swoich
możliwości, co wzmacnia aktywność i dalszy rozwój człowieka dorosłego lub poczucie utraty
szans życiowych, porażki, niezadowolenia.
Okres późnej dorosłości to okres fizycznego starzenia się, którego efekty widać na zewnątrz
organizmu  (marszczenie  się  skóry,  wypadanie  włosów)  oraz  wewnątrz  (pogorszenie  pracy
poszczególnych  narządów  np.  osłabienie  słuchu).  W  tym  czasie  mają  miejsce  także  trudne
zdarzenia,  często  krytyczne,  które  wiążą  się  ze  zmianami,  silnymi  emocjami  i  często
koniecznością  zmiany  dotychczasowego  stylu  życia.  Przykładem  tych  sytuacji  są:  utrata
własnego  zdrowia,  choroba  lub  śmierć  bliskiej  osoby,  przejście  na  emeryturę  i  trudność
w znalezieniu  alternatywnego  zajęcia,  utrata  poczucia  prestiżu  i  przydatności.  Zadaniem
głównym tego okresu jest przystosowanie się do powyższych zmian [9].

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Możliwości  komunikacyjne  osób  starszych  są  bardzo  różne.  Zależą  od  poznawczego
funkcjonowania  tej  grupy  ludzi,  na  co  często  wpływa  postępująca  izolacja  (wycofanie  się
z  życia  rodzinnego,  zawodowego,  społecznego;  brak  możliwości  bycia  aktywnym),  a  dalej
dezorientacja  osoby  starszej.  W  kontakcie  z  osobą  starszą  istotna  jest  ocena  jej  możliwości
komunikacyjnych  oraz  pomoc  w  nawiązaniu  i  utrzymaniu  satysfakcjonującej  relacji.
W kontakcie z osoba starszą warto pamiętać, by:

−

przeznaczyć więcej czasu, by osoba mogła zorientować się w czasie i przestrzeni
(upewnić się, czy rozumie gdzie jest, z kim rozmawia; wyraźnie przedstawić się i ocenić,
czy osoba starsza rozumie z kim ma do czynienia);

−

pomóc zorientować się w okolicznościach (jasno i zwięźle wytłumaczyć konieczność
współpracy, spotkania);

−

dać czas na przypomnienie sobie ważnych spraw np. kiedy ostatnio odwiedziła lekarza,
gdzie mieszka;

−

upewnić się delikatnie, taktownie, ale i stanowczo, czy osoba starsza rozumie, o czym
mówimy, rozumie nasze wypowiedzi;

−

w rozmowie dać czas na krótkie wspomnienia i dzielenie się doświadczeniem osoby
starszej, co daje jej poczucie pewności i utwierdza poczucie własnej wartości;

−

w wypadku demencji, delikatnie korygować ewentualne błędy w spostrzeganiu i opinii
osoby starszej;

−

zawsze okazać szacunek i zrozumienie [13].

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie znasz okresy rozwojowe w życiu człowieka (podaj, które okresy życia one

obejmują)?

2.   Jakie zadania spełnia człowiek w poszczególnych okresach rozwojowych?
3.   Dlaczego istotna jest realizacja danych zadań w poszczególnych okresach rozwojowych?
4.   Dlaczego  tak  istotne  jest,  by  sposoby  i  formy  uczenia  się  dopasować  do  możliwości

osoby?

5. Na co należy zwrócić uwagę podczas komunikacji z osobą w późnej dorosłości?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zaznacz, w którym okresie rozwojowym znajdują się poniżej opisane osoby:

1)  trzymiesięczne dziecko,
2)  czteroletnia Ala,
3)  uczeń klasy piątej,
4)  piętnastoletnia dziewczyna,
5)  dwudziestodwuletnia matka,
6)  pięćdziesięcioletnia księgowa,
7)  osiemdziesięcioletni mężczyzna.
Wymień podstawowe zadania, przed którymi w danym momencie życia stoją powyższe osoby.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  dokonać podziału na okresy rozwojowe,
2)  wskazać okres rozwojowy, w którym znajduje się dana osoba,
3)  opisać zadania w danych okresach życia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru formatu A4, pisaki,

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Zaproś kolegę/koleżankę do współpracy. Spośród osób z ćwiczenia 1. wybierz dziecko

czteroletnie,  kobietę  dwudziestodwuletnią  i  mężczyznę  osiemdziesięcioletniego.  Odegrajcie
scenkę  symulującą  wizytę  takiej  osoby  w  księgarni,  mającą  na  celu  zakup  odpowiedniej
literatury.  Zadaniem  osoby  wcielającej  się  w  rolę  sprzedawcy  jest  nawiązanie  kontaktu
z  klientem  oraz  zachęcenie  do  zakupu  odpowiednich  pozycji,  uwzględniając  okres  rozwoju,
w którym dana  osoba  się  znajduje.  Zadanie wykonajcie w  obecności innych  kolegów  z klasy.
Omówcie  z  innymi  uczniami  zasadność  zastosowanych  form  kontaktu  z  poszczególnymi
osobami.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przeanalizować zadania w danych okresach życia,
2)  zaprezentować trzy scenki, odgrywając poszczególne role,
3)  omówić i uzasadnić zastosowane formy kontaktu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Zastanów się i uzasadnij, dlaczego podczas wizyty w gabinecie lekarskim:

1) czteroletni chłopiec najbardziej zainteresowany będzie kolorowymi obrazkami na ścianie,
2) piętnastoletniej dziewczynie najbardziej będzie zależeć na bardzo dyskretnym badaniu

lekarskim bez obecności osób trzecich,

3) sześćdziesięcioletniej pacjentce trudno będzie się pogodzić z koniecznością korzystania

z kuli rehabilitacyjnej.

Przeanalizuj powyższe sytuacje i zanotuj swoje przemyślenia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować sytuacje opisanych osób,
2) zanotować własne przemyślenia i podać ich uzasadnienie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru formatu A4, pisaki,

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wymienić poszczególne okresy rozwojowe i określić czas ich

trwania?



2) omówić najważniejsze zadania osób w poszczególnych okresach

rozwojowych?



3) wyjaśnić zależność między przeżywaniem poszczególnych okresów

rozwojowych a formami komunikowania się interpersonalnego?



4) przedstawić zasady kontaktu z osobą w podeszłym wieku?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5. Podstawy komunikacji interpersonalnej

4.5.1. Materiał nauczania

Komunikowanie  się  –  to  proces  przekazywania  informacji.  Komunikacja  między  dwiema
osobami  to  proces  porozumiewania  się,  gdzie  każda  z  osób  jest  jednocześnie  nadawcą
i odbiorcą, czyli wysyła i otrzymuje informacje.
Sprawne  komunikowanie  się  jest  podstawą  skutecznego  działania  [7,  s.58].  W  relacjach
między ludźmi komunikacja umożliwia:

−

przekazywanie informacji: myśli, uczuć,

−

odbiór informacji, reakcji na przekazany wcześniej komunikat,

−

wpływ na działanie, zachowanie innych ludzi,

−

modyfikację zachowania innych ludzi,

−

współpracę między ludźmi.

Skuteczna  komunikacja  zachodzi  między  dwoma  osobami  wtedy,  gdy  odbiorca  rozumie
sytuacje  zgodnie  z  zamiarami  nadawcy.  Istotne  jest,  by  informacja  nadawcy  dokładnie
oddawała jego intencję, zaś odbiorca interpretował informację zgodnie z zamiarami nadawcy.
Niestety  podczas  rozmowy  często  mają  miejsce  zakłócenia.  Wśród  przyczyn  i  rodzajów
zakłóceń wymienia się między innymi:
1.   Duży stopień napięcia lub obojętność ze strony rozmówcy.
2.   Nieśmiałość lub chwilowa zbyt duża pewność siebie.
3.   Nieumiejętność skoncentrowania uwagi, trudności w spostrzeganiu.
4.   Brak motywacji do kontaktu, słuchania.
5.   Nieznajomość własnych emocji, nieumiejętność ich kontroli.
6.   Słaba  świadomość  własnej  i  cudzej  mowy  niewerbalnej;  nieumiejętność  korzystania

z sygnałów mowy niewerbalnej; brak spójności między mową werbalną i niewerbalną.

7. Używanie niezrozumiałego języka; mało przystępny sposób mówienia np. bardzo szybko,

bardzo cicho, z zakrytymi ustami.

8.   Nieuważne odbieranie sygnałów wysyłanych przez rozmówcę.
9.   Reakcje, które blokują rozmowę np. przerywanie, ocenianie, moralizowanie, krytyka.
10.  Brak  elastyczności  myślenia;  różnice  wiekowe,  kulturowe  i  nieumiejętność  zauważenia

różnic oraz elastycznego ich pokonania [7].

Komunikacja jest umiejętnością, którą można doskonalić, dzięki czemu będzie ona bardziej
efektywna. Istotne jest, by pamiętać o jej poniższych aspektach i stosować techniki skutecznej
komunikacji.
1. Stosowanie komunikacji dwustronnej – występuje wtedy, gdy nadawca dostaje informację

zwrotną  dotyczącą  rozumienia  przez  odbiorcę  przekazanej  mu  informacji.  Informacja
zwrotna  powinna  być  natychmiastowa,  szczera,  wspierająca  (przekazana  łagodnie
i delikatnie).  W  gabinecie  protetyka  komunikacja  dwustronna  będzie  występować wtedy,
gdy  po  przekazaniu  informacji  dotyczących  korzystania  z  aparatu  pacjent/klient  opowie,
co z tego przekazu zrozumiał. Przykładem informacji zwrotnej może być ustosunkowanie
się  protetyka  do  tego  jak  pacjent  przedstawił  zasady  konserwacji  aparatu  słuchowego.
Komunikacja  jednostronna  ma  miejsce  wtedy,  gdy  nadawca  nie  jest  w  stanie  stwierdzić,
jak odbiorca rozumie jego komunikat.

2. Spójność mowy werbalnej i niewerbalnej – istotne jest, by to co się mówi było zgodne

z tym jak się mówi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. Te same poziomy komunikacji. Poziom komunikacji wiąże się z gotowością do rozmowy

na tematy z określonego obszaru i z pewnym zaangażowaniem. Wyróżnia się trzy
poziomy komunikacji:

−

Poziom  fatyczny,  którego  przejawem  jest  swobodna  rozmowa  na  nieistotne  tematy,
bezpieczne,  wolne  od  emocji.  Ma  miejsce  w  sytuacji,  gdy  osoby  widzą  się  po  raz
pierwszy  lub  nie  znają  się  zbyt  dobrze.  Tematem takiej  rozmowy może być  pogoda,
moda,  sport.  Przykładem  rozmowy  na  tym  poziomie  może  być  krótka  wymiana
informacji na temat aktualnej godziny między osobami oczekującymi na autobus.

−

Poziom  instrumentalny  –  dotyczy  rozmowy,  której  celem  jest  przekazanie  pewnych
informacji,  instrukcji,  wywołanie  pewnych  zachowań  u  odbiorcy.  Przykładem  może
być  sytuacja  w  sklepie  ze  sprzętem  AGD,  gdzie  sprzedawca  informuje  klienta
o zasadach korzystania z kupowanej pralki automatycznej.

−

Poziom afektywny – występuje podczas rozmowy, w której ujawniamy swoje
poglądy, uczucia, wartości, komunikujemy swoje cechy osobiste. Przykładem może
być rozmowa z przyjacielem o naszych kłopotach.

Skuteczna komunikacja wiąże się z prezentowaniem przez nadawcę i odbiorcę tych
samych poziomów komunikacji. W innym przypadku rozmowa może wydawać się
niezręczna i któraś ze stron będzie prawdopodobnie dążyć do jej zakończenia, przerwania.

4. Partnerski styl komunikowania się, który charakteryzuje się tym, że nadawca podczas

komunikacji  za  równie  ważne  uznaje  potrzeby  i  oczekiwania  swoje,  jak  i  odbiorcy  [5].
Nadawca  dba  o  jasność  wypowiedzi,  stosuje  informacje  zwrotne,  stąd  proces
porozumiewania  się  staje  się  bardziej  zrozumiały.  Przykładem  może  być  rozmowa
w  gabinecie  protetyka,  gdzie  protetyk  opowiadając  o  zasadach  korzystania  z  aparatu,
obserwuje  reakcje  klienta  i  do  nich  dostosowuje  przekazywane  treści,  a  nie  skupia  się
jedynie na wykonaniu swojego zadania – przekazaniu informacji.

Przeciwieństwem partnerskiego stylu komunikowania się jest styl niepartnerski, gdzie nadawca
skupia się wyłącznie na własnych potrzebach i oczekiwaniach lub też rezygnuje
z własnych dążeń i podąża wyłącznie za potrzebami rozmówcy.

Techniki usprawniające skuteczną komunikację interpersonalną
Aktywne słuchanie. Jest to podstawowa umiejętność, która umożliwia jak najlepsze poznanie
rozmówcy oraz gwarantuje rozmówcy poczucie, ze jest słuchany, rozumiany, czym zachęca do
kontynuacji rozmowy. Aktywne słuchanie przejawia się i realizuje poprzez:

−

Umiejętność skupienia się, czyli wyrażenia zainteresowania poprzez zwrócenie się
w kierunku rozmówcy, utrzymanie kontaktu wzrokowego, adekwatne reagowanie mimiką
twarzy na słowa rozmówcy.

−

Umiejętność podążania, która polega na zachęcaniu rozmówcy do kontynuacji rozmowy
poprzez zadawanie dodatkowych pytań, przytakiwanie bądź milczące skupienie.

−

Stosowanie mikroumiejętności takich jak parafraza, adekwatne zadawanie dodatkowych
pytań, skupianie się na najważniejszym [8].

Świadomość mowy werbalnej i niewerbalnej. Podczas rozmowy jedynie około 35 % informacji
przekazywanych jest za pomocą komunikacji słownej. Reszta informacji przekazywana jest
niewerbalnie, stąd tak istotna jest świadomość istnienia tych dwóch typów komunikacji i
adekwatnego z nich korzystania.
Rysunek numer 4 przedstawia rodzaje komunikatów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wśród elementów mowy ciała na szczególną uwagę zasługują:
1. Wygląd zewnętrzny. Jest to podstawa pierwszego wrażenia o partnerze interakcji [5].

Zwracamy uwagę na urodę, wiek, ale także strój (adekwatny do sytuacji – czystość, styl),
fryzurę,  makijaż.  Ze  względu  na  charakter  pracy  protetyka,  który  wiąże  się  z  sytuacją
pomocową  oraz  specyfiką  spostrzegania  pacjentów/klientów  strój  protetyka powinien być
nie  tylko  schludny,  ale  i  stonowany,  niewyzywający.  Także  poprzez  strój  i  uczesanie
protetyk powinien wzbudzać zaufanie i wyrażać profesjonalizm.

2. Mimika, czyli wyraz twarzy jest bardzo bogatym źródłem informacji na temat

przeżywanych  przez  nas  uczuć  np. strachu, złości, pogardy ale i radości czy zadowolenia.
Właśnie  mimika  często  zdradza  nasze  prawdziwe  uczucia,  które  mogą  być  całkowicie
sprzeczne  ze  słownie  deklarowanymi  przeżyciami.  Niewielki  i  często  niekontrolowany
przez  protetyka  grymas  może  być  przez  pacjenta/klienta  przyjęty  jako  wyraz  niechęci
wobec niego i utrudniać wzajemną komunikację.

3. Gestykulacja to ruchy rąk, nóg, które mogą mieć znaczenie informacyjne (np. machnięcie

w dół dłonią może oznaczać rezygnację) oraz ekspresyjne; obrazują one towarzyszące nam
uczucia. Gestykulacja wzbogaca słowo, pomaga wyrazić treści. Istotne jest jednak, by nie
była ona nadmierna, zbyt intensywna, bo wtedy powoduje niepokój i sama w sobie staje się
treścią kontaktu.

4. Postawa ciała (np. wyprostowana lub skulona) przekazuje informacje na temat naszego

nastroju, samopoczucia, ale także stosunku do innej osoby. Postawa otwarta, czyli
rozluźniona, wyprostowana, skierowana w stronę rozmówcy zachęca do kontaktu.
Należy pamiętać, że:

−

Komunikacja  niewerbalna  jest  wieloznaczna,  zależy  od  kontekstu  i  oznaczać  może
różne  rzeczy  w  zależności  od  grupy  społecznej,  w  której  występuje,  kultury  czy
sytuacji.  I  tak  na  przykład  łzy  mogą  oznaczać  zarówno  wzruszenie,  jak  i  złość  czy
alergię.

−

Brak  spójności  między  mową  werbalną  i  niewerbalną  powoduje  zamęt  i  utrudnia
komunikację  lub  przyczynia się do jej przerwania. Przykładem może być sytuacja, gdy
unikając  czyjegoś  wzroku  mówimy,  ze  czujemy  się  przy  tej  osobie  bezpiecznie
i zapewniamy o naszej przyjaźni.

−

Komunikaty  niewerbalne  informują  o  przeżywanych  przez  nas  uczuciach,  sympatii,
preferencjach.  Obserwując  na  przykład  dwie  osoby,  które  czują  do  siebie  wzajemną
sympatię,  można  zauważyć,  że  utrzymują  kontakt  wzrokowy,  mają  wyprostowaną
sylwetkę ciała, są blisko siebie (ale bez naruszania intymnej przestrzeni każdej z osób),
mówią wyraźnie.

Unikanie barier komunikacyjnych. Bariery komunikacyjne to taki rodzaj reakcji na rozmówcę,
który doprowadza do konfliktu lub przerwania komunikacji. Wśród barier, które utrudniają
kontakt jest m.in. osądzanie, decydowanie za innych oraz uciekanie od cudzych problemów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rysunek numer 6 obrazuje podział barier i ich przykłady.

Rys. 6. Rodzaje barier komunikacyjnych [8, s. 5–18]

Każda  z  powyższych  barier  może  pojawić się w sytuacji  kontaktu dwojga  ludzi  i  kontakt  ten
utrudniać.  Stąd  istotna  jest  świadomość  istnienia  tych  barier  i  ich  unikanie.  Dla  przykładu  –
praca  protetyka  polega  na  fachowym  dobraniu  aparatu  słuchowego,  co  wiąże  się
z doradzaniem, sugerowaniem takiego a nie innego aparatu i odpowiednim argumentowaniem.
Jednak  doradzanie  to  nie  może  wiązać  się  z  chęcią  pozbycia  się  pacjenta/klienta  i  szybkiego
zakończenia  jego  wizyty.  Doradzanie  mające  taki  cel  staje  się  barierą  i  utrudnia  efektywną
komunikację.  Stosowanie  technik  skutecznej  komunikacji  np.  aktywne  słuchanie,  właściwe
korzystanie z mowy ciała umożliwia unikanie barier komunikacyjnych.
Dostosowanie  form  komunikacji  do  potrzeb  i  możliwości  odbiorcy  (wiek,  możliwości
sensoryczne). Wiedza dotycząca rozwoju i potrzeb w różnych okresach życia może usprawnić
kontakt  z  osobami  w  różnym  wieku.  Każdy  kontakt  wymaga  kształtowania  poczucia
bezpieczeństwa,  zaufania  i  profesjonalizmu  ze  strony  pracownika  medycznego.  I  tak  na
przykład  w  pracy  z  dziećmi  należy  pamiętać  o  zabawie,  jako  formie  kontaktu  i  nauki,
a w pracy z osobami w późnej dorosłości – o ich trudnościach adaptacyjnych, przywiązaniu do
tego,  co  znane.  Stąd  konieczne  jest  w  tej  sytuacji  m.in.  cierpliwe  odpowiadanie  na  pytania,
wyjaśnianie, dopytywanie o zrozumienie przekazywanych informacji.
Należy pamiętać, że pełna komunikacja z drugim człowiekiem wiąże się z:

−

pozytywnym nastawieniem do danej osoby,

−

ujawnianiem życzliwości, otwartości,

−

jasnym, bezpośrednim wyrażaniem swojego zdania,

−

przyjazną i jednoznaczną mową ciała,

−

spójnością mowy werbalnej i niewerbalnej,

−

gotowością do wyrażania i przyjmowania informacji zwrotnych,

−

uczciwą analizą cudzych argumentów i prezentacją własnych,

−

gotowością do współpracy i wiarą w możliwość owocnej komunikacji [7].

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.   Co to jest komunikacja i na czym polega?
2.   Jakie elementy wyróżniamy w procesie komunikacji?
3.   Na czym polega skuteczna komunikacja?
4.   Jakie znasz przykłady zakłóceń rozmowy?
5.   Jak jest różnica między komunikacją dwustronną i jednostronną?
6.   Jakie poziomy komunikacji można wyróżnić?
7.   Na czym polega styl partnerski w komunikacji?
8.   Na czym polega aktywne słuchanie?
9.   Co to jest mowa niewerbalna i jakich obszarów naszego funkcjonowania dotyczy?
10.  Dlaczego istotna jest spójność między mowa werbalną i niewerbalną?
11.  Nośnikiem jakich informacji jest mowa ciała?
12.  Co to są bariery komunikacyjne?
13.  W jaki sposób bariery komunikacyjne utrudniają porozumiewanie się osób?
14.  Na czym polega dostosowanie form komunikacji do potrzeb i możliwości odbiorcy?

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zaproś koleżankę/kolegę do współpracy. Wypowiedz zdanie: „Popracujmy razem przez

następne 30 minut” w następujący sposób: z radością, ze złością, z przerażeniem, z bólem, ze
smutkiem, z lekceważeniem, ze zdziwieniem, z rozpaczą. Zadaniem współrozmówcy jest
nazwanie przeżywanych przez Ciebie emocji i wymienienie zastosowanych przez Ciebie
elementów mowy ciała, które na te emocje wskazują.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przeczytać informacje dotyczące komunikacji interpersonalnej,
2)  wypowiedzieć zdanie na różne, podane w ćwiczeniu sposoby,
3)  nazwać  przeżywane  emocje  i  elementy  mowy  ciała,  które  wskazują  na  przezywanie  tych

emocji.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Przeczytaj opisane poniżej sytuacje i określ poziomy komunikacji:

−

W sklepie ze sprzętem komputerowym sprzedawca udziela informacji na temat zasad
użytkowania zakupionego komputera oraz zasad serwisowania. Klient zadaje dodatkowe
pytania dotyczące obsługi komputera, kosztów serwisu.

−

Nastoletnia córka opowiada mamie o swoich trudnościach związanych z nawiązaniem
kontaktów z koleżankami w nowej klasie. Opowiada o swoich lękach, smutku,
zmartwieniu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

W poczekalni gabinetu dentystycznego oczekujący na wizytę pacjenci wymieniają

informacje na temat aktualnej pogody w różnych regionach Polski oraz prognozy pogody
na najbliższe trzy dni.

Uzasadnij kilkoma zdaniami swój wybór.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przeczytać informacje dotyczące komunikacji interpersonalnej,
2)  przeanalizować opisane sytuacje,
3)  określić poziomy komunikacji w opisanych sytuacjach,
4)  uzasadnić swój wybór w formie pisemnej.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Zaproś do współpracy dwóch kolegów lub dwie koleżanki. Dwoje z Was będzie

rozmawiało  o  swoich  mieszkaniach.  Opiszcie  sobie  nawzajem,  w  jaki  sposób  urządzone  są
Wasze  mieszkania,  gdzie  stoją  poszczególne  meble.  Trzecia  osoba  pełni  rolę  obserwatora
i notuje wszelkie elementy mowy niewerbalnej stosowane przez rozmówców.
Następnie  przedyskutujcie  w  trójkę,  jakie  elementy  mowy  niewerbalnej  zostały  przez  Was
zauważone i jaką pełniły rolę podczas rozmowy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać informacje dotyczące komunikacji interpersonalnej,
2) przeprowadzić rozmowę z koleżanką lub kolegą dotyczącą rozkładu Twojego mieszkania

lub (w zależności od roli) obserwować rozmowę kolegów, wynotować zaobserwowane
elementy mowy niewerbalnej,

3) omówić elementy mowy niewerbalnej i ich znaczenie w procesie komunikacji.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 4

Wyobraź sobie następujące sytuacje i spróbuj je odegrać z kolegą lub koleżanką:

a) krzycząc i machając rękami bardzo energicznie mówisz: „Jestem bardzo spokojna. Niczym

się nie denerwuję”,

b) skulony, ze skrzyżowanymi na klatce piersiowej rękami, patrząc w podłogę bardzo cicho

mówisz: „Chciałbym z Tobą szczerze porozmawiać. Wiem, ze mogę Ci zaufać”,

c) z ironicznym, przesadnym uśmiechem komplementujesz koleżankę: ”Jaka ładna bluzka!”.
Jak przebiega Wasza komunikacja? Jakie uczucia pojawiają się u osoby będącej odbiorcą tych
wypowiedzi? Na czym polega ewentualna trudność?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeprowadzić rozmowę z koleżanką lub kolegą według zaleceń określonych w treści

ćwiczenia,

2) omówić elementy mowy niewerbalnej, jej relacje z komunikatem słownym i znaczenie obu

tych składników w procesie komunikacji.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 5

Opracuj zasady skutecznej komunikacji z osobami w podeszłym wieku.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przeczytać w poradniku odpowiednie treści,
2)  przypomnieć treści dotyczące spostrzegania osób w podeszłym wieku (późna dorosłość),
3)  zredagować najważniejsze zasady komunikacji z osobami w podeszłym wieku.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, pisaki,

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 6

Przeprowadź z koleżanką/kolegą dwie krótkie rozmowy na temat swoich zainteresowań.

Wybierz dwa obszary swoich zainteresowań np. sport i muzyka. Podczas pierwszej rozmowy
staraj się stosować jak najwięcej zakłóceń np. bądź obojętny wobec tego co mówi, o co Ciebie
pyta Twój rozmówca. Podczas drugiej dyskusji unikaj jakichkolwiek zakłóceń, stosuj aktywne
słuchanie i udzielaj informacji zwrotnych.
Omówcie wspólnie ćwiczenie. Wypiszcie pojawiające się podczas rozmowy zakłócenia i ich
wpływ na Waszą rozmowę.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przygotować rozmowę na temat swoich zainteresowań,
2)  przeprowadzić dwie rozmowy z koleżanką/kolegą na temat zainteresowań,
3)  wymienić  pojawiające  się  podczas  rozmowy  zakłócenia  i  omówić  ich  wpływ  na  Waszą

konwersację.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zdefiniować proces komunikacji?



2) omówić elementy procesu komunikacji?



3) wyjaśnić, na czym polega skuteczna komunikacja?



4) wymienić zasady skutecznej komunikacji?



5) wyjaśnić

różnicę

między

komunikacją

jednokierunkową

i dwukierunkową?



6) omówić rodzaje komunikatów i podać przykłady?



7) przedstawić różnicę między stylem komunikacji partnerskim

i niepartnerskim?



8) wymienić elementy mowy niewerbalnej?



9) wymienić rodzaje poziomów komunikacji?



10) uzasadnić konieczność doboru form komunikacji do potrzeb

i możliwości rozmówcy?



11) scharakteryzować aktywne słuchanie?



12) uzasadnić konieczność spójności mowy werbalnej i niewerbalnej?



13) podać przykłady mowy niewerbalnej i omówić jej wpływ na proces

komunikacji?



14) wymienić bariery komunikacyjne?



15) uzasadnić konieczność unikania barier komunikacyjnych?



16) wymienić zakłócenia, które mogą pojawić się podczas rozmowy?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6. Praktyczne i etyczne aspekty radzenia sobie z sytuacjami

trudnymi

4.6.1. Materiał nauczania

Sytuacje trudne dotyczą takich sytuacji, w których zostaje naruszona równowaga między

potrzebami,  celami  i  motywami,  a  działaniem  i  warunkowaniem  tego  działania,  a  osiągnięcie
działania  jest  możliwe  tylko  przy  zmianie  normalnej  struktury  czynności  [9,  s.  145].  Zawsze
sytuacje  trudne  wiążą  się  ze  wzrostem  napięcia  emocjonalnego,  przykrymi  przeżyciami.
Sytuacje  trudne  mogą  mieć  charakter  subiektywny  (dana  osoba  nie  może  sobie  poradzić, np.
zbyt  wysokie  wymagania  w  szkole  dla  ucznia,  z  którymi  inni  dobrze  sobie  dają  radę)  lub
obiektywny  (dana  sytuacja  przerasta  stopniem  trudności  możliwości  każdego  człowieka  –
sytuacja niepełnosprawności).
Wśród najczęściej wymienianych rodzajów sytuacji trudnych znajdują się:

−

Sytuacje zagrożenia – występują wtedy, gdy dochodzi do naruszenia istotnej dla danej
osoby wartości np. godności, zdrowia, bezpieczeństwa.

−

Sytuacje przeciążenia – mają miejsce wtedy, gdy jednostka wykonuje działania na granicy
swoich psychicznych i fizycznych możliwości.

−

Sytuacje  zakłócenia  –  są  to  sytuacje,  w  których  osoba  nie  może  realizować  podjętych
aktywności  ze  względu  na  pojawiające  się  przeszkody;  na  przykład  niedosłuch  i  brak
aparatu  słuchowego  utrudnia  dziecku  naukę  w  szkole,  korzystanie  z  lekcji,  rozumienie
treści przekazywanych przez nauczyciela.

−

Sytuacje deprywacji – to pozbawienie osoby w danym momencie czegoś szczególnie dla
niej ważnego, co uniemożliwia realizację jej potrzeb; np. utrata pracy.

−

Sytuacje konfliktowe – to sytuacje, które wiążą się bądź ze sprzecznymi dążeniami jednej
osoby (konflikt motywacyjny) bądź dotyczą różnych dążeń dwu lub więcej osób (konflikt
interpersonalny) [5].

Konflikty motywacyjne pojawiają się, gdy osoba zostanie poddana działaniu przeciwstawnych
czynników, wartości, motywów i z dwóch celów swojego działania musi wybrać jeden. Istotą
konfliktu jest to, że wybór jednego celu uniemożliwia realizację drugiego. Są to bardzo częste
konflikty i czasami wiążą się z dramatycznymi wyborami i przeżyciami. Wśród konfliktów
motywacyjnych wyróżnia się:

−

Konflikt dążenie – dążenie – pojawia się w momencie konieczności wyboru jednego
z dwóch pozytywnych, tak samo atrakcyjnych motywów, celów. Wybór jednego wyklucza
drugi. Przykładem może być wybór jednej książki spośród dwóch równie w danym
momencie ważnych i pomocnych.

−

Konflikt unikanie – unikanie – jest sytuacją analogiczną do poprzedniej, ale wybór dotyczy
motywów, celów o wartości ujemnej. Obie sytuacje są jednakowo nieprzyjemne i osoba
pragnie ich uniknąć. Przykładem może być wybór między cierpieniem z powodu bólu zęba
a pójściem do dentysty (co także wiąże się z bólem i nieprzyjemnymi zabiegami).

−

Konflikt dążenie – unikanie – tu trudność polega na tym, że ten sam obiekt, cel, motyw
wywołuje sprzeczne uczucia np. chcę wejść na szczyt wysokiej góry, ale się boję, bądź
chcę poprawić sobie słuch, korzystając z aparatu słuchowego, ale się wstydzę. Właśnie ten
konflikt jest najtrudniejszy i powoduje najwięcej napięć emocjonalnych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ilustracją wymienionych konfliktów motywacyjnych jest rysunek numer 7:

Rys. 7. Rodzaje konfliktów motywacyjnych.

Konflikty  interpersonalne  występują  na  przykład  między  dwoma  osobami,  które  pozostają  ze
sobą  w  pewnej  zależności  i  prezentują  przeciwstawne  dążenia.  Przyczyny  konfliktu  według
Petersona to:

−

specyficzne zachowanie jednostki, wobec którego inni biorący udział w interakcji mogą
mieć zastrzeżenia np. brak kultury osobistej,

−

nieprzestrzeganie norm, które wiążą się z daną sytuacją np. niewywiązywanie się
z obowiązków zawodowych protetyka wobec pacjenta/klienta,

−

indywidualne cechy, skłonności jednostki, których nie akceptuje druga strona, np.
używanie wulgaryzmów przez osobę biorącą udział w interakcji [3].

Konflikty  w  zależności  od  przebiegu  i  charakteru  ich  rozwiązania  mogą  niszczyć  relację
między  osobami  lub  ją  wzmacniać.  Dyskusja,  rozmowa,  podczas  której  obie  strony  mogą
przedstawić  swoje  potrzeby  i  opinie  jest  szansą  na  pozytywne  rozwiązanie  konfliktu.
Warunkiem owocnej dyskusji i rozwiązania konfliktu jest dostosowanie się obu stron konfliktu
do pewnych zasad.
Zasady rozwiązywania konfliktów interpersonalnych w sposób integrujący:
1.   Równe traktowanie uczestników konfliktu.
2.   Poszanowanie godności i wartości osobowej oraz poglądów strony przeciwnej.
3.   Świadomość przeżywanych w związku z konfliktem emocji; dzielenie się tymi przeżyciami

z drugą osobą uczestniczącą w konflikcie.

4. Uważne słuchanie przekazów strony przeciwnej.
5. Obserwowanie działania strony przeciwnej i na tej podstawie budowanie opinii na temat

danej osoby.

6. Korzystanie z faktów, konkretnych wydarzeń w trakcie argumentowania swoich racji;

unikanie domysłów, przypuszczeń czy opinii osób trzecich.

7. Autentyczne poszukiwanie rozwiązania konfliktu z uwzględnieniem dobra i potrzeb obu

stron.

8.   Branie odpowiedzialności za przebieg i próbę rozwiązania konfliktu.
9.   Zgoda i przebaczenie.
10.  Realizacja postanowień wynikających z rozstrzygnięcia konfliktu [9].

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Dyskusja i negocjacje są przykładowymi metodami rozwiązywania konfliktów.
Dyskusja – to taka wymiana merytorycznych i intuicyjnych argumentów, która przynosi
w efekcie dogłębne zrozumienie zagadnienia i wypracowanie optymalnego stanowiska,
uwzględniając racje różnych stron [7, s.67].
Biorąc udział w dyskusji pamiętaj o:

−

opanowaniu,

−

kompetencji,

−

otwartości i gotowości do wysłuchania rozmówcy,

−

szacunku, tolerancji wobec przekonań innych osób,

−

konieczności przemyślenia, przeanalizowania wszystkich argumentów.

Podczas  dyskusji  stosowana  jest  argumentacja,  której  celem  jest  przekonanie  rozmówcy  np.
o racji  naszych  sądów,  idei,  postępowania.  W  zależności  od  tematu,  okoliczności  dyskusji
stosuje  się  różne  jej  rodzaje.  Istotne  jest  rozróżnienie  między  argumentacją  racjonalną
i emocjonalną.
Argumentacja racjonalna polega na odwoływaniu się do rozumu i służy przede wszystkim:

−

przekonywaniu siebie lub kogoś,

−

wnikliwemu przemyśleniu sprawy,

−

uporządkowaniu materiału,

−

przestrzeganiu przed popełnieniem błędu.

Jej skuteczność zależy od intelektualnego funkcjonowania rozmówcy ( argumenty muszą
być zrozumiałe) oraz aktualnego stanu emocjonalnego (silne pobudzenie emocjonalne
uniemożliwia racjonalne myślenie).
Argumentacja emocjonalna dotyczy naszego emocjonalnego funkcjonowania i jest
wykorzystywana w sytuacjach, gdy:

−

odwołuje się do sfery uczuć,

−

wiąże się z silną ekspresją: wyrazista mimika, wzmożona gestykulacja,

−

wywołuje pozytywne emocje (np. zapewnienie pacjenta o tym, że dana forma rehabilitacji
będzie dla niego przyjemniejsza) [7].

Metodą  rozwiązania  konfliktu  są  także  negocjacje  czyli  pertraktacje,  których  celem  jest
rozwiązanie konfliktu, a koniecznym warunkiem – dobra wola obu stron konfliktu. Negocjacje
mają  sens  w  sytuacji  braku  innych  możliwości  rozwiązania  konfliktu,  pewnej  zależności  stron
od siebie oraz ograniczonej wiedzy o sobie. Negocjacje mogą mieć charakter pozycyjny (celem
jest  wygrana,  a  skutkiem  jest  jedna  lub  obie  strony  przegrane)  lub  problemowy  (celem
negocjacji  jest  rozwiązanie  konfliktu,  które  satysfakcjonuje  obie  strony).  Podczas  negocjacji
watro pamiętać o tym, by:

−

znać i rozumieć problem negocjacji,

−

nie podejmować negocjacji w złym stanie psychicznym,

−

definiować, nazywać pojęcia i sprawdzać, czy obie strony rozumieją, co jest tematem
negocjacji,

−

aktywnie słuchać i obserwować; wsłuchiwać się w siebie i partnera,

−

być gotowym przyznać się do błędu, ale nie uzależniać swego zdania od opinii drugiej
strony,

−

zachować równowagę, kontrolować przeżywane emocje,

−

mówić zwięźle, precyzyjnie.

W zależności od sytuacji warto zastosować techniki skutecznego negocjowania:

−

ekstremalizacja propozycji początkowej – na początku stawiamy większe wymagania niż
w rzeczywistości oczekujemy,

−

nie zgadzanie się na pierwszą propozycję partnera,

−

stopniowanie niewielkich ustępstw,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

segmentacja problemu czyli podzielenie złożonego problemu na mniejsze zagadnienia
i stopniowe omawianie poszczególnych aspektów.

Istnieją  także  tzw.  podstępne  taktyki  negocjacyjne,  które  warto  znać,  gdyż  ich  rozpoznanie
w działaniu  partnera  może  nam  ułatwić  działanie.  Wśród  wspomnianych  taktyk  wyróżnia  się
wojnę psychologiczną (m.in. ironiczne komentarze, podważanie autorytetu, uciążliwe warunki
rozmowy,  straszenie);  pułapki  czyli  tzw.  techniki  dywersyjne  (kłamstwa,  groźby,  eskalacja
żądań  na  koniec);  presja  pozycyjna,  która  umożliwia  ustępstwa  jedynie  dla  jednej  strony
negocjacji  (m.in.  przedstawianie  listy  żądań  bez  możliwości  ich  negocjacji,  opóźnianie
rozmów) [7].

Zasady kontaktu z „trudnym pacjentem”
W  związku  z  trudnościami  pacjentów,  cierpieniem,  częstymi  frustracjami,  różnymi  etapami
radzenia  sobie  z  chorobą  utrwalają  się  pewne  cechy,  a  w  konsekwencji  kształtują  postawy,
które  mogą  utrudniać  nawiązanie  i  utrzymanie kontaktu z  pracownikiem  medycznym.  Istotne
jest,  by  pracownik  medyczny  potrafił  zaobserwować,  zrozumieć  i  adekwatnie  zachować  się
wobec

różnych,

często

trudnych

pacjentów.

Poniższe

przykłady

przedstawiają

charakterystyczne zachowania pacjentów oraz sposoby reagowania, ułatwiające nawiązanie
i utrzymanie kontaktu z pacjentem.
1. Pacjent wrogi, wybuchowy, konfliktowy, labilny emocjonalnie (często jest to wynik lęku

przed chorobą, jej konsekwencjami).W tej sytuacji pomocne są:

−

empatia ze strony pracownika medycznego, czyli próba zrozumienia przeżyć pacjenta,
wczucia się w jego sytuację,

−

klaryfikacja – spokojne, ciepłe, ale i profesjonalne tłumaczenie, odpowiadanie na
zadane pytania.

2. Pacjent bierny, zależny (uzależnia od innych podjęcie decyzji; oddaje się całkowicie

w ręce specjalisty). Tu istotne są:

−

klaryfikacja – ciepłe, ale jednocześnie stanowcze wytłumaczenie, podanie informacji,

−

konfrontacja – zaproponowanie konkretnego rozwiązanie i włączenie pacjenta do
działania np. nałożenie aparatu słuchowego i prośba o samodzielne jego
uruchomienie.

3. Pacjent perfekcyjny, sztywny (wymaga dokładnych informacji; stawia sobie i innym

nierealne cele). W tej sytuacji pomocna jest:

−

konfrontacja ( patrz wyżej).

4. Pacjent uwodzicielski, histeryczny (manipuluje, chce być w centrum uwagi). Pomocne są tu:

−

styl dyrektywny – czyli dokładnie mówimy, co ma zrobić, dajemy konkretne zadanie
np. „Przez minutę proszę poobserwować pracę aparatu słuchowego”,

−

konfrontacja (jak wyżej).

5. Pacjent domagający się, nieufny, narzekający. W danej sytuacji niezbędna jest:

−

empatia,

−

klaryfikacja.

Niezależnie od postaw pacjenta i sposobów reagowania na nie istotne jest, by pracownik
medyczny w kontakcie z pacjentem/klientem cechował się:

−

Profesjonalizmem.  Chodzi  tu  o  wiedzę  dotyczącą  potrzeb  pacjenta,  ale  i  o  świadomość
własnych  reakcji,  przeżywanych  emocji  i  sposobów  kontaktowania  się  z  pacjentem  oraz
o asertywne kontaktowanie się z nim (bez agresji oraz uległości). Wszystko to sprawia, ze
działanie  pracownika  medycznego  gwarantuje  poczucie  bezpieczeństwa  i  budzi  zaufanie,
co jest podstawą sytuacji pomocowej.

−

Kulturą osobistą.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

Indywidualnym  podejściem  do  pacjenta/klienta,  dzięki  czemu  właściwie  odczytane  będą
potrzeby  i  możliwości  danej  osoby.  Diagnoza  potrzeb  i  adekwatna  pomoc  możliwa  jest
dzięki  wrażliwości  pracownika  medycznego,  umiejętności  obserwacji,  otwartości
i  empatii.  Otwartość  oznacza  tu  gotowość  do  zauważenia  drugiego  człowieka,  próbę
zrozumienia motywów jego działania. Empatia to współodczuwanie, dzięki czemu łatwiej
zauważyć potrzeby człowieka i zaoferować adekwatną pomoc.

Zachowania zgodne z zasadami etyki

Powyższe cechy postawy pracownika medycznego umożliwiają i pomagają właściwe

i trafnie  przewidzieć  oczekiwania  pacjenta  w  zakresie  świadczonych  usług,  a  tym  samym
udzielić adekwatnej pomocy, wsparcia.
Zasady  etyczne  w  działalności  zawodowej  pracownika  medycznego  wynikają  z  kontaktu
z drugim człowiekiem oraz oferowania mu pomocy.
Podstawowe zasady etyki to:
1.   Informowanie  o  dowolnym  wyborze  miejsca  i  formy  usługi.  Pracownik  może  zachęcać

pacjenta do skorzystania ze swoich usług, ale nie może pacjenta do tego zmuszać, np.
grożąc pacjentowi czy podając fałszywe informacje.

2. Ochrona danych osobowych. Korzystanie z nich możliwe jest wyłącznie za pisemną zgodą

pacjenta/klienta.

3. Tajemnica zawodowa. Pracownik zobowiązany jest do zachowania w tajemnicy

charakteru schorzenia pacjenta oraz trudności z niego wynikających.

4. Poszanowanie godności i wolności człowieka. Bez względu na wiek, płeć, pochodzenie,

status  społeczny  czy  stopień  niepełnosprawności  każdemu  należy  się  taki  sam  szacunek
i  adekwatna  pomoc.  Bardzo  ważne  jest  taktowne  zachowanie  m.in.  związane
z trudnościami pacjenta oraz koniecznością bliskiego kontaktu np. protetyk badając słuch
pacjenta,  dobierając  aparat  niejednokrotnie  dotyka  pacjenta,  co  należy  czynić  z  pełnym
poszanowaniem intymności i godności każdego pacjenta.

5. Profesjonalizm zawodowy. Niezbędne jest właściwe wykształcenie, aktualizowanie wiedzy

i umiejętności oraz korzystanie z najnowszych wyników badań i rozwiązań technicznych.

6. Odwaga do przyznania się do popełnionego błędu oraz gotowość zadośćuczynienia.

W sytuacji popełnienia błędu, wynikającego np. z niewystarczającej wiedzy czy
niewykazania należytej staranności, pracownik powinien mieć odwagę przyznać się do
niego i w miarę możności powstałą szkodę naprawić.

4.6.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.   Co to jest sytuacja trudna?
2.   Jakie znasz przykłady sytuacji trudnych?
3.   Jakie znasz rodzaje konfliktów?
4.   Na czym polega konflikt motywacyjny i jakie są rodzaje konfliktów motywacyjnych?
5.   Jakie są przyczyny konfliktów interpersonalnych?
6.   Jakie  znasz  zasady  postępowania,  które  mogą  pomóc  w  rozwiązaniu  konfliktu

interpersonalnego?

7.   Na czym polega dyskusja?
8.   Co oznacza argumentacja racjonalna i emocjonalna i kiedy są one stosowane?
9.   Jakie znasz techniki negocjacji?
10.  Jakich zasad postępowania należy przestrzegać w kontakcie z pacjentem?
11.  Jakie  techniki  komunikacji  warto  zastosować  wobec  pacjenta  wrogiego,  nieufnego  oraz

biernego?

12. Jakimi zasadami etycznymi powinien kierować się pracownik medyczny w działalności

zawodowej?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1*

Zastanów się, dlaczego niedosłuch lub utrata wzroku może być sytuacją trudną i jaki jest

to rodzaj sytuacji trudnej. Jak sytuacje te mogą wpływać na codzienne funkcjonowanie osoby
dotkniętej niedosłuchem lub utratą wzroku?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przeczytać w poradniku treści dotyczące radzenia sobie w sytuacji trudnej,
2)  przeanalizować sytuację osoby niedosłyszącej lub niedowidzącej,
3)  określić, jaki rodzaj sytuacji trudnej występuje u tych osób.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia,

−

arkusz formatu A4, pisaki.

Ćwiczenie 2

Zastanów się, jakiego rodzaju konflikty motywacyjne przeżywają osoby w opisanych niżej

sytuacjach. Nazwij te konflikty i uzasadnij swoje stanowisko.
1. Osoba w podeszłym wieku w związku ze zmianami starczymi cierpi na zwyrodnienie

stawu  kolanowego.  Często  poruszanie  sprawia  jej  ból,  co  utrudnia  jej  funkcjonowanie
w życiu  codziennym.  Zastanawia  się  nad  wizytą  u  reumatologa  i  doborem  kuli
rehabilitacyjnej,  ale  czuje  ogromną  niechęć  do  kolejnej  protezy  (korzysta  już  z okularów
i aparatu słuchowego). Podejmowanie decyzji trwa już pół roku.

2. W sklepie ze sprzętem fotograficznym mama zastanawia się nad wyborem aparatu

fotograficznego dla swego dziesięcioletniego syna. Od godziny ogląda i dopytuje się
o zalety dwóch bardzo podobnych i tak samo drogich aparatów. Dodatkowo, dwoje
znanych jej dzieci posiada takie aparaty i ma o nich bardzo dobrą opinię.

3. Osoba cierpiąca z powodu bólu zęba otrzymała adresy dwóch renomowanych gabinetów

stomatologicznych w mieście. W obu gabinetach pracują bardzo doświadczeni i mili
dentyści. Pacjent po raz pierwszy będzie korzystał z ich usług. Nie wie, który gabinet
wybrać.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przeczytać w poradniku treści dotyczące konfliktów,
2)  przeanalizować poszczególne sytuacje,
3)  nazwać przeżywane przez poszczególne osoby konflikty motywacyjne,
4)  uargumentować swój wybór.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3*

Przeprowadź z kolegą dyskusję na temat: „Wyższość profilaktyki nad leczeniem”.

Wybierz najbardziej odpowiedni rodzaj argumentacji. Uzasadnij swój wybór podczas
późniejszego omawiania ćwiczenia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przygotować dyskusję dobierając odpowiedni rodzaj argumentacji,
2)  przeprowadzić dyskusję z zastosowaniem wybranego rodzaju argumentacji,
3)  uzasadnić swoje stanowisko.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia,

−

arkusz papieru formatu A4, pisaki.

Ćwiczenie 4*

Wyobraź sobie, że w grupie pracowników, której jesteś członkiem, panuje konflikt

dotyczący przygotowania i realizacji grafiku dyżurów. Przygotuj się do negocjacji. Jaki rodzaj
negocjacji wybierzesz? Jakich zasad i technik negocjacji będziesz przestrzegać? Przeprowadź
negocjacje w parze.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przeczytać w poradniku treści dotyczące zasad i technik negocjacji,
2)  wybrać rodzaj negocjacji i zasady obowiązujące podczas negocjacji,
3)  przeprowadzić w parze negocjacje.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

możliwość swobodnej dyskusji w grupie,

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 5*

Dokonajcie w grupach 3–4 osobowych analizy kodeksu etycznego pracownika

medycznego (podanego w poradniku). Wzorując się na nim sformułujcie własny kodeks
etyczny, obowiązujący w Waszej klasie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przeczytać w poradniku treści dotyczące etyki pracownika medycznego,
2)  przedyskutować w grupach zasady kodeksu etycznego pracownika medycznego,
3)  stworzyć kodeks klasowy,
4)  uzasadnić swoje stanowisko.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusze szarego papieru A4, pisaki,

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

4.6.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zdefiniować sytuacje trudne?



2) wymienić i omówić rodzaje sytuacji trudnych?



3) wyjaśnić różnicę między konfliktem motywacyjnym i konfliktem

interpersonalnym?



4) wymienić przyczyny konfliktu interpersonalnego?



5) wymienić rodzaje konfliktu motywacyjnego?



6) omówić rodzaje konfliktów motywacyjnych i podać ich przykłady?



7) wymienić

zasady

pozytywnego

rozwiązywania

konfliktu

interpersonalnego?



8) omówić zasady kontaktu z tzw. „trudnym pacjentem”?



9) wymienić zasady etyczne zawarte w kodeksie pracownika

medycznego?



10) wymienić techniki skutecznej negocjacji?



11) zdefiniować dyskusję?



12) podać różnicę między argumentacją racjonalną i emocjonalną?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1.   Przeczytaj uważnie instrukcję.
2.   Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3.   Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4.   Test  zawiera  20  zadań.  Do  każdego  zadania  dołączone  są  4  możliwości  odpowiedzi.

Tylko jedna jest prawidłowa.

5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce

znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie

na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

8. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. W psychologii czynność rozumiana jest jako

a)  ukierunkowana działalność jednostki, która nie ma konkretnego celu.
b)  najbardziej podstawowe i niezorganizowane zachowanie człowieka.
c)  dowolne działanie człowieka i innych zwierząt.
d)  ukierunkowana  aktywność  jednostki  wobec  otaczającego  świata,  skierowana  na

osiągnięcie jakiegoś celu.

2. Podstawowymi procesami poznawczymi są

a)  motywy i uwaga.
b)  wrażenia i spostrzeżenia.
c)  wyobrażenia i umiejętności.
d)  emocje i uczucia.

3. Do procesów psychicznych pobudzeniowych (emocjonalnych) należą

a)  emocje i uczucia.
b)  wyobrażenia i spostrzeżenia.
c)  pamięć i uwaga.
d)  emocje i myślenie.

4. Okres poniemowlęcy obejmuje następujące lata życia dziecka

a)  od 1 do 2 roku życia.
b)  od 1 do 3 roku życia.
c)  od 2 do 4 roku życia.
d)  od 2 do 6 roku życia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. Zdolność przystosowania się do okoliczności dzięki dostrzeganiu abstrakcyjnych relacji,

korzystaniu z uprzednich doświadczeń i skutecznej kontroli nad własnymi procesami
poznawczymi to

a)  inteligencja.
b)  osobowość.
c)  charakter.
d)  proces poznawczy.

6. Komunikacja w relacjach między ludźmi umożliwia

a)  przekazywanie jedynie myśli i sądów.
b)  przekazywanie i odbiór informacji, reakcji na przekazany wcześniej komunikat.
c)  odbiór jedynie informacji zwrotnej.
d)  odbiór jedynie myśli i sądów.

7. Przykład, który zawiera wyłącznie przykłady komunikacji werbalnej to

a)  spektakl pantomimy i sprawozdanie pracownika z podróży zagranicznej.
b)  wykład dla uczniów i machanie ręką na pożegnanie.
c)  dyskusja panelowa ekspertów i rozmowa dwóch uczniów.
d)  pogadanka na temat profilaktyki antynikotynowej i ironiczny śmiech.

8. Mimika to element

a)  komunikatu parawerbalnego.
b)  mowy ciała.
c)  komunikatu werbalnego.
d)  komunikatu paralingwistycznego.

9. Możliwości komunikacyjne osoby w podeszłym wieku

a)  są takie same jak osób w innym wieku.
b)  są zawsze gorsze niż osób w innym wieku.
c)  zależą od poznawczego funkcjonowania osoby.
d)  zależą od racjonalnego funkcjonowania osoby.

10. Wskaż, która z sytuacji może zakłócać komunikowanie się

a)  duże zaangażowanie ze strony rozmówcy.
b)  spójność między mową werbalną i niewerbalną.
c)  przerywanie, ocenianie, moralizowanie rozmówcy.
d)  odbieranie sygnałów wysyłanych przez rozmówcę.

11. Do technik skutecznej komunikacji należy

a)  stosowanie komunikacji dwustronnej, partnerskiej.
b)  stosowanie komunikacji dwustronnej, niepartnerskiej.
c)  stosowanie komunikacji jednostronnej, niewerbalnej.
d)  stosowanie komunikacji jednostronnej, werbalnej.

12. Krytykowanie, grożenie i zmiana tematu to przykłady

a)  komunikatów niewerbalnych.
b)  barier komunikacyjnych.
c)  konfliktów interpersonalnych.
d)  konfliktów motywacyjnych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13. Warunkiem rozwiązania konfliktu interpersonalnego jest między innymi

a)  opieranie się na domysłach, przypuszczeniach i opiniach innych.
b)  unikanie odpowiedzialności za przebieg i próbę rozwiązania konfliktu.
c)  dążenie do rozwiązani konfliktu z uwzględnieniem dobra jednej ze stron.
d)  poszanowanie godności i wartości osobowej oraz poglądów przeciwnika.

14. Wśród technik skutecznej negocjacji wyróżnia się m.in.

a)  techniki dywersyjne i presję pozycyjną.
b)  listę żądań i eskalację żądań.
c)  stopniowanie dużych ustępstw i żądań.
d)  stopniowanie niewielkich ustępstw i segmentację problemu.

15. Argumentacja racjonalna występuje w sytuacji, gdy

a)  odwołujesz się do sfery uczuć.
b)  wywołujesz pozytywne emocje.
c)  przekonujesz kogoś lub siebie.
d)  ujawniasz silną ekspresję.

16. Sposobów reagowania pracownika medycznego w stosunku do pacjenta konfliktowego

i labilnego emocjonalnie pozwoli na nawiązanie i utrzymanie kontaktu poprzez

a)  konfrontację i styl dyrektywny.
b)  konfrontację i nieustępliwość.
c)  empatię i klaryfikację.
d)  uległość i klaryfikację.

17. Konstruktywnej dyskusji nie sprzyja

a)  ujawnianie silnych stanów emocjonalnych.
b)  posiadanie kompetencji merytorycznych.
c)  tolerancja wobec przekonań innych osób.
d)  analizowanie wszystkich argumentów.

18. W hierarchii potrzeb Maslowa potrzeby fizjologiczne

a)  są mało ważne.
b)  znajdują się na samym końcu w hierarchii potrzeb.
c)  stanowią podstawową grupę potrzeb.
d)  należą do potrzeb wyższego rzędu.

19. Optymalna obsługa pacjenta i możliwość poznania jego oczekiwań ze strony pracownika

medycznego możliwa jest dzięki

a)  profesjonalizmowi, kulturze osobistej pracownika medycznego.
b)  wysokiej inteligencji i kulturze osobistej pacjenta.
c)  Indywidualnemu  podejściu  do  pacjenta  i  stosowaniu  zasad  etyki  zawodowej  przez

pracownika medycznego.

d) odpowiedź a i c.

20. Z wymienionych postaw należy unikać w działalności zawodowej

a)  poszanowania godności i wolności człowieka.
b)  profesjonalizmu zawodowego.
c)  zachowania tajemnicy zawodowej.
d)  przyjmowania korzyści majątkowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko.........................................................................................................................

Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów interpersonalnych

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1.   Agryle M.: Psychologia stosunków międzyludzkich. PWN, Warszawa 1999
2.   Aronson E., Wilson T., Akert R.M.: Psychologia społeczna. Zyska i s–ka, Warszawa 1998
3.   Balawajder  K.:  Komunikacja,  konflikty,  negocjacje  w  organizacji.  Wydawnictwo

Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1998

4. Falkowski A.: Spostrzeganie jako mechanizm tworzenia doświadczenia za pomocą

zmysłów. W: Strelau J. (red.) Psychologia. Podręcznik akademicki. GWP, Gdańsk 2000

5. Formański J.: Psychologia. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2003
6. Hamer H.: Rozwój umiejętności społecznych. Przewodnik dla nauczycieli. VEDA,

Warszawa 1999

7. Hamer H.: Rozwój przez wprowadzanie zmian. Centrum Edukacji Medycznej, Warszawa

1998

8. „Jak żyć z ludźmi” (Umiejętności interpersonalne) Program profilaktyczny dla młodzieży.

MEN CMPPP, Warszawa 2004

9. Jankowska M.: Podstawy psychologii. Wyższa Szkoła Działalności Gospodarczej

w Warszawie, Warszawa 2003

10. McKay M., Davis M., Fanning P.: Sztuka skutecznego porozumiewania się. GWP,

Gdańsk 2001

11. Nęcka E.: Inteligencja. W: Strelau J. (red.) Psychologia. Podręcznik akademicki. GWP,

Gdańsk 2000

12.  Spearling A.: Psychologia. PWN, Warszawa 1998
13.  Sutton C.: Psychologia dla pracowników socjalnych. GWP, Gdańsk 2004
14.  Wojciszke  B.:  Postawy  i  ich  zmiana.  W:  Strelau  J.  (red.)  Psychologia.  Podręcznik

akademicki. GWP, Gdańsk 2005

15. Zimbardo P.G., Ruch F.L.: Psychologia i życie. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

1998