plik

1. Matriarchat i patriarchat, wyjaśnij pojęcia, przykłady w historii.

Matriarchat - termin wprowadzony do nauki przez Johanna Jacoba Bachofena na określanie fazy rozwojowej i typu organizacji

społeczeostwa pierwotnego, w którym dominujące znaczenie miała kobieta; Bachofen dowodził, że matriarchat następował po
okresie promiskuityzmu (najwcześniejszego stadium rozwoju rodziny, odznaczającego się brakiem reguł współżycia seksualnego i
małżeoskiego; obecnie hipoteza ta została odrzucona i zastąpiona koncepcją małżeostwa grupowego; swoboda seksualna) i
wyprzedzał patriarchat. Koncepcja ta zachowała popularnośd do połowy XX wieku. Etymologia słowa matriarchat wywodzi się od
łacioskich i greckich słów „mater”, „matris” – matka i „arche” – władza.

Klasyczny przykład matriarchalno-rodowej organizacji ewolucjoniści upatrywali u Irokezów (Indianie Ameryki Północnej). Nowsze

badania wykazały, że matriarchat w opisywanej przez ewolucjonistów formie nie występował prawdopodobnie nigdy, organizacja
rodziny zaś, spotykana u niektórych ludów Australii, Melanezji, Mikronezji, Azji, Afryki, Ameryki i określana mianem matriarchatu,
polega głównie na matrylinearnej zasadzie pokrewieostwa i dziedziczenia (dziecko od razu po urodzeniu jest włączone do rodu
matki).

U niektórych grup występuje matrylokalnośd - zwyczaj włączania mężczyzny do lokalnej grupy, w której żyje jego żona. Zarówno

matrylinearnośd, jak i matrylokalnośd zwykle nie dotyczą sposobu wykonywania władzy, natomiast jej przekazywanie
matrylinearnośd umieszcza w żeoskiej linii pokrewieostwa, chod częściej oddaje ją mężczyznom z tej linii, co świadczy o
funkcjonowaniu w danym społeczeostwie matrylinearnych grup pochodzeniowych, a nie konkretnego modelu dominacji.

Patriarchat - rodowa organizacja społeczna, oparta na patrylinearności (zasada pokrewieostwa zgodnie z którą dziecko jest

włączone do rodu ojca) i patrylokalności (włączanie kobiety do lokalnej grupy, w której żyje mąż), w której dziedziczenie i sukcesja
odbywają się w linii męskiej, a władza różnych szczebli jest sprawowana przez mężczyzn. Patriarchat nastąpił po matriarchacie,
poprzedzał demokrację wojskową i ustrój niewolniczy, historycznie obejmował epokę brązu i wczesną epokę żelaza. Jego rozwój
wiązano z gospodarką pasterską i sprzężajnym rolnictwem oraz z pojawieniem się indywidualnej własności i zróżnicowania
społecznego.

XX-wieczne kierunki w etnologii, głównie funkcjonalizm i strukturalizm, wystąpiły przeciwko traktowaniu patriarchatu jako epoki

w dziejach ludzkości, uważając go za pewien typ idealny (model) organizacji społecznej (społeczeostwo patriarchalne), do której
faktycznie organizacja danej społeczności może się mniej lub bardziej zbliżad, oraz wykazując, że cechy patriarchatu i matriarchatu
mogą występowad łącznie w różnych społeczeostwach.

Matriarchat w wierzeniach celtyckich

W kulturze celtyckiej wyraźnie widoczna jest dominacja pierwiastka kobiecego. Uosabia ona prastare bóstwa mające władzę nad

mężczyzną i całym światem. Jednymi z ważniejszych bogio celtyckich są: Rhiannon, Nantosvelta, Rosmerta, Arduinna, Maja i Epona,
której imię powiązane jest z królową amazonek (Hippolitą), a także z hetycką boginią Chippą. Badania dowodzą, iż Epona pełni
ogromną rolę w mitologii celtyckiej, posiada ona rangę bliską Rhiannon – Wielkiej Matki – Bogini Ziemi. Wśród żeoskich bóstw
odnaleźd można także Greinne - która prawdopodobnie jest odpowiednikiem męskiego bóstwa solarnego – Grannosa. Istnieje
również możliwośd, że Greinne to po prostu kolejny przydomek Wielkiej Bogini. Każda z przygód opisanych w legendach i mitach
celtyckich posiada swój kres u brzegu mitycznej Wyspy Kobiet.

Omawiając motyw kobiety w mitologii Celtów, należy wspomnied też o matres (matronach), czyli matkach, występujących często

w ikonografii trójkami. Były to opiekuocze bóstwa, ukazywane, jako dojrzałe kobiety, z charakterystycznymi, dużymi czepcami na
głowie, odziane w powłóczyste szaty, w ręku trzymały często kosze z owocami, pieczywem, róg obfitości, czy też wrzeciono. Liczne
święta kobiece obchodzono wiosną, co ma związek z płodnością, której kobieta jest symbolem. Zauważyd tu można pewne
zależności z naszą kulturą i obyczajowością, na przykładzie corocznego topienia marzanny, czy wyborów miss maja. Warto
wspomnied również, iż celtycki król dziedziczył władzę właśnie po matce, a nie po ojcu, gdyż tylko matka mogła przekazad mu
królewską krew. Kolejnym przejawem matriarchatu jest fakt, że to król miał służyd wszystkim kobietom, zapewniając im płodnośd.

Matriarchat w historii

Matriarchat był powszechnym na świecie stadium kultury, po którym nastał patriarchat. Na początku charakteryzował się

równorzędnym, a później przeważającym znaczeniem kobiet w społeczeostwie, religii i gospodarce. Etymologia słowa matriarchat
wywodzi się od łacioskich i greckich słów „mater”, „matris” – matka i „arche” – władza. Sam termin wprowadził w XIX wieku Jakob
Bachofen (1815-1887). W dzisiejszych czasach opinie wśród naukowców co do istnienia matriarchatu są podzielone.

Według Bachofena matriarchat to epoka historyczna, w której główną siłę w społeczeostwie stanowiły kobiety. Epoka ta to jedna

z faz rozwoju ludzkości w przeszłości. Zostało to potwierdzone przez wiele badao. Bachofen za pierwszą formę rozwoju społecznego
uznał heteryzm żywiołowy. Była to faza przedmałżeoska i polegała na współżyciu wielu kobiet z wieloma mężczyznami. Z tamtego
czasu pochodzid ma zwyczaj nazywania się według matki, a nie ojca, ponieważ nie mógł byd on rozpoznany. Następną fazą był
amazonizm, który stanowił kobiecy przewrót. Trzecim etapem była ginekokracja. Była to epoka prawa macierzyoskiego. Doszło
wówczas do osiadłego trybu życia. To czas pełnego matriarchatu, w którym mężczyźni zajmowali podrzędną rolę. Pojawiła się
instytucja małżeostwa, w którym kobieta współżyła z jednym mężczyzną. Panowała jednak kobieta. Mężczyzna zajmował się
wojnami i łowiectwem, co trzymało go z dala od domu. Rodzina i stada zwierząt były podporządkowane kobietom, a potomstwo
uznawano w linii matki. Bachofen uważał, że kultura matriarchalna cechowała się humanizmem, dużym znaczeniem miłości i
pokojowymi stosunkami. Była to epoka dobrobytu i pokoju. Władza społeczna i polityczna należała do kobiet. Z tym ustrojem wiązał
się kult ziemi.

W XIX wieku i w pierwszej połowie wieku XX zazwyczaj pomniejszano znaczenie matriarchatu jako stadium rozwoju ludzkości.

Naukowo stwierdzono istnienie matrylinearności – zasady pokrewieostwa przypisującej dziecko do linii rodowej matki oraz

matrykalności – mężczyzna włączany był do grupy lokalnej swojej żony. Widziano co najwyżej elementy matriarchatu. Wyjątkiem
była jednak Rosja, a później ZSRR gdzie rozwijał się pogląd o matriarchacie w czasach pierwotnych. Na szczególną uwagę zasługują
pracę Marka O. Koswiena. Badacz ten uważał, że matriarchat był powszechną fazą kultury, po którym nastał patriarchat. Wyróżnił on
dwie fazy matriarchatu: wczesny i rozwinięty. Matriarchat wczesny pojawił się w późnym stadium starszej epoki kamiennej. W
gospodarce charakteryzował się zbieractwem, łowiectwem i rybołówstwem oraz podziałem pracy między mężczyzną, a kobietą.
Zbieractwem zajmowały się przeważnie kobiety, a łowiectwem mężczyźni. Matriarchat rozwinięty pojawił się w okresie młodszej
epoki kamiennej i odznaczał się w jednych społeczeostwach kopieniactwem, a w innych rybołówstwem lub morskim łowiectwem. W
jednych i drugich zajmowano się też hodowlą zwierząt domowych.

Zjawisko matriarchatu trwało około 30 000 lat. Sięga starszej epoki kamiennej i daje się pewnie obserwowad od późnego

paleolitu w okresie oryniackim, kiedy pojawił się homo sapiens. Dowodami na rzecz matriarchatu są liczne figurki z tamtego okresu,
które przedstawiają kobietę z wydatnymi piersiami, udami i brzemiennym brzuchem. Figurki męskie występowały, ale w znikomej
ilości. W paleolicie spotkad się można już z zalążkami matriarchatu. Pozycja obu płci była równorzędna.

Około 10 000 lat temu, pod koniec epoki kamienia dokonała się na Bliskim Wschodzie istotna przemiana kultury, gospodarki,

ustroju społecznego i religii. Doszło wtedy do przewagi i ugruntowania się matriarchatu. W nowej epoce pojawiło się rolnictwo zbóż
uprawnych, hodowla zwierząt, ceramika naczyniowa i stałe osady. Matriarchat przejawiał się w ideologicznym systemie rządzenia,
który nosił charakter religijny i wyrażał się w kulcie bogio i codziennym życiu. System ten nie wyrażał się w przemocy. Jego celem
było podtrzymywanie życia, płodzenie i trwanie. Pojawiła się wtedy idea Wielkiej Bogini, która była Bogiem naczelnym. Bogini
młodszej epoki kamiennej panowała nad wszechświatem, w którym ludzkośd i wszelkie życie były jej dziedmi. Jako Magna Mater –
Wielka matka rządziła całością, była boginią życia, śmierci i odrodzenia. Obejmowała swoim panowaniem życie roślin, zwierząt i
ludzi. Zarządzała wegetacją, naturą, a jej macica tkwiła w ziemi, która – co zaobserwowali ludzie pierwotni – rodzi bez przerwy
wszelkie formy życia. W neolicie widziano podobieostwo między wzrastaniem ludzi i roślin, przy czym chodziło o cykl narodzin, życia,
śmierci i odrodzenia. Nie było widoczne źródło życia. W paleolicie ciemna, ukryta macica odpowiadała sanktuariom jaskiniowym, a w
neolicie utożsamiana była z ziemią – wieczną rodzicielką. O znaczeniu bogini w religii zadecydowało duże znaczenie kobiet w
gospodarce. Przyjmuje się, że to kobiety wynalazły rolnictwo.

We wczesnym neolicie cały kontynent europejski porastały puszcze. Około 7000 lat temu zaczęli tutaj przybywad rolnicy z

Bliskiego Wschodu. Wykarczowali oni lasy, które zamieniali w pola uprawne. Skutki okazały się poważne. Nastąpiło wylesienie i
pojawiło się wiele otwartych terenów, na których zaistniały warunki do hodowli i pasterstwa. Była to dziedzina gospodarki, która
wymagała dużej siły i sprawności, dlatego zajmowali się nią mężczyźni. Z czasem opanowali gospodarkę, pojawiła się nowa religia.
Druga epoka – patriarchat po raz pierwszy pojawił się na stepach nadwołżaoskich i zaczął się rozprzestrzeniad i pogłębiad coraz dalej.
Około 5000 lat temu w Azji, Europie i na Bliskim Wschodzie zapanował patriarchat.

W późniejszych czasach można się jeszcze spotkad z przeżytkami matriarchatu. Uważa się, że Lilit, która w żydowskiej tradycji

kabalistycznej uchodzi za pierwszą kobietę jest symbolem walki o godnośd i szacunek dla kobiet. Lilit stała się przedmiotem
oszczerstw w patriarchacie. Starożytni Hebrajczycy przed XVIII w. p.n.e. za swojego głównego Boga uznawali boginię określaną jako
królową niebios. Kościół katolicki na piedestał wyniósł Marię, chociaż postad matki Jezusa Chrystusa nie odgrywała znaczącej roli w
Nowym Testamencie. Cechy, które jej przypisano czynią z niej boginię, chod uznano ją tylko za świętą. Przyznano jej status Wiecznej
Dziewicy, Niepokalanej, Matki Boga, Wniebowziętej, Drugiej po Bogu za pełną zgodą wiernych. W chrześcijaostwie stała się wzorem
człowieczeostwa. Można powiedzied, że dano jej aspekty dawnej bogini, a w pierwszych wiekach naszej ery dawne boginie
pogaoskie były jeszcze czczone w krajach europejskich. Również w religii starożytnej Grecji pobrzmiewają elementy dawnego
matriarchatu, np. kult ziemi – Gai. Gaję uważano za matkę ziemię, boginię wszystkiego, co rośnie. Była ona wszechmatką i zrodziła
istoty ludzkie. W Ameryce prawie wszędzie wierzono w boginię identyfikowaną z Matką Ziemią. Irokezów – Indian z północno-
zachodniej części USA – cechowała matrykalnośd. W ich ustroju społecznym istotną rolę odgrywały kobiety. Były autorytetem wśród
mieszkaoców wioski, zajmowały się życiem gospodarczym i społecznym. Mężczyźni zajmowali się łowiectwem, wojnami i handlem.
Pozycja obu płci była równorzędna. Mężczyzna po zawarciu małżeostwa zamieszkiwał w domu żony. Kobiety decydowały też o
działalności politycznej. Echa dawnych bogio przetrwały również w kulturach Celtów i Etrusków.

W wielu miejscach istnieją do dzisiaj takie społeczności, w których zachowały się przeżytki matriarchatu. W Chinach na granicy

Yunnanu i Sichuanu mieszka społecznośd Mosuo, która funkcjonuje na zasadach matriarchalnych. Kobieta jest głową rodu,
podejmuje wszelkie decyzje jak rozdzielanie pieniędzy i dóbr. Nieruchomości przekazywane są za pośrednictwem linii żeoskiej.
Mężczyźni Mosuo nie należą do rodzin matek swoich dzieci. Żyją w domach swoich własnych matek. Rolę ojców pełnią wobec dzieci
swoich sióstr. W tej kulturze nie istnieje małżeostwo. Kobiety i mężczyźni mogą nawiązad romans z kim chcą, ale nie oznacza to, że
nie ma tutaj wieloletnich i stałych związków. Najwyższą pozycję w domu zajmuje najstarsza kobieta – matka rodu. Społecznośd
Mosuo zajmuje się rolnictwem. Praca na polu wykonywana jest w większości przez kobiety. Mężczyźni zajmują się przeważnie
handlem. Głównymi wartościami dla tego ludu są dobro dzieci i harmonia w życiu rodzinnym. Inne matriarchalne społeczności to
m.in. Ajnowie w Japonii, Triobriandczycy w Melanezji i na Oceanie Spokojnym, których opisywał Bronisław Malinowski, ludy Khasi i
Garo w Indiach w stanie Meghalaya, niektóre społeczności Bantu w Afryce. W Ameryce Północnej to Indianie Pueblo, Hopi i
wspomniani Irokezi.

Patriarchat w wierzeniach celtyckich

Wierzenia celtyckie posiadają także podkład ustroju patriarchalnego. Bóg Dagda – należący do pięciu druidów z rodu Tauatha de

Danann, którego atrybutem jest róg obfitości i młot, którym przecina ludzkie życie. Do rodu tego należał także bóg słooca, błyskawic,
opiekun dróg i finansów – Lug, jego atrybutem był kruk. Z Tauatha de Danann wywodzi się również Wielki Kowal Gobniu,
posiadający pod swą opieką szarą krowę i jej boskie mleko. Kolejnym z nich jest Dincecht – boski lekarz, Ogma – wyznawca pisma,
silny mąż, jak i Ogmus – starzec z maczugą, trzymający w ustach łaocuch zakooczony ludzkimi głowami. Bogowie z rodu Tauatha de

Danann odwzorowują ustrój oparty na prawie patriarchatu, jak również organizację druidów. Kolejnym argumentem
przemawiającym za tym, iż w tradycji celtyckiej występuje znaczący pierwiastek męski jest symboliczne ukazanie dębu, który według
Celtów był ojcem wszechrzeczy, to męski odpowiednik Epony. Największym bogiem męskim był Kernunnos – wielki rogaty bóg
płodności, noszący na głowie poroże jelenie. Często ukazywano go w „pozycji Buddy”.

Patriarchat w historii

Taki model rodziny i społeczeostwa (społeczeostwo patriarchalne) obowiązywał w starożytnym Rzymie w okresie królestwa i

wczesnej republiki. W późniejszym okresie patriarchat jako model funkcjonowania rodziny występował w wielu społeczeostwach
Europy i świata. Współcześnie patriarchat istnieje już jedynie w ograniczonej formie w relacjach społecznych – jako patriarchalizm.

Patriarchalizm - pojęcie socjologiczne oznaczające dominację w stosunkach rodzinnych i społecznych mężczyzny, będącego

głową rodziny. To pewna forma monarchicznej wizji paostwa i władzy, gdzie ta ostatnia uprawomocnia się za pomocą idei, że władza
monarsza jest przedłużeniem władzy ojcowskiej. Teorie patriarchalne dotyczą tak problemu wizji paostwa i wspólnoty, jak i
legitymizacji władzy.

Starożytność

Patriarchat jest najprawdopodobniej najstarszą i najbardziej popularną formą władzy pośród ludów prymitywnych, będąc formą

ustroju rodowego. Klasyczny patriarchat nie jest znany w Europie, gdyż ludy indoeuropejskie (aryjskie) nie posiadały instytucji
patriarchalnych w chwili dotarcia, z bliżej nieokreślonych stepów azjatyckich, do Europy. Instytucje rodowe rozpadły się w czasie tej
wielkiej wędrówki, gdy członkowie rodów pogubili się wzajemnie i przybyli do Europy już podzieleni na mniejsze, kilku-, najwyżej
kilkunastoosobowe rodziny. Klasyczny patriarchalizm znamy z Biblii i to za jej pośrednictwem idee patriarchalne pojawiły się w
późniejszej europejskiej myśli politycznej. Patriarchalizm jest najstarszą formą ustrojową starożytnych plemion izraelskich. Znani z
Biblii patriarchowie to min. Abracham, Izaak i Jakub. Przewodzili oni swoim rodom (plemionom). Rody te, jak poucza Biblia, były
bardzo liczne i mogły wystawid po 200-300 zbrojnych (Abracham przewodzi 318 zbrojnym – Ks. Rodzaju 14,14), co wskazuje, że
musiały liczyd po 1000 a może i 2000 członków. W ich skład wchodzili nie tylko krewni patriarchy, lecz także służba i niewolnicy.

Cechą charakterystyczną patriarchatu jest brak podziału na prawo publiczne i prywatne, dlatego nie rozróżnia się tu patriarchy

jako władcy, od patriarchy jako ojca rodu. Jego władza, w stosunku do całego rodu, jest identyczna jak ojca w stosunku do rodziny.
Patriarcha jest właścicielem wszystkich rzeczy należących do rodu, jak i wszystkich osób – posiada prawo decydowania o życiu i
śmierci wszystkich członków rodu, o czymś świadczy prawo Abrachama do złożenia w ofierze swego syna Izaaka (czyli zamordowania
go), co nie spotkało się z niczyim oporem, jak i polecenie egzekucji Tamar na rozkaz Judy, winnej zdrady małżeoskiej (Ks. Rodzaju,
38,24). W rodzie nie istnieje także własnośd prywatna, gdyż patriarcha jest właścicielem wszystkich dóbr, może każdemu z członków
rodu odebrad użytkowaną przez niego własnośd i przekazad ją komuś innemu. Można tu mówid co najwyżej o użytkowaniu, ale nie o
instytucji własności stworzonej dopiero przez prawo rzymskie. Wątpliwości wzbudza sposób przekazywania władzy po śmierci
patriarchy – byd może, że system ten miał dwa warianty. W wariancie pierwszym, znanym z Biblii, po śmierci patriarchy władzę
otrzymuje jego najstarszy syn; w wariancie drugim zaś zawsze najstarszy z rodu, bez względu na stopieo pokrewieostwa ze zmarłym.

Rzym i średniowiecze

Teoria nieograniczonej władzy ojcowskiej została odrzucona przez prawo rzymskie w okresie późnego cesarstwa, gdy upadła

władza ojca rodziny, który także w Rzymie miał przez stulecia prawo życia i śmierci, oraz prawo do wszelkiej własności w obrębie
swojej rodziny (lecz nie rodu, gdyż ten już nie istniał) – każdy ojciec rodziny był jej małym patriarchą. Idea ta odrodziła się we
wczesnym Średniowieczu, gdyż barbarzyoskie hordy budujące swoje imperia na gruzach Rzymu nie znały podziału na prawo
publiczne i prywatne. Powstają wówczas monarchie zwane patrymonialnymi, oparte na tych samych wzorcach co patriarchalizm,
tyle, że król (książę) był panem wszystkich osób i dóbr na terenie dużego, liczącego nawet kilka milionów mieszkaoców paostwa,
które traktował jak swoją prywatną własnośd. Stąd też pochodził, zgubny dla wczesnośredniowiecznych paostw, zwyczaj dzielenia
ich pomiędzy synów przez umierającego władcę, czego w paostwie piastowskim najbardziej znanym przykładem jest Testament
Krzywoustego (1118), który zupełnie tak jak testament umierającego ojca, dzieli posiadłośd (paostwo) na działki zapisywane
spadkobiercom. Podobnych podziałów doświadczyły prawie wszystkie paostwa europejskie, a niektóre z nich (Niemcy i Włochy)
dokonały reunifikacji dopiero w XIX wieku.

Zanik patriarchalizmu

Patrymonializm ginie wraz z wyłonieniem się monarchii stanowej, gdzie władza króla ograniczona jest trwale wywalczonymi

przez stany przywilejami, gwarantującymi im w szczególności własnośd i prawo do życia, które przestają byd zależne od władcy.
Dzieje się to ok. XII-XIII wieku. Na ziemiach polskich, monarchią stanową jest zjednoczone przez Władysława Łokietka paostwo
polskie (1320), chod pierwszym dokumentem prawnym stanowiącym o nieodwracalnym rozpadzie patrymonializmu na ziemiach
polskich jest przywilej w Cieni (1228), gdzie Władysław Laskonogi, w zamian za uznanie usynowienia Bolesława Wstydliwego,
potwierdza istniejący stan podatków, immunitetów feudalnych i własności. Ten zapomniany dziś dokument oznacza zniesienie
patrymonializmu, gdyż władca wyrzekł się swojego prawa do własności poddanych. Własnośd ta przestała byd przez nich
użytkowana, stając się autentyczną własnością w nowoczesnym znaczeniu tego słowa.

Matriarchat

Dookoła matriarchatu rozgorzały dyskusje od wydania słynnej książki szwajcarskiego historyka Johana Jakoba Bachofena Das

Mutterrecht, eine Untersuchung über die Gynaikokratie der alten Welt nach ihrer religiösen und rechtlichen Natur (Matriarchat) w
1861 roku i jemu właśnie zawdzięczamy ten termin.

Czym jest matriarchat ? Najprostsza odpowiedz to - supremacja społeczna i polityczna kobiet. Czy kiedykolwiek istniała

naprawdę ? Tego nikt nie wie i jak do tej pory opinie wśród naukowców są podzielone z przewagą na nie.

Teoria Bachofena to zarys historii cywilizacji, w której życie społeczne człowieka, podzielone na trzy fundamentalne etapy,

zaczyna się od pierwszej najbardziej prymitywnej formy organizacji społecznej zwanej prze niego praspołeczeostwem, opartym na
całkowitej rozwiązłości seksualnej i tyranii wszystkich mężczyzn nad wszystkimi kobietami.

Kobiety jednak dzięki wrodzonej religijności z czasem zaczęły się buntowad i walczyd przeciwko mężczyznom aby w koocu wygrad

i przekształcid społeczeostwo w matriarchat, królestwo amazonek. Dominowały bóstwa kobiece, ziemia była ważniejsza od nieba,
księżyc od słooca, młodzi górowali nad starymi. Rodzina była wytworem tej władzy a stałe związki zostały wymuszony siłą na
mężczyznach.

Ale matriarchat opierał się na zasadach religijnych niższego stopnia, związku matki z dzieckiem symbolizowanego przez Matkę

Ziemię.

Ostatecznie mężczyźni zdecydowali odmienid sytuacje, dojrzeli i osiągnęli nowy głębszy od kobiet stopieo religijności, który

wprowadził ludzkośd w trzeci najwyższy okres - duchowy - patriarchat. Najwyższą, triumfującą zasadą życia jest ojcostwo, które się
przeciwstawia macierzyostwu. Umysł zostaje uwolniony od przyziemnej natury i egzystencja ludzka wznosi się ponad prawa życia
materialnego.

Prawo macierzyostwa jest wspólne wszystkim zwierzętom, ale człowiek przekracza je dając pierwszeostwo prawu płodzenia i

dzięki niemu osiąga świadomośd najwyższego powołania, rozrywa kajdany przytwierdzające go do ziemi i wznosi oczy ku Światłu
niebiaoskiemu.

Wniosek koocowy nasuwa się sam, to religia jest najbardziej skutecznym bodźcem w historii, to ona popycha cywilizacje do

przodu.

Może dziś ta teoria wydaje się dośd infantylna i przestarzała, niemniej w swoim czasie umiejętnośd spojrzenia na naszą

cywilizację z zupełnie innej perspektywy, w sposób tak nowatorski, zaowocowała długotrwałą dyskusją i wywarła wpływ na wielu
późniejszych myślicieli i naukowców, miedzy innymi na Levisa Henriego Morgana, Fryderyka Engelsa, Zygmunta Freuda, Johna
Fergusona McLennana, Wilhelma Schmidta i Marij Gimbutas.

Polemika trwa dalej i wiąże się z genezą matrilinearności (zasadą pokrewieostwa przypisującą dziecko linii rodowej matki),

matrylokalnością (zwyczajem, na mocy którego mężczyzna włączany jest do grupy lokalnej, do której należy jego żona), z kultem
płodności, kultami bóstw żeoskich (Bogini Matki, Wielkiej Matki, Matki Ziemi, Kybele, ecc.) i może także ze znaleziskami
Paleolitycznych Wenus.

Na zakonczeniw wypada dodad, że pierwsze postacie przedstawione w majestacie, a wiec zasiadające na tronie, i dysponujace w

sposób wyraźny władzą i potęgą, odnoszą się do kobiet. Pojawiają się one ok 6.000 p.n.e. na terenach rozciągjących się od Anatolii
do półwyspu bałkaoskiego.

Matriarchat - artykuł z Rzeczpospolitej:

Krzysztof Kowalski

Rzeczpospolita

str. 24

12.12.2007

Od epoki pokoju do epoki wojen

PREHISTORIA I PŁED

O czasach sprzed tysięcy lat, gdy kobiety przewodziły ludzkości, a bogiem była Wielka Matka, z prof. Zygmuntem Krzakiem

rozmawia Krzysztof Kowalski

Krzysztof Kowalski: Wiele wskazuje na to, że pana najnowsza książka (podobnie zresztą jak kilka poprzednich) będzie

bestsellerem. “0d matriarchatu do patriarchatu“ to prawdziwe “opus“, 496 stron. Dotyczy fundamentalnego zagadnienia w dziejach
ludzkości, czyli wzajemnego stosunku kobiet i mężczyzn. W polskiej literaturze naukowej nie ma pozycji dotyczących tego
zagadnienia. Aż trudno w to uwierzyd...

Zygmunt Krzak: A jednak to prawda. Żeby wyjaśnid sens napisania tej rozprawy, zacznę od przysłowiowego pieca: Prehistorycy

dokonali kilku podziałów dziejów, dzieląc je, posługiwali się różnymi kryteriami. W XIX wieku Duoczyk Christian Thomsen wyróżnił
trzy epoki: kamienia, brązu i żelaza. Dzieci uczą się o nim w szkole. Był to podział mówiący o postępie technologicznym. Innego

podziału dokonali naukowcy marksistowscy, wyróżnili kilka formacji w dziejach świata: wspólnotę pierwotną, niewolnictwo,
feudalizm, kapitalizm, socjalizm. Jeszcze inny, mój podział bierze pod uwagę rozwój myśli - w czasach prehistorycznych przeważała w
myśleniu podświadomośd, dopiero od Grecji klasycznej, czyli już w czasach historycznych, zaczęła przeważad świadomośd. Wszystkie
te podziały są prawdziwe, a jednak nawet uwzględniając je wszystkie, w dziejach ludzkości umyka coś bardzo istotnego.

Czy można powiedzied, że o “tym czymś“ jest pana najnowsza książka?

Tak. Matriarchat był pierwszą epoką związaną z Homo sapiens w Europie i Azji (o Afryce nie mówimy, mamy za mało danych z

tego kontynentu, chod przypuszczam, że było tam podobnie). Trwał około 30 000 lat. Jego początki sięgają młodszego paleolitu,
epoki lodowcowej. Ale w paleolicie były to zaledwie zalążki. Natomiast do największego rozkwitu doszło w neolicie, pod koniec epoki
kamienia, gdy rozwijało się rolnictwo - a właśnie to najwcześniejsze rolnictwo było domeną kobiet. W tym czasie (rolnictwo
rozwinęło się około 10 000 lat temu na Bliskim Wschodzie) jako bóg naczelny pojawiła się Wielka Bogini. Była to wspaniała epoka
pokoju i dobrobytu.

W czym się to przejawiało? Jakich dowodów na poparcie tej tezy dostarczają źródła archeologiczne?

Jako przykład niech posłuży osiedle Catal Huyuk w Anatolii (Turcja) z przełomu VIII i VII tysiąclecia p. n. e. Zamieszkiwało je do

5000 ludzi. Spośród 139 odkopanych budynków aż 60 było sanktuariami poświęconymi Wielkiej Matce. Znamienne, że podczas 800
lat istnienia osiedla nie stwierdzono żadnych śladów splądrowania czy masakry jego mieszkaoców. Odnosi się wrażenie całkowitej
nieobecności przemocy - wśród wielu szkieletów pogrzebanych tam osób ani jeden nie nosi śladów gwałtownej śmierci. Ta osada to
nie wyjątek, podobnie było w Hacilar - też w Anatolii, i w wielu innych osadach z tego okresu. Działo się tak, ponieważ czołową rolę
odgrywały wówczas kobiety, a one realizowały ideologiczny, religijny system rządzenia. Ten system - zarazem religijny, społeczny i
polityczny - nie potrzebował przemocy, nie posługiwał się nią, ponieważ jego celem było trwanie, podtrzymywanie życia, płodzenie,
mnożenie się.

A jednak ta niezwykła epoka pokoju się skooczyła. Jak dawno to nastąpiło?

Druga epoka, patriarchat, zaistniała po raz pierwszy na stepach nadwołżaoskich 7000 lat temu. Dlaczego? Ponieważ pojawiła się

tam męska, pasterska kultura - znalazła odzwierciedlenie w źródłach archeologicznych, jakimi są kurhany grobowe. Centralne
miejsce zajmował w nich mężczyzna. Od tego momentu, i z tego rejonu patriarchat zaczął się rozszerzad i obejmowad coraz większe
połacie Europy i Azji. I tak oto zaczęła się nasza epoka, my żyjemy bowiem właśnie w patriarchacie.

Jaki mechanizm spowodował, że dzieje potoczyły się akurat w taki sposób?

We wczesnym neolicie całą Europę porastały puszcze. 7000 lat temu do Europy dotarli po raz pierwszy rolnicy przybyli z Bliskiego

Wschodu. Zaczęli karczowad lasy, zamieniali je w pola uprawne, prowadzili gospodarkę wypaleniskową. To rolnictwo było domeną
kobiet. Ale skutki okazały się bardzo poważne, nastąpiło wielkie wylesienie Europy. W konsekwencji zaniku lasów pojawiły się tereny
otwarte, z zaroślami, trawami. Na takich terenach rolnictwo żarowe nie miało już racji bytu. Zaistniały natomiast warunki do innego
typu gospodarki - hodowli i pasterstwa. Ale ta dziedzina, wymagająca ogromnej siły, sprawności i ruchliwości (kopieniactwo, uprawa
warzyw motykami tego nie wymaga) siłą rzeczy była domeną mężczyzn. To oni opanowali podstawy gospodarki. A wraz z tym
pojawiła się nowa religia, jeśli tak można powiedzied - męska, z naczelnym bogiem nieba. I nowy ideologiczny system sterujący
życiem indywidualnym i zbiorowym. Ten proces poszerzał się i pogłębiał. Koniec kooców, około 5000 lat temu na Bliskim Wschodzie,
w Europie i w Azji niepodzielnie zapanował patriarchat.

Co się wówczas istotnego na świecie zmieniło? Czy doszło do radykalnego przełomu?

Wraz z patriarchatem, w odróżnieniu od pokojowej epoki kobiecej, zaczęła się epoka permanentnych wojen. Prowadzili je

mężczyźni. Jest to widoczne w źródłach archeologicznych. Masowo pojawia się broo służąca do zabijania ludzi, nie zwierząt - topory.
W taką broo wyposażane są groby mężczyzn. Na przykład koocowa faza neolitu w całej umiarkowanej strefie Europy była okresem
niepokojów. Na miejscu spokojnych rolników znajdujemy wojowników, niektórych wyposażonych w czekany bojowe, innych
uzbrojonych w łuki, lecz wszystkich zajętych handlem, wojną i podbojem, zajmujących się bardziej pasterstwem i łupiestwem niż
uprawą roli. Stanowili oni prawdziwą plagę dla ludności rolniczej, na terytorium której wtargnęli. To oni reprezentowali patriarchat.
Niestety, był to regres moralny w rozwoju ludzkości. Mówiąc najogólniej i w największym skrócie - na miejscu dobra pojawiło się zło.
A ja, jako prehistoryk, muszę powiedzied, że w tej epoce zła, tak rozumianej, żyjemy po dziś dzieo. To skutek tego, że mężczyzn
cechuje wrodzona agresja i zaistniały warunki do aktywacji tej cechy.

To dosyd surowy osąd...

To nie jest osąd, to jest opis dziejów, ja jestem naukowcem, a nie kaznodzieją, moralizatorem, sędzią. I jako naukowiec

dostrzegam, że w ciągu 5000 lat panowania patriarchatu, mężczyźni przeprowadzili około 50 000 wojen, uśmiercając rzesze ludzi,
dokładnie nie da się tego policzyd, ale prawdopodobnie w grę wchodzą miliardy. Kazimierz Dziedzic, historyk, zauważył, że wraz z
upływem stuleci i tysiącleci, coraz więcej ludzi zabija coraz więcej ludzi. Z tego punktu widzenia idea postępu jest przesądem
naukowym - tak uważam. Natura ludzka pogarsza się pod względem moralnym.

Nie znajdzie się nic dobrego, co można powiedzied o mężczyznach? Nie zrobili niczego dobrego w dziejach?

Nawet bardzo dużo. Wszystkiego tu nie wymienię, ale wspomnę chodby o tym, że to właśnie dzięki nim w Grecji klasycznej

narodziła się racjonalna świadomośd. Zapoczątkowali naukę, która jest podstawą rozwoju kultury i cywilizacji od 2500 lat. W
starożytnym Rzymie stworzyli prawodawstwo będące po dziś dzieo, mimo upływu z górą dwóch tysiącleci, podstawą praw i
konstytucji na ogromnym obszarze całego świata.

Matriarchat i patriarchat - porównanie:

Etymologia słów matriarchat i patriarchat wywodzi sie od łacinskich: mater, matris – matka i pater, patris -ojciec,

oraz greckiego arche, czyli władza. Przez patriarchat rozumie sie władze me,czyzn, przez matriarchat – okres w historii

pierwotnej w dziejach ludzkosci ok. 30 tys. lat pne., kiedy zarówno w gospodarce, jak i w polityce i religii dominowały

kobiety. Kulture te tworzyło wyobra,enie i kult Magna Mater, czyli Wielkiej Matki, bogini płodnosci, natury i urodzaju, a po

której kulture zdominowała wiara w surowego i bezwzglednego boga - me,czyzne. W kulturze judeochrzescijanskiej jest

nim Jahwe, a u muzułmanów – Allah. 4ycie w matriarchacie było przeciwienstwem tego, które przyniósł patriarchat.

Odznaczało sie dobrobytem, pokojowym nastawieniem, kultem ,ycia, płodnosci, narodzin i ,yciem w zgodzie z rytmem

natury, rozumianej zarówno jako nature własna, czyli ludzka fizjologie, biologie i nature – przyrode. Wraz z narodzinami

meskiej swiadomosci i umocnieniem sie w kulturze energii patriarchalnej rozwineła sie nauka (Staro,ytny Egipt, Grecja),

prawodawstwo (kodeks Hammurabiego, prawo rzymskie) i agresywna, bezkompromisowa i ekspansywna polityka

W społecznosci spartanskiej, typowej społecznosci patriarchalnej dominował kul walki, rywalizacji, siły. Pojawił sie etos

wojny, cierpienia i poswiecenia. Szczególnie napietnowana wojnami jest historia Europy, patrzac chocby na krucjaty,

rewolucje i dwie wielkie wojny swiatowe.

Podział i rozgraniczenie na wartosci patriarchalne i matriarchalne wplotły sie w wiele dyscyplin naukowych, stosowane

były chocby przez psychoanalityków i służyły jako narzedzie pracy wielu dyscyplinom, jak antropologii, etnologii, filozofii,

psychologii, a nawet historii i socjologii. Dla analizy zjawisk kulturowych o cechach matriarchalnych Carl Gustaw Jung

posłu,ył sie archetypem Wielkiej Matki, natomiast wartosci patriarchalne uto,samiane sa przez niego z archetypem

Starego Medrca.

(...)

Zarówno wartosci patriarchalne, jak i matriarchalne daja sie opisywac i wyrazic za pomoca jungowskich

archetypów. Kultury i cywilizacje zdominowane przez archetyp Animy, Kobiety i Wielkiej Matki, naznaczone sa

wartosciami, jakie niesie za soba energia tego archetypu. Obraz Animy jako wyraz mo,liwosci duszy inspiruje człowieka

do prze,yc artystycznych, a w skrajnych przypadkach stawia w stan uzale,nienia od wartosci kobiecych, czyli

np. w kulturach prymitywnych od bogini plonów, płodnosci, kultu ziemi itp. Anima staje sie wówczas czynnikiem

przezwycie,ajacym Cien (grzech, wina, lek). Anima jest te, kusicielka, skłaniajaca do uległosci. Wyra,a to miedzy innymi

kultura romantyzmu, etos rycerski, czy u chrzescijan – archetyp Ewy. W kregu kultury chrzescijanskiej Anima jawi sie pod

postacia oblubienicy i dziewicy. Jako Matka Boska, we wszelkich kultach maryjnych jest symbolem i ucielesnieniem

dziewictwa, macierzynstwa, opieki i przezwycie,enia grzechu. Według Toni Wolff Archetyp Matki niesie ze soba cechy

opiekuncze, ale te, dominujace, kontrolujace i zaborcze*2+ . Model kobiety jako matki był ceniony szczególnie w tradycji

chrzescijanskiej i wszelkich kulturach matriarchalnych. Magna Mater niesie w sobie kosmiczna moc dawania ,ycia, jest

metafora natury. Przejawy matriarchatu w kulturze sa wielorakie, szczególnie w symbolice i sztuce sakralnej. Magna

Mater była pierwsza boginia, a jej religia afirmacja ,ycia i brakiem destruktywnosci. O tym, ,e społecznosci matriarchalne

stroniły od walki i wyzysku, pisze np. Erich Fromm*3+ Według E. Neumanna archetyp Wielkiej Matki obrazuje ten okres

w dziejach ludzkosci, kiedy nieswiadomosci zbiorowa była jeszcze niezró,nicowana i obraz Wielkiej Matki to,samy był

z obrazem Absolutu, a wiec jungowskiej Pełni. Na tym etapie dziejów archetyp Matki uniemo,liwiał rozwiniecie sie

niezale,nego ego jednostki; nie w pełni rozwiniete ja funkcjonowało wówczas w zale,nosci od jazni, tak jak dziecko

zale,ne jest od matki, zdominowane głównie przez nieswiadomosc. Kult Matki rozwijany był szczególnie

w społecznosciach rolniczych i ogrodniczych.

Najbardziej interesujaca kwestia zagadnienia relacji kultury matriarchalnej i patriarchalnej jest moment, w którym

archetypowa Matka ustapiła miejsca archetypowemu Ojcu. Rodzi sie pytanie o geneze i przebieg tego procesu.

Zdaniem Zygmunta Krzaka na narodziny patriarchatu zło,yły sie okolicznosci natury przyrodniczo – gospodarczej[4] ,

a dokładnie przejscie od gospodarki wyłacznie agrarnej do myslistwa, łowiectwa i pasterstwa. Wykorzystywanie zwierzat

wymagało u,ywania wiekszej siły fizycznej i nie dawało sie pogodzic z wychowywaniem dzieci, tym samym wiec w ,yciu

społecznosci matriarchalnych pojawiły sie fundamenty władzy me,czyzn z typowymi dla niej elementami terroru

i determinacji. W religii pojawił sie kult bogów nieba, gromu, burzy i ognia, wzmacniajac społeczna pozycje me,czyzn.

Przejscie od matriarchatu do społecznosci zorganizowanych na zasadach patriarchalnych trwało setki lat.

W chrzescijanstwie kobiety uznane zostały za istoty pozbawione duszy i ni,sze od me,czyzn, a w islamie za

sprawa Mahometa zapanował Allah eliminujac ,enskie boginie. Boginie i kobiety zepchniete zostały do sfery

nieswiadomosci społecznej, do strefy Cienia. Kolektywna natura Animusa odpowiada zjawisku poligamii w kulturach

znajdujacych sie na ni,szym poziomie cywilizacyjnym. Poligamia przypisuje decydujaca role me,czyznie i mo,e miec

konstruktywny psychologiczny sens jedynie w społecznosciach nastawionych militarnie. Meska nieswiadomosc i meska

agresja wydały faszyzm i komunizm, pisze Zygmunt Krzak*5+. Me,czyzni wymyslili tortury, gułagi i niewolnictwo, stworzyli

systemy oparte na strachu i przemocy. Europa krwawiła od podbojów Aleksandra Wielkiego, Cezara, Napoleona czy

Hitlera. Meskosc w historii to agresja, dominacja, rywalizacja. Władza polityczna do dzis jest zdominowana przez

me,czyzn. Z. Krzak uwa,a, ,e pojawienie sie patriarchatu przyniosło ze soba swiadomosc, przyczyniło sie do rozwoju

panstwa prawa i było motorem napedowym rozwoju nauki i techniki. „Lecz jesli chodzi o jakosc ,ycia, niewatpliwie był to

nie postep, lecz regres”. *6+ Patriarchat doprowadził do nieustannych wojen, przemocy i agresji. Agresji skierowanej tak,e

wobec sfery nieswiadomosci, sfery Cienia, do której zepchniete zostały wartosci matriarchalne.

INNA WERSJA DEFINICJI - praca kogoś z kulturoznawstwa:

Matriarchat był powszechnym na świecie stadium kultury, po którym nastał patriarchat. Na początku charakteryzował się

równorzędnym, a później przeważającym znaczeniem kobiet w społeczeostwie, religii i gospodarce*1+. Etymologia słowa matriarchat
wywodzi się od łacioskich i greckich słów „mater”, „matris” – matka i „arche” – władza. Sam termin wprowadził w XIX wieku Jakob
Bachofen (1815-1887)*2+. W dzisiejszych czasach opinie wśród naukowców co do istnienia matriarchatu są podzielone.

Według Bachofena matriarchat to epoka historyczna, w której główną siłę w społeczeostwie stanowiły kobiety. Epoka ta to jedna

W XIX wieku i w pierwszej połowie wieku XX zazwyczaj pomniejszano znaczenie matriarchatu jako stadium rozwoju ludzkości.

Naukowo stwierdzono istnienie matrylinearności – zasady pokrewieostwa przypisującej dziecko do linii rodowej matki oraz
matrykalności – mężczyzna włączany był do grupy lokalnej swojej żony. Widziano co najwyżej elementy matriarchatu. Wyjątkiem
była jednak Rosja, a później ZSRR gdzie rozwijał się pogląd o matriarchacie w czasach pierwotnych. Na szczególną uwagę zasługują
pracę Marka O. Koswiena. Badacz ten uważał, że matriarchat był powszechną fazą kultury, po którym nastał patriarchat. Wyróżnił on
dwie fazy matriarchatu: wczesny i rozwinięty. Matriarchat wczesny pojawił się w późnym stadium starszej epoki kamiennej. W
gospodarce charakteryzował się zbieractwem, łowiectwem i rybołówstwem oraz podziałem pracy między mężczyzną, a kobietą.
Zbieractwem zajmowały się przeważnie kobiety, a łowiectwem mężczyźni. Matriarchat rozwinięty pojawił się w okresie młodszej
epoki kamiennej i odznaczał się w jednych społeczeostwach kopieniactwem, a w innych rybołówstwem lub morskim łowiectwem. W
jednych i drugich zajmowano się też hodowlą zwierząt domowych.

Zjawisko matriarchatu trwało około 30 000 lat. Sięga starszej epoki kamiennej i daje się pewnie obserwowad od późnego

Około 10 000 lat temu, pod koniec epoki kamienia dokonała się na Bliskim Wschodzie istotna przemiana kultury, gospodarki,

We wczesnym neolicie cały kontynent europejski porastały puszcze. Około 7000 lat temu zaczęli tutaj przybywad rolnicy z

W późniejszych czasach można się jeszcze spotkad z przeżytkami matriarchatu. Uważa się, że Lilit, która w żydowskiej tradycji

kabalistycznej uchodzi za pierwszą kobietę jest symbolem walki o godnośd i szacunek dla kobiet. Lilit stała się przedmiotem
oszczerstw w patriarchacie. Starożytni Hebrajczycy przed XVIII w. p.n.e. za swojego głównego Boga uznawali boginię określaną jako
królową niebios*8+. Kościół katolicki na piedestał wyniósł Marię, chociaż postad matki Jezusa Chrystusa nie odgrywała znaczącej roli
w Nowym Testamencie. Cechy, które jej przypisano czynią z niej boginię, chod uznano ją tylko za świętą. Przyznano jej status
Wiecznej Dziewicy, Niepokalanej, Matki Boga, Wniebowziętej, Drugiej po Bogu za pełną zgodą wiernych. W chrześcijaostwie stała się
wzorem człowieczeostwa. Można powiedzied, że dano jej aspekty dawnej bogini, a w pierwszych wiekach naszej ery dawne boginie
pogaoskie były jeszcze czczone w krajach europejskich*9+. Również w religii starożytnej Grecji pobrzmiewają elementy dawnego
matriarchatu, np. kult ziemi – Gai. Gaję uważano za matkę ziemię, boginię wszystkiego, co rośnie. Była ona wszechmatką i zrodziła
istoty ludzkie.*10+ W Ameryce prawie wszędzie wierzono w boginię identyfikowaną z Matką Ziemią. Irokezów – Indian z północno
zachodniej części USA – cechowała matrykalnośd. W ich ustroju społecznym istotną rolę odgrywały kobiety. Były autorytetem wśród
mieszkaoców wioski, zajmowały się życiem gospodarczym i społecznym. Mężczyźni zajmowali się łowiectwem, wojnami i handlem.
Pozycja obu płci była równorzędna. Mężczyzna po zawarciu małżeostwa zamieszkiwał w domu żony. Kobiety decydowały też o
działalności politycznej.*11+ Echa dawnych bogio przetrwały również w kulturach Celtów i Etrusków.

W wielu miejscach istnieją do dzisiaj takie społeczności, w których zachowały się przeżytki matriarchatu. W Chinach na granicy

Yunnanu i Sichuanu mieszka społecznośd Mosuo, która funkcjonuje na zasadach matriarchalnych. Kobieta jest głową rodu,
podejmuje wszelkie decyzje jak rozdzielanie pieniędzy i dóbr. Nieruchomości przekazywane są za pośrednictwem linii żeoskiej.
Mężczyźni Mosuo nie należą do rodzin matek swoich dzieci. Żyją w domach swoich własnych matek. Rolę ojców pełnią wobec dzieci
swoich sióstr. W tej kulturze nie istnieje małżeostwo. Kobiety i mężczyźni mogą nawiązad romans z kim chcą, ale nie oznacza to, że
nie ma tutaj wieloletnich i stałych związków. Najwyższą pozycję w domu zajmuje najstarsza kobieta – matka rodu. Społecznośd
Mosuo zajmuje się rolnictwem. Praca na polu wykonywana jest w większości przez kobiety. Mężczyźni zajmują się przeważnie
handlem. Głównymi wartościami dla tego ludu są dobro dzieci i harmonia w życiu rodzinnym*12+. Inne matriarchalne społeczności to
m.in. Ajnowie w Japonii, Triobriandczycy w Melanezji i na Oceanie Spokojnym, których opisywał Bronisław Malinowski, ludy Khasi i
Garo w Indiach w stanie Meghalaya, niektóre społeczności Bantu w Afryce. W Ameryce Północnej to Indianie Pueblo, Hopi i
wspomniani Irokezi.[13]

Bibliografia:

1. Z. Krzak, Od matriarchatu do patriarchatu, Warszawa, 2007

2. http://www.przekroj.pl/cywilizacja_otworz_artykul,5380,0.html

3. http://www.focus.pl/historia/artykuly/zobacz/publikacje/taniec-wokol-pralki/

4. http://kobiecosc.pl/?p=82

PATRIARCHAT:

- " (...) polityczno - kulturowy system panowania i podporządkowania w kształcie piramidy (...) ustrukturyzowany wg płci, rasy,

klasy, przynależności religijnej i kulturowej i według innych historycznych form panowania." (definicja patriarchatu Elizabeth
Schusster Fiorenzy - teolożki feministycznej). "Kultura patriarchalna to kultura dominacji, która nie szanuje różnic związanych z rasą,
wiekiem, płcią, orientacją seksualną, zdolnościami, preferencjami, lecz stale wykorzystuje te różnice, by odczłowieczad i
eksploatowad innych. Przemoc jest podstawowym elementem kultury patriarchalnej i służy wymuszaniu posłuszeostwa oraz
utrzymaniu dominacji. Przemoc w stosunku do kobiet, ze strony mężów czy partnerów, jest formą kontrolowania i
podporządkowania, znajdująca w społeczeostwie patriarchalnym szeroką akceptację."(za: Anna Lipowska - Teutsch, Wychowad,
wyleczyd, wyzwolid; PARPA, Warszawa 1998)

Zaś Wikipedia twierdzi: "

Współcześnie patriarchat istnieje już jedynie w ograniczonej formie w relacjach społecznych – jako patriarchalizm.