Giuseppe_Tomasi_di_Lampedusa_-

Poranek don Batassana

Plan posiadłości Ibba, sporządzony w skali l :5000, był pasem pergaminowego

papieru o długości dwu metrów, a szerokości osiemdziesięciu centymetrów. Nie

wszystko to, co pokazywała mapa, należało do rodziny: na południu widniała wąska

smużka morza, które na tym brzegu dzierganym rybackimi sieciami nie należało do

nikogo; na północy niegościnne góry, od których Ibbowie zawsze trzymali się z dala;

lecz przede wszystkim były tam liczne i wcale niemałe białe plamy wokół

cytrynowożółtej masy oznaczającej posiadłości rodziny: tereny, (których nigdy nie

udało się kupić, ponieważ ich właściciele byli bogaci; tereny oferowane, ale nie

kupione, jako zbyt mało wartościowe; tereny pożądane, lecz na razie pozostające w

rękach ludzi przypiekanych już wprawdzie na wolnym ogniu, ale wciąż jeszcze nie

dość skruszałych, aby dali się przełknąć. Były też, nieliczne zresztą, tereny niegdyś

żółte, które potem znów stały się białe: sprzedano je, by zakupić inne, lepsze, podczas

tych kilku złych lat, gdy brakowało bieżącej gotówki. Mimo tych plam (wszystkich na

skraju) żółty kompleks był imponujący: od wewnętrznego jajowatego rdzenia wokół

Gibilmonte, szeroki pazur wyciągał się na wschód, zwężał się, a potem znów

rozszerzał. Tu pojawiały się dwie macki: jedna zapuszczała się w stronę morza, do

którego docierała po krótkiej drodze, druga na północ, gdzie zatrzymywała się u

podnóża gór, stromych i jałowych. Po stronie zachodniej ekspansja przybrała jeszcze

większe rozmiary; były to tereny eks-kościelne, których podbój był krótki jak błysk

noża, noża zagłębiającego się w sadło świni: wioski San Giacinto i San Narciso zostały

zdobyte i pokonane przez lotne kolumny aktów wywłaszczenia; linia obronna na rzece

Favarotta opierała się długo, ale została przerwana, i dziś, 14 września 1901 roku,

przyczółek mostowy zepchnięto za rzekę, dzięki zakupieniu Pispisy, małego, lecz

pięknego lenna położonego na drugim brzegu.

Zakupiona posiadłość nie została pokolorowana na żółto, ale pędzelek i tusz

chiński oczekiwały już na biurku na interwencję Calcedonia, który, jedyny w całym

domu, umiał się nimi posługiwać we właściwy sposób. Sam don Batassano Ibba,

głowa rodziny i quasi-baron, spróbował to zrobić raz jeden dziesięć lat temu, po

wywłaszczeniu Sciddico, ale rezultat okazał się żałosny; żółciutkie morze rozlało się po

całej mapie i trzeba było wydać mnóstwo pieniędzy na sporządzenie drugiej.

Pozostała jednak wciąż ta sama buteleczka tuszu. Tym razem przecież don Batassano

nie ważył się nawet dotknąć jej palcem i zadowalał się spoglądaniem na miejsce

przeznaczone do pokolorowania tymi swoimi oczyma zuchwałego chłopa, myśląc

zarazem, że nawet na mapie całej Sycylii można by już dostrzec ziemie Ibbów, małe

jak pchła na bezmiarze wyspy, rozumie się, ale przecież dokładnie widoczne.

Don Batassano był zadowolony, lecz także i zirytowany: dwa stany ducha, które

u niego często występowały razem. Ten Ferrara, ten pełnomocnik księcia Saliny, który

przybył tu wczesnym rankiem z Palermo, aby podpisać akt sprzedaży, kluczył aż do

momentu podpisu, co mówię, do momentu podpisu! jeszcze potem! i żądał zapłaty w

osiemdziesięciu różowych biletach Banku Sycylijskiego, odmawiając przyjęcia skryptu

dłużnego, który był już przygotowany. On, don Batassano, musiał wejść po schodach,

i wyciągnąć: węzełek z tajnej szufladki w swoim biurku, a była to operacja

denerwująca, bo o tej porze Mariannina i Totò mogli kręcić się gdzieś w pobliżu. To

prawda, pełnomocnik dał się wyprowadzić w pole co do tej daniny na Fundusz

Religijny w wysokości osiemdziesięciu lirów rocznie i zgodził się na potrącenie

skapitalizowanej sumy tysiąca sześciuset lirów, chociaż don Batassano (a i notariusz)

dobrze wiedzieli, że reluicja ta. już raz, dziewięć lat temu, została uznana przez,

innego pełnomocnika Salinów. To nie miało znaczenia: jakikolwiek sprzeciw, choćby

najmniejszy, wobec jego woli, zwłaszcza gdy w grę wchodziły pieniądze, wyprowadzał

go z równowagi, “Są zmuszeni do sprzedaży, mają nóż na gardle, a jeszcze śmią

grymasić i doszukiwać się różnic między skryptem a banknotami!"

Była dopiero czwarta i do kolacji brakowało jeszcze pięciu godzin. Don

Batassano otworzył okno wychodzące na niewielkie podwórze. Duszne powietrze

wrześniowe przeniknęło do mrocznego pokoju. Na dole wąsaty staruszek nadziewał

jemiołę na trzcinowe pręty: przygotowywał rozrywkę dla paniczów.

— Giacomino, siodłaj konie, mojego i twojego. Już schodzę.

Chciał zobaczyć uszkodzone poidło w Sciddico. Tego ranka powiedziano mu, że

jacyś łobuziacy rozbili obmurowanie zbiornika; otwór zatkano już z grubsza żwirem i

zmieszanym ze słomą błotem, którego nie brak nigdy w pobliżu wodopoju; lecz Tano,

dzierżawca Sciddico, domagał się szybkiego dokonania prawdziwej naprawy. Ciągłe

zawracanie głowy, ciągle nowe wydatki; a jeśli sam nie obejrzy wszystkiego na

miejscu, robotnik na pewno przyniesie mu wygórowany rachunek. Sprawdził, czy

kabura z ciężkim smith-wessonem wisi u pasa: tak był do niego przyzwyczajony, że

już go nie czuł. Zeszedł na podwórze po kamiennych schodkach. Polowy kończył

siodłać konie. Dosiadł swego, posługując się trzema stopniami, specjalnie w tym celu

wmurowanymi przy jednej ze ścian, wziął bat podany mu przez chłopca, zaczekał, aż

Giacomino (bez pomocy pańskich schodków) wsiądzie na siodło. Syn polowego

otworzył na oścież opancerzoną bramę; popołudniowe słońce zalało podwórze i don

Baldassare Ibba wyjechał z gwardią przyboczną na Corso Maggiore w Gibilmonte.

Jechali tuż obok siebie, koń Giacomina tylko o pół głowy za koniem pana:

dwururka polowego wystawiała na pokaz, po obu stronach siodła, żelazny brzeg kolby

i wypolerowane lufy; kopyta zwierząt stukały, gubiąc rytm, po kamieniach stromych

uliczek. Kobiety siedzące przed drzwiami przy kołowrotkach nie pozdrawiały ich. “Z

drogi” — krzyczał od czasu do czasu Giacomino, kiedy jakieś dziecko, najczęściej

całkowicie gołe, toczyło się pod kopyta koni; proboszcz, kiwając się na krześle, oparty

plecami o ścianę kościoła, udawał, że śpi: patronat nie należał do bogacza Ibby, ale do

biednych i nieobecnych Santapau. Tylko brygadier karabinierów, stojący w koszuli na

balkonie koszar, wychylił się w pokłonie. Opuścili miasteczko, wjechali na stromą

drogę prowadzącą do wodopoju. Wiele wody wyciekło w nocy i wszystko dokoła stało

w szerokiej kałuży: zmieszana z gliną, z kawałkami słomy, z gnojem i uryną krów,

wydzielała ostry, amoniakalny odór. Lecz prowizoryczna naprawa okazała się

skuteczna; ze spojonych kamieni woda już nie spływała, sączyła się tylko, a cienki

strumyczek wytryskujący w czkawce z zardzewiałej rury wystarczał, aby przewyższyć

ubytek. Ten zabieg nie wymagający żadnych kosztów zadowolił don Batassana i kazał

mu zlekceważyć prowizoryczność naprawy.

— Co ten Tano wygaduje! Poidło jest w świetnym stanie! Nic mu więcej nie

trzeba. Powiedz raczej temu safandule, że jeśli jest naprawdę mężczyzną, to niech

raczej uważa, aby pierwszy lepszy łobuz nie niszczył moich rzeczy. Niech poszuka ich

ojców i każe im porozmawiać z tobą, jeśli sam nie potrafi dać sobie z nimi rady.

W drodze powrotnej wystraszony królik przebiegł przez ścieżkę i koń don

Batassana spłoszył się: wierzgnął parę razy, i magnat, który miał, owszem, piękne

angielskie siodło, ale zamiast strzemion używał pętli z postronków, wylądował na

ziemi. Nic sobie nie zrobił, a Giacomino, nauczony doświadczeniem, chwycił kobyłę za

uzdę i przytrzymał ją mocno; don Batassano, leżąc na ziemi, chłostał wściekle po

pysku, po uszach, po bokach zwierzę pokrywające się pianą i wstrząsane nieustannym

drżeniem. Kopniecie w brzuch dopełniło pedagogicznego zabiegu. Don Batassano

wsiadł i obaj powrócili do domu w zapadającym już zmierzchu.

Tymczasem rachmistrz Ferrara, nie wiedząc, że pan domu wyjechał, udał się do

kancelarii, a gdy znalazł ją pustą, usiadł, aby zaczekać. W pokoju był stelaż z dwiema

strzelbami, półka z niewielką ilością teczek (“Opłaty", “Tytuły własności",

“Gwarancje", “Pożyczki hipoteczne" głosiły etykietki nalepione na brązowym

kartonie), na biurku akt kupna-sprzedaży podpisany przed dwiema godzinami; z tyłu,

na ścianie, mapa.

Ferrara wstał, by popatrzeć na nią z bliska; z racji swoich znajomości

zawodowych, z racji tysiąca zasłyszanych niedyskrecji, wiedział dobrze, jak

powstawało to ogromne dziedzictwo ziemskie: była to epopeja krętactwa, braku

skrupułów, urągania prawom, bezwzględności, ale także szczęścia i odwagi. Ferrara

wyobraził sobie, jak bardzo byłby interesujący inny plan, wielobarwny, na którym, jak

w tekstach szkolnych poświęconych ekspansji Domu Sabaudzkiego we Włoszech,

różnymi kolorami zabarwione zostałyby kolejne zdobycze. Tu, w Gibilmonte, był

zalążek: parę skib ziemi, pół hektara winnicy i trzyizbowy domek, wszystko, co

odziedziczył ojciec don Batassana, Gaspare, genialny analfabeta. Jeszcze jako młody

chłopak uwiódł głuchoniemą córkę pewnego “burżuja", bardzo drobnego posiadacza,

ledwie, ledwie tylko mniej biednego niż on sam, i dzięki posagowi, otrzymanemu z

okazji wymuszonego ślubu, podwoił własny stan posiadania. Kaleka żona okazała się

godną partnerką męża: zachłanne oszczędzanie pozwoliło tej parze zgromadzić

kapitalik maleńki, lecz jakże cenny w takim kraju jak Sycylia, której gospodarka, jak w

antycznych miastach-państwach, opierała się w owych czasach wyłącznie na lichwie.

Udzielano pożyczek, bardzo przebiegłych, tych pożyczek o specyficznym

obliczu, udzielanych ludziom posiadającym ziemię, lecz nie mającym dochodów,

które by wystarczyły na płacenie odsetek. Bełkot Marty, żony Gaspara, krążącej po wsi

po zachodzie słońca i domagającej się cotygodniowych należności, wszedł w

przysłowie: “Kiedy Marta pochrząkuje, chałupa się rozsypuje." Po dziesięciu latach

wizyt pełnych gestykulacji, po dziesięciu latach wykradania pszenicy margrabiom

Santapau, których Gaspare był połownikiem, po dziesięciu latach przesuwania

ukradkiem miedzy, po dziesięciu latach zaspokajania głodu ziemi, majątek tej pary

wzrósł pięciokrotnie. On miał wówczas zaledwie dwadzieścia osiem lat, a obecny don

Batassano siedem. Był też okres burzliwy, kiedy to przedstawicielom burbońskiej

władzy zachciało się robić dochodzenia w sprawie jednego ze zwykłych trupów

znajdowanych od czasu do czasu w polu; Gaspare musiał trzymać się z dala od

Gibilmonte, a jego żona dawała do zrozumienia, że przebywa u swego kuzyna w

Adernò, gdzie zapoznaje się z uprawą morwy; w rzeczywistości nie było takiego

wieczoru, aby z pobliskich gór stęskniony Gaspare nie oglądał dymu z kuchni swego

szczęśliwego domku. Potem zjawili się ci z Tysiąca, zapanował bałagan, wszystkie

niedyskretne papiery zniknęły z kancelarii sądowych i Gaspare Ibba powrócił

oficjalnie do domu.

Wtedy sprawy potoczyły się lepiej. Gaspare wymyślił wówczas manewr szalony,

jak wszystko to, co jest genialne: jak Napoleon pod Austerlitz odważył się usunąć

własne garnizony z centrum, aby w zasadzkę dwu potężnych skrzydeł złowić austro-

rosyjskich głupców, tak on oddał w hipotekę wszystkie bez reszty swoje z trudem wy-

walczone skrawki ziemi, i z paru tysięcy lirów, uzyskanych w tej operacji, udzielił

bezprocentowej pożyczki margrabiemu Santapau, który znalazł się w kłopotach przez

swoje darowizny dla sprawy Burbonów. Wynik był taki: po dwu latach Santapau

stracili lenno Balate, którego zresztą nigdy nie widzieli na oczy i o którym sądzili ze

słyszenia, że jest nieurodzajne. Zniknęły hipoteki na dobrach Ibbów, Gaspare stał się

“don Gasparem", a w jego domu w soboty i niedziele jadało się baraninę. Gdy

pokonano dystans pierwszych stu tysięcy lirów, dalszy rozwój potoczył się z

doskonałością precyzyjnego mechanizmu: dobra kościelne, otrzymane po zapłaceniu

dwu pierwszych rat od sumy oszacowanej bardzo przystępnie, zostały nabyte za jedną

dziesiątą ich realnej wartości; zabudowania, źródła wody, znajdujące się na tych

terenach, przywiązane do nich prawa przejścia ułatwiły wspaniale zakup okolicznych

dóbr świeckich, zdewaluowanych; akumulacja poważnych zysków pozwoliła na kupno

lub też wywłaszczenie z innych, bardziej odległych terenów.

Gdy don Gaspare umarł, w młodym jeszcze wieku, jego posiadłości były jednak

zaledwie widoczne; jak ziemie pruskie w połowie wieku osiemnastego, składały się

one z dużych wysp oddzielonych od siebie obcymi posiadłościami. Synowi

Baldassarowi przypadło, jak Fryderykowi II, zadanie i chwała zjednoczenia najpierw

wszystkiego w jeden blok, a potem przesunięcia granic tego bloku w inne, bardziej

odległe okolice. Winnice, gaje oliwne i migdałowe, pastwiska i serwituty, lecz przede

wszystkim ziemie uprawne uległy aneksji, gładko przełknięte, a zyski z nich płynęły do

skromnej kancelarii w Gibilmonte, pozostawały tam krótko, opuszczały ją szybko,

niemal nienaruszone, aby znów przekształcić się w ziemię. Wiatr nieustannej fortuny

dął w żagle galery Ibbów; nazwisko to zaczęto wymawiać z szacunkiem na całym,

będącym w potrzebie, trójkącie wyspy. W tym czasie don Batassano ożenił się w wieku

lat trzydziestu, i to nie z jakąś kaleką jak jego czcigodna rodzicielka, lecz z krzepką

osiemnastolatką, Laurą, córką notariusza z Gibilmonte; w posagu wniosła mu swoje

zdrowie, niemałą gotówkę, cenne doświadczenie prawnicze ojca i uległość, która

okazała się absolutna, nawet gdy już zaspokojone zostały jej niemałe potrzeby

seksualne. Ośmioro dzieci było żywym dowodem stopnia tej uległości: szczęście

surowe i pozbawione światła panowało w domu Ibbów.

Rachmistrz Ferrara był człowiekiem łagodnych uczuć, reprezentując gatunek

ludzki niezmiernie rzadki na Sycylii. Jego ojciec zatrudniony był w administracji

Salinów w burzliwych czasach starego księcia Fabrizia; on sam, wychowany w

watowanej atmosferze tego domu, przywykł pragnąć życia bodaj przeciętnego, byleby

w spokoju; wystarczał mu własny kawałeczek książęcego sera do ogryzania. Te niecałe

dwa metry kwadratowe pergaminu uprzytamniały mu gwałtowność i uporczywość

walk, którymi brzydziła się jego dusza gryzonia raczej niż mięsożercy. Zdawało mu

się, że znów czyta zeszyty Historii Burbonów w Neapolu La Cecilii, które co sobotą

kupował jego ojciec, zapalony liberał; na dodatek tu, w Gibilmonte, brakowało

domniemanych orgii w Casercie, opisywanych w pamflecie: tutaj wszystko było

szorstkie, pozytywne, złe na sposób purytański. Przestraszył się i wyszedł z pokoju.

Wieczorem, przy kolacji, obecna była cała rodzina z wyjątkiem pierworodnego

syna, Gaspare, bawiącego w Palermo pod pretekstem przygotowywania się do

egzaminów maturalnych (miał już dwadzieścia lat). Podano do stołu z wiejską

prostotą: wszystkie dania, pożywne zresztą i obfite, zostały postawione na środku,

każdy wybierał, na co miał ochotę, a służący Toto i służąca Mariannina starali się

uparcie obsługiwać ich z prawej strony. Pani Laura była okazem zdrowia, które

osiągnęło swój szczyt rozkwitu, to jest absolutne otłuszczenie: kształtny podbródek,

delikatny nos, świadome małżeńskich rozkoszy oczy tonęły w obfitości sadła, świeżego

jeszcze, bujnego i apetycznego; rozlane kształty ciała obleczone były w czarny jedwab,

symbol stale ponawiającej się żałoby. Synowie: Melchiorre, Pietro i Ignazio, córki:

Marta, Franceschina, Assunte i Paolina tworzyli galerię dziwnych podobieństw,

ciekawej mieszaniny drapieżnych rysów ojca i dobrodusznych matki. Wszyscy nosili

stroje niewyszukane: dziewczęta — drukowane kretony (szare na białym tle), chłopcy

— stroje marynarskie, także i najstarszy z obecnych, Melchiorre, który z swymi

sypiącymi się wąsikami wyglądał jak rzeczywisty członek Królewskiej Floty.

Rozmowa, a ściśle mówiąc dialog, między don Batassanem a Ferrarą obracał

się wyłącznie wokół dwu tematów: cen ziemi w okolicach Palermo w porównaniu z

cenami w okolicach Gibilmonte oraz ciekawostek z życia palermitańskiej arystokracji.

Don Batassano uważał wszystkich szlachciców za “głodomorów", także i tych, którzy

w samych zbiorach antyków, nie mówiąc już o dochodach, posiadali majątek równy

jego. Zamknięty w swoim miasteczku, rzadko wyprawiając się do miasta powiatowego

i jeszcze rzadziej do Palermo, aby śledzić sprawy w Sądzie Kasacyjnym, nie znał

osobiście ani jednego z tych szlachciców i miał o nich wyobrażenie abstrakcyjne i

uproszczone, podobne temu, jakie tworzy sobie publiczność na temat Arlekina czy

kapitana Fracasse. Książę A. był utracjuszem, książę B. kobieciarzem, diuk C. despotą,

baron D. karciarzem, don Giuseppe E. pieniaczem, margrabia F. “estetykiem" (chciał

powiedzieć “estetą", a eufemizm ten w jego rozumieniu służył do określenia rzeczy

znacznie gorszych) i tak dalej: każdy z nich był wyciętą z papieru figurką godną

pogardy. Don Batassano przejawiał w tych swoich opiniach niezwykłe skłonności do

omyłek, i śmiało można powiedzieć, że nie istniał epitet, którego on nie przyłączyłby

błędnie do nazwiska, ani przywara, która by nie została bajecznie przesadzona, gdy

tymczasem rzeczywiste wady owych osób były mu nie znane: jego umysł wyraźnie

operował abstrakcjami i znajdował oczywistą przyjemność w uwypuklaniu czystości

Ibbów na zepsutym tle starej szlachty.

Ferrara znał te sprawy nieco lepiej, lecz i jego wiedza nie była wolna od luk,

stąd też, ilekroć próbował się przeciwstawić bardziej fantastycznym twierdzeniom,

wkrótce nie starczało mu argumentów; ponadto jego słowa budziły takie oburzenie

moralne don Batassana, że rychło zamilkł w ogóle; zresztą kolacja miała się już ku

końcowi.

Zdaniem Ferrary była ona wyborna; donna Laura nie zawierzała pindarowym

skrzydłom w kwestiach kulinarnych, kazała prowadzić kuchnię sycylijską podniesioną

do sześcianu zarówno pod względem ilości dań, jak obfitości przypraw, i w

konsekwencji zabójczą. Makarony pływały dosłownie w oliwie sosu i pokryte były

lawiną sera caciocavallo, mięsa były faszerowane palącą wieprzową kiełbasą, zuppe

in fretta zawierały potrójną w stosunku do przepisowej ilość likieru, cukru i zuccuty;

lecz to wszystko, jak już się rzekło, wydawało się Ferrarze wyśmienite, stanowiło w

jego oczach szczyt naprawdę dobrej kuchni; nieczęste obiady w domu Salina rozczaro-

wywały go zawsze z powodu mdłego smaku potraw. Jednak następnego dnia, po

powrocie do Palermo i po doręczeniu księciu Fabrizietto siedemdziesięciu tysięcy

dwustu lirów, opisał dania, którymi go częstowano, a ponieważ znał upodobanie

księcia do coulis de volaille Prę Catelana i timbales d'écrevisses Pruniera, przedstawił

jako ohydę to, co uważał za przysmaki. Sprawił tym dużą przyjemność Salinie, który

potem, w czasie “pokerka" w Klubie, opowiedział wszystko przyjaciołom, niezmiennie

żądnym wieści o legendarnych Ibbach; i wszyscy śmiali się aż do chwili, gdy

niewzruszony Peppino San Carlo oznajmił full damski.

Jak już się rzekło, ciekawość spraw rodziny Ibba drążyła środowiska

palermitańskiej szlachty. Ciekawość jest ponadto matką bajek i w owych latach

rodziły się z niej rzeczywiście setki fantazji na temat tej nagłej fortuny. Świadczyły one

nie tylko o wybujałej, dziecięcej wyobraźni klas wyższych, lecz także o podświadomym

zakłopotaniu na widok powstawania w początkach dwudziestego wieku wielkiego

majątku wyłącznie ziemskiego, odmiany bogactwa, która na mocy gorzkiego

doświadczenia każdego z tych panów stanowiła materiał nietrwały, nie nadający się

już do wznoszenia bogatych gmachów. Omi jako właściciele czuli, że ta nowoczesna

reinkarnacja w ziemię Ibbów bezkresnych zbożowych posiadłości Chiaramontów i

Ventimigliów z wieków ubiegłych, jest irracjonalna i dla nich samych niebezpieczna.

Odczuwali wobec niej głuchy sprzeciw nie tylko dlatego, że ta imponująca budowla po

większej części była wzniesiona z materiału, który niegdyś stanowił ich własność, lecz

także dlatego, że widzieli w nim przejaw permanentnego anachronizmu, będącego

hamulcem na kołach sycylijskiego wózka, anachronizmu, który wielu widzi, lecz od

którego nikt się nie uchyla i z którym czuje się zmuszony współdziałać.

Zakłopotanie to, powtarzam raz jeszcze, było ukryte w zbiorowej

podświadomości i uzewnętrzniało się tylko pod postacią blagi i dowcipów, właściwych

klasie odznaczającej się ubogim spożyciem pojęć ogólnych. Pierwszą i

najelementarniejszą formą blagi było wyolbrzymianie cyfr, które u nas zawsze są

elastyczne. Mimo możliwości łatwej kontroli, majątek Baldassarostwa Ibbów

obliczany był w dziesiątkach tuzinów milionów; jakiś śmiałek pewnego razu odważył

się wspomnieć o “prawie miliardzie", lecz, prawdę mówiąc, zakrzyczano go. Cyfra ta,

dzisiaj tak banalna, w 1901 roku nie miała prawie żadnego zastosowania i ludzie nie

wiedzieli na ogół, co ona w istocie oznacza, tak że w tych czasach lirów w złocie

powiedzieć “miliard lirów" znaczyło tyle samo, co powiedzieć nic. Na temat

pochodzenia tego majątku snuto zupełnie analogiczne fantazje: trudno było

przesadzać co do niskiego pochodzenia don Batassana (stary Corrado Finale, którego

matka była z rodu Santapau, dawał wprawdzie do zrozumienia, nie mówiąc jednak

tego jasno i wyraźnie, że był on jakoby synem pewnego jego kuzyna, który przez jakiś

czas przebywał w Gibilmonte; lecz ta historyjka nie znajdowała wielkiego posłuchu,

ponieważ wiedziano dobrze, że w zwyczajach Finale leżało przypisywanie sobie lub też

swoim najbliższym pokątnego ojcostwa każdej znakomitości, o której właśnie była

mowa: zwycięskiego generała czy też oklaskiwanej primadonny), jednak skromny

trup, który tyle kłopotów sprawił don Gasparowi, teraz mnożył się przez dziesięć,

przez sto i od trzydziestu lat nie zaistniał na Sycylii wypadek zabójstwa (a zdarzyło się

ich kilka), o który nie obwiniano by Ibbów, mimo że ich stosunki z prawem karnym

były zawsze bardziej niż nienaganne. Była to, choć mogłoby się to wydać zaskakujące,

najbardziej przychylna część legendy w owych czasach, gdy fakt przemocy, jeśli okazał

się bezkarny, stawał się przedmiotem poważania na Sycylii, gdzie nawet aureola

świętych jest krwawa.

Do tych pomysłów własnego chowu dołączyły się inne, przeszczepione:

pojawiała się więc na przykład otrzepana z kurzu historyjka opowiadana już przed stu

laty o Tastasecca, który podobno kazał wykopać kanalik, zgromadzić setki swoich

krów i tysiące owiec, wydoić je wszystkie jednocześnie i w ten sposób zgotował kró-

lowi Ferdynandowi IV to widowisko, że u jego stóp popłynął strumyk ciepłego i

spienionego mleka. Bajką tą, nie pozbawioną pasterskiej poetyczności i zdradzającą

chyba Teokrytejskie pochodzenie, został teraz obarczony don Batassano z prostym

podstawieniem Umberta I na miejsce króla Ferdynanda; i choć łatwo przyszłoby

stwierdzić, że ów monarcha nigdy nie postawił stopy na ziemi Ibbów, krążyła ona

uparcie i była nie do obalenia.

Z powodu tych uraz pomieszanych ze strachem, zdarzyło się, że kiedy dobiegł

końca “pokerek", rozmowa zeszła znów na temat Ibbów. Dziesięciu obecnych

członków Klubu rozsiadło się na tarasie położonym nad dziedzińcem pełnym ciszy i

ocienionym przez wysokie drzewo, z którego deszcz płatków lila opadał na tych

starszych przeważnie panów. Służba w czerwieni i błękicie krążyła z lodami i

napojami chłodzącymi. Z głębi wiklinowego fotela dobywał się wiecznie zirytowany

głos Santa Giulii:

— Ale w końcu, czy nie można się dowiedzieć, ile ziemi ma naprawdę ten

słynny Ibba?

— Niewątpliwie można. Czternaście tysięcy trzysta dwadzieścia pięć hektarów

— odpowiedział chłodno San Carlo.

— Tylko tyle? Myślałem, że więcej.

— Czternaście tysięcy? Bujda! Zdaniem osób, które były na miejscu, jest jej co

najmniej dwadzieścia tysięcy hektarów, tego można być pewnym jak śmierci. I

wszystko pola siewne, wysokiej jakości!

Generał Lascari, który wydawał się pogrążony w lekturze “Trybuny", odsunął

ze złością gazetę i odsłonił swoją twarz wątrobiarza, pokrytą siatką żółtych

zmarszczek, z których wyzierała bardzo biała rogówka, twarda i trochę okrutna, jak

oczy niektórych greckich brązów.

— Dwadzieścia osiem tysięcy, ni mniej, ni więcej; powiedział mi to mój kuzyn

spokrewniony z żoną tamtejszego prefekta. Tak jest, i koniec: nie ma już o czym

mówić.

Pippo Follonica, rzymianin goszczący tu przejazdem, roześmiał się:

— Jeśli to was tak interesuje, dlaczego nie poślecie kogoś do urzędu

katastralnego? Prawda jest poznawalna, w każdym razie taka prawda jak ta.

Racjonalność propozycji spotkała się z przyjęciem bardzo oziębłym. Follonica

nie pojmował natury tej dyskusji, której bazą były namiętności, a nie statystyka: ci

panowie przerzucali sobie jak piłkę swoje zawiści, urazy, lęki, wszystkie te uczucia,

których nie są w stanie uśmierzyć rejestry katastralne.

Generał wybuchnął gniewem.

— Jeżeli ja coś mówię, to niepotrzebne są ani katastry ani kontrakatastry! —

Potem jednak uprzejmość w stosunku do gościa wzięła górę: — Drogi książę, pan

sobie nie zdaje sprawy, co to są nasze katastry! Nikt nie wnosi do nich poprawek i

figurują tam jeszcze jako posiadacze ludzie, którzy dawno już wyzbyli się wszystkiego

i poszli z torbami.

Wobec tak bardzo okolicznościowej argumentacji, Follonica zmienił taktykę:

— Załóżmy więc, że ilość hektarów pozostanie nieznana; lecz można chyba

poznać wartość majątku tego prostaka, jeśli to was tak pasjonuje!

— To jest wiadome: osiem milionów na czysto.

— Bujda! — Był to początek nieodłączny każdego zdania Santa Giulii. — Bujda!

Dwanaście i ani centesima mniej!

— Na jakim wy świecie żyjecie? O niczym nie macie pojęcia! Dwadzieścia pięć

milionów ma tylko w ziemi. Do tego dochodzą serwituty, kapitały pożyczone i jeszcze

nie wliczone do majątku oraz wartość bydła. Co najmniej dalszych pięć milionów.

Generał odłożył gazetę, miotał się. Jego apodyktyczność od dawna już działała

na nerwy wszystkim członkom Klubu, gdyż każdy z nich chciał być tym jedynym,

który zawsze ma rację; tak więc przeciwko jego opinii natychmiast powstała koalicja

rozbudzonych antypatii i niezależnie od takiej czy innej prawdy faktycznej wartość

majątku Ibby poczęła spadać na łeb na szyję.

— To są wszystko poezje! Z pieniędzmi i szlachetnością zawsze się przesadza.

Jeżeli Baldassare Ibba ma całego majątku dziesięć milionów, to i tak dużo.

Cyfra była wzięta z powietrza, tak po prostu, żeby tylko coś powiedzieć, ale

skoro już została wymieniona i okazało się, że odpowiada ogólnym życzeniom,

uspokoiła wszystkich z wyjątkiem generała, który gestykulował w głębi swojego fotela,

bezsilny wobec dziewięciu przeciwników.

Wszedł lokaj z długim drewnianym drążkiem, na którego końcu płonął kłębek

waty umoczonej w spirytusie. Łagodne światło zachodu zastąpił surowy blask

gazowego żyrandola. Rzymianin bawił się dobrze; pierwszy raz znalazł się na Sycylii,

podczas swego pięciodniowego pobytu w Palermo był podejmowany w kilku domach i

zaczynał już zmieniać zdanie co do rzekomego prowincjonalizmu palermitańczyków:

posiłki były ładnie podane, salony piękne, panie urocze. Lecz teraz ten namiętny spór

na temat fortuny jakiegoś osobnika, którego nikt z dyskutantów ani nie znał, ani

nawet nie chciał znać, ta jawna przesada, ta konwulsyjna gestykulacja z błahego

powodu kazały mu znowu wrócić do poprzedniej opinii. Trochę za bardzo

przypominało mu to rozmowy, których musiał wysłuchiwać w Fondi lub w Palestrinie,

gdy przyjeżdżał tam we własnych sprawach majątkowych, a może nawet aptekę

Bésuqueta, o której zachował zabawne wspomnienie z czasów lektury Tartarina; i

kolekcjonował już sobie anegdotki do opowiadania przyjaciołom, kiedy za tydzień

powróci do Rzymu. Lecz nie miał racji: zbyt był człowiekiem światowym, aby mógł

nabrać zwyczaju zagłębiania się w swych dociekaniach pod powierzchnię rzucających

się w oczy pozorów, a to, co mu się ukazywało jako zabawny przejaw

prowincjonalizmu, było wszystkim, tylko nie komedią: były to tragiczne porywy klasy,

która patrzyła na zanikanie swojego prymatu jako właścicieli latyfundiów, a więc

swojej racji bytu i swojej ciągłości społecznej, i która szukała w wymuszonej

przesadzie i sztucznych pomniejszaniach ujścia dla swego gniewu i ulgi dla strachu.

Ponieważ nie można było dotrzeć do prawdy, rozmowa zmieniła kierunek:

niezmiennie krążyła wokół spraw związanych z Baldassarem Ibbą, lecz teraz zajęła się

jego życiem prywatnym.

— Żyje jak mnich. Wstaje o czwartej rano, idzie na plac, aby sam najmować

robotników, cały dzień zajmuje się zarządem majątku, je tylko chleb i jarzyny z oliwą,

a wieczorem już o ósmej jest w łóżku.

Salina zaprotestował:

— Mnich z żoną i ośmiorgiem dzieci, powiedzmy sobie. Jeden z moich

pracowników spędził dwadzieścia cztery godziny w jego domu: dom ten jest brzydki,

ale duży i wygodny, jednym słowem przyzwoity; żona musiała kiedyś być ładna; dzieci

są dobrze ubrane, jeden z chłopców jest nawet tu, w Palermo, uczy się; a przy jego

stole jada się ciężko, lecz obficie, jak już wam opowiedziałem.

Generał trzymał się mocno:

— Ty, Salina, wierzysz we wszystko, co ci mówią; lub też może chcieli zamydlić

oczy twojemu pracownikowi, który okazał się tęgim głupcem. Chleb, twaróg i lampka

oliwna to jest życie codzienne, prawdziwe życie Ibby. Jeżeli ktoś przybywa do niego z

Palermo, to jasne, że się wysila, aby nas olśnić. Ale łudzi się tylko, że to mu się udaje.

Santa Giulia, pod naporem wieści, które chciał zakomunikować, szamotał się w

swoim fotelu: starannie obute stopy uderzały o podłogę, ręce mu drżały, popiół z

papierosa sypał się po ubraniu:

— Panowie, to bujda! Wy nic nie wiecie, mylicie się kompletnie. Ja jeden wiem,

jak sprawy stoją: żona jednego z moich polowych pochodzi z Torrebella, dwa kroki od

Gibilmonte, i od czasu do czasu odwiedza tam swoją zamężną siostrę, od której

dowiedziała się wszystkiego. Zdaje się, że już nie można mieć wiadomości pewniej-

szych.

W oczach zebranych szukał potwierdzenia słuszności własnego przekonania, a

ponieważ wszyscy byli rozbawieni, znalazł je łatwo. Więc chociaż nie było tam

żadnego wstydliwego ucha, które należałoby uszanować, zniżył głos: bez tej

melodramatycznej przezorności rewelacje nie wypadłyby tak atrakcyjnie.

— Cztery kilometry od Gibilmonte don Baldassare kazał sobie wybudować

mały domek: wszystko, co tylko można sobie wyobrazić najbardziej luksusowego, z

meblami Salci i całą resztą. — Wspomnienia z lektury Catulle Mendésa, tęskne

reminiscencje z paryskich domów schadzek, pragnienia niezrealizowane, choć od

dawna żywione, owładnęły jego wyobraźnią. — Sprowadził z Paryża wielkiego malarza

Rochegrosse, który pokrył mu freskami wszystkie pokoje: siedział trzy miesiące w

Gibilmonte i kazał sobie płacić sto tysięcy lirów miesięcznie. (Rochegrosse był

rzeczywiście przed dwoma laty na Sycylii, bawił tam osiem dni z żoną i trojgiem dzieci

i wyjechał zwiedziwszy spokojnie Cappella Palatina, Segestę i latomie w Syrakuzach.)

Kosztowało to majątek! Ale cóż to są za freski! Mogłyby wskrzesić umarłego! Nagie

kobiety, zupełnie nagie, które tańczą, piją, łączą się z mężczyznami i miedzy sobą, we

wszystkich pozycjach, na wszystkie możliwe sposoby. Arcydzieła! Encyklopedia,

mówię wam, encyklopedia wszystkich rozkoszy! Zresztą każcie coś zrobić

paryżaninowi, i to za sto tysięcy lirów miesięcznie! Ibba przyjmuje tam dziesiątki

kobiet: Włoszki, Francuzki, Niemki, Hiszpanki. Także Oterò tam była, wiem to na

pewno. Don Batassano założył tam sobie swój Park Danieli jak Ludwik Szesnasty.

Tym razem Santa Giulii udało się naprawdę: wszyscy słuchali go z otwartymi

ustami. Nie, żeby mu wierzyli: ale uznali tę fantazję za wysoce poetyczną i każdy z

nich pragnął mieć miliony Ibby, aby i na jego konto wymyślano równie efektowne

historyjki. Pierwszym, który ocknął się z poetycznego czaru, był generał.

— A skąd ty to wiesz? Byłeś w tym domku? Jako odaliska czy jako eunuch?

Roześmieli się, śmiał się także Santa Giulia.

— Już wam powiedziałem: żona mojego polowego Antonia widziała te

malowidła.

— Brawo! Więc twój polowy jest rogaczem!

— Bujda! Żadnym rogaczem! Poszła tam zanieść prześcieradła, które wzięła do

prania. Nie wpuścili jej do środka, ale jedno okno było otwarte i zobaczyła wszystko.

Zamek z kłamstw był wyraźnie bardzo kruchy, ale tak piękny, cały zbudowany z

ud kobiecych, z nieprzyzwoitości nie do wiary, z wielkich malarzy i ze stutysięcznych

banknotów, że nikomu nie chciało się dmuchnąć, aby go przewrócić.

Salina wyjął zegarek:

— Boże mój! Już ósma! Muszę iść do domu, żeby się przebrać. Dziś wieczór w

Politeama dają Trawiatę i tego Amami Alfredo! Gemmy Bellincioni naprawdę szkoda

by było stracić. Do zobaczenia w loży!

Radość i prawo

Zaledwie wsiadł do autobusu, naraził się wszystkim.

Teczka napęczniała od cudzych papierów, ogromny pakunek unieruchamiający

mu lewą rękę, szyja opatulona szarym pluszowym szalikiem, parasol, który lada

chwila mógł się otworzyć, wszystko to utrudniało mu okazanie biletu powrotnego; był

zmuszony położyć paczkę na ladzie biletera, strącił lekkie monety, usiłował się schylić,

aby je pozbierać, wzbudził protesty wśród tych, którzy weszli za nim i których jego

opieszałość wprawiała w panikę, że drzwi automatyczne przytrzasną im poły płaszczy.

Zdołał wcisnąć się do ogonka ludzi uwieszonych w przejściu; był drobnej budowy, ale

ładunek rozszerzał jego wymiary do objętości zakonnicy wypchanej siedmioma

spódnicami. Podczas gdy ślizgał się po rzadkim błocie poprzez chaos nędznego

ludzkiego tłumu, fala niezadowolenia z powodu jego jakże niewłaściwego ogromu

rozeszła się wzdłuż całego pojazdu: deptał po nogach i jemu też deptali, ściągał na

siebie wymówki, a kiedy za plecami usłyszał nawet trzy sylaby, będące aluzją do jego

nieszczęsnych jakoby małżeńskich przypadków, honor nakazał mu odwrócić głowę i

żywić złudzenie, że pogróżka rozbłysła w zmęczonym wyrazie jego oczu.

Jechano tymczasem ulicami, na których pretensjonalne fasady w barokowym

stylu zasłaniały ohydne zaplecze, wyzierające i tak zza wszystkich rogów, mijano

żółtawe światła starych sklepów.

Kiedy znalazł się na swoim przystanku, nacisnął dzwonek, wysiadł, potknął się

o parasol i wreszcie był już sam, na własnym metrze kwadratowym chodnika.

Upewnił się pospiesznie co do obecności plastykowego portfelu. Teraz mógł

swobodnie sycić się swoim szczęściem.

W portfelu leżało trzydzieści siedem tysięcy dwieście czterdzieści pięć lirów.

Przed godziną odebrał trzynastą pensję, uwalniającą go od kilku cierni, którymi byli:

właściciel domu, tym bardziej natarczywy, im dłużej musiał czekać, a któremu był

winien komorne za dwa kwartały; jakże punktualny poborca rat za kurtkę żony, z

króliczego futra (“Wyglądasz w niej dużo lepiej niż w długim płaszczu, moja droga;

ona cię wyszczupla."); a również złe spojrzenia sprzedawcy ryb i zieleniarza. Te cztery

duże banknoty kładły także kres obawie o najbliższy rachunek za światło, smutnym

spojrzeniom na buciki dzieci, niespokojnemu obserwowaniu drgających płomyczków

gazu z butli. Nie obiecywały obfitości, co to, to nie, ale zapowiadały przynajmniej

przerwę w zmartwieniach, co samo jest już prawdziwą radością biedaków; będzie

można nawet przedłużyć na krótko żywot paru tysięcy lirów, aby potem na Boże

Narodzenie skonsumować je we wspaniałościach świątecznego posiłku.

Ale tych “trzynastych" miewał już zbyt wiele, aby kojarzyć przelotne

zadowolenie, przez nie wywoływane, z tą rozpierającą go teraz, niczym drożdże,

różową euforią. Różową, tak! Różową jak opakowanie słodkiego ciężaru, który mu

obezwładniał lewe ramię. Kiełkowała ona bowiem właśnie z siedmiokilowej

świątecznej babki, którą niósł ze sobą z biura. Nie dlatego, żeby przepadał za tą

szczególnie gwarantowaną i szczególnie wątpliwą mieszanką mąki, cukru, rodzynków

i jajek w proszku. W gruncie rzeczy to jej nawet nie lubił. Ale siedem kilo luksusowego

towaru na raz! Ograniczona wprawdzie, ale rzeczywista obfitość w domu, do którego

pożywienie przynoszono po dziesięć deka i w półlitrówkach! Znakomity produkt w

spiżarni, gdzie dotąd panowały jedynie trzeciorzędne etykiety! Co za radość dla Marii!

I te okrzyki dzieci, gdy przez dwa tygodnie będą poznawać ów całkiem nieznany,

niezbadany Dziki Zachód — podwieczorek!

To były jednak radości innych, radości materialne, zrodzone z wanilii, z

kolorowego kartonu, mówiąc krótko: z ciasta. Jego zaś osobiste szczęście było

zupełnie innego rodzaju, było to szczęście duchowe, mieszanina dumy i

rozrzewnienia. Tak, proszę państwa, duchowe.

Kiedy Kierownik jego biura rozdzielał niedawno koperty z pieniędzmi i

życzenia świąteczne z właściwą sobie wyniosłą dobrodusznością starego dostojnika,

powiedział również, że siedmiokilowa babka, przysłana w prezencie dla ich instytucji

przez Wielką Firmę Wytwórczą, została przeznaczona dla najbardziej zasłużonego

urzędnika. Prosi więc drogich współpracowników, aby zechcieli w sposób

demokratyczny (właśnie tak się wyraził) wskazać na tym zebraniu szczęśliwego

wybrańca.

Ciasto tymczasem stało tam, na środku biurka, ciężkie, szczelnie opakowane,

“brzemienne wróżbami", jakby powiedział ten sam Kierownik w mundurze

faszystowskim przed dwudziestu laty. Między kolegami krążyły śmiechy i szepty,

potem wszyscy, a Dyrektor pierwszy, zaczęli wykrzykiwać jego nazwisko. Ogromna

satysfakcja, pewność dalszej ciągłości pracy, jednym słowem — triumf. I nic nie było

w stanie zachwiać tego pokrzepiającego uczucia: ani trzysta lirów, które musiał wydać

w barze na dole, kiedy stawiał kolegom kawę w podwójnie sinym świetle burzliwego

zachodu i bladych neonów, ani ciężar zdobyczy, ani wyzwiska zasłyszane w autobusie,

nic, nawet przebłyski w głębi świadomości, że ze strony kolegów spotkał się z aktem

pogardliwej litości dla swojej biedy: był naprawdę zbyt ubogi na to, aby pozwalać

zielsku pychy kiełkować tam, gdzie nie należy.

Udał się w kierunku domu starą, walącą się ulicą, na której bombardowania

przed piętnastu laty wycisnęły ostateczne piętno. Dotarł na koszmarny placyk, gdzie w

głębi kulił się upiorny budynek.

Pozdrowił z werwą dozorcę Cosimo, który pogardzał nim wiedząc, że pensja

tego lokatora jest niższa od jego własnych zarobków. Dziewięć stopni, trzy stopnie,

dziewięć stopni: piętro, na którym mieszkał cavaliere Tizio. Ech, miał wprawdzie fiata

1100, lecz za to żonę starą, brzydką i ordynarną. Dziewięć stopni, trzy stopnie, po-

chyłość, dziewięć stopni: mieszkanie doktora Sempronio. Jeszcze gorzej! Syn

próżniak, szalejący na punkcie lambrett i vesp, a poczekalnia stale pusta. Dziewięć

stopni, trzy stopnie, dziewięć stopni: jego mieszkanie, mieszkanko człowieka lu-

bianego, zacnego, szanowanego, nagradzanego, nadzwyczajnego urzędnika.

Otworzył drzwi, wcisnął się do wąskiego korytarza, już w progu zatrzymany

zapachem duszonej cebuli, złożył na ławce-skrzyni, nie większej od koszyka, swą

ciężką paczkę, teczkę nabrzmiałą cudzymi sprawami, zawadzający szalik. Rozległ się

jego głos:

— Maria, chodź tutaj! Zobacz, co za cudo przyniosłem!

Z kuchni wyszła żona, w niebieskim szlafroku, na którym sadza z garnków

zostawiła swoje ślady; jej drobne ręce, zaczerwienione od zmywania, spoczywały na

brzuchu, zniekształconym przez porody. Zasmarkane dzieci z piskiem stłoczyły się

wokół różowego monumentu, nie śmiejąc go dotknąć.

— Doskonale! Ale pensję też przyniosłeś! Nie mam już ani grosza.

— Oczywiście, kochanie. Zostawiam sobie tylko drobne, dwieście czterdzieści

pięć lirów. Lecz patrz, co za łaska losu!

Maria była niegdyś ładna, a jeszcze kilka lat temu wesołe oczki rozjaśniały jej

bystrą twarzyczkę. Teraz głos jej ochrypł w kłótniach ze sprzedawcami, złe pożywienie

zniszczyło cerę, stałe wpatrywanie się w przyszłość, chmurną i pełną raf, zgasiło blask

spojrzenia. Przetrwała w niej tylko dusza, święta, a więc niezłomna i nie ulegająca

czułostkom, głęboka dobroć zmuszona do uzewnętrzniania się za pomocą zrzędzenia i

sprzeciwów, a także duma kastowa, pognębiona, lecz uparta. Maria była bowiem

wnuczką wielkiego kapelusznika z via Indipendenza i gardziła nierównie

skromniejszymi przodkami swego Girolama, którego zresztą uwielbiała, tak jak się

uwielbia dziecko głupie, lecz kochane.

Jej spojrzenie prześliznęło się obojętnie po ozdobnym kartonie.

— Bardzo dobrze. Jutro wyślemy ją mecenasowi Rismie, wobec którego mamy

zobowiązania.

Mecenas Risma dwa lata temu powierzył mu pewną skomplikowaną pracę

buchalteryjną, zapłacił za nią, a ponadto zaprosił ich oboje na obiad do swego

abstrakcyjnego i metalowego mieszkania, gdzie rachmistrz cierpiał niczym po-

tępieniec, z powodu butów kupionych specjalnie na tę okazję. I teraz dla tego

prawnika, który opływał we wszystko, jego Maria, jego Andrea, Saverio, mała

Giuseppina i on sam mieli wyrzec się jedynej żyły złota, do jakiej dokopali się po tylu

latach!

Pobiegł do kuchni, złapał nóż, porwał się do przecinania złotych sznurków,

którymi zręczna-robotnica mediolańska pięknie omotała pakunek; ale spierzchnięta

dłoń żony spoczęła ze znużeniem na jego ramieniu:

— Girolamp, nie, bądź dzieckiem! Wiesz przecież, że musimy zrewanżować się

Rismie.

Przemówiło Prawo, Prawo nieskazitelnych kapeluszników.

— Ależ, moja droga, to jest nagrodą, świadectwo moich zasług, dowód uznania!

— Daj spokój. Ci twoi koledzy i delikatne uczucia! Jałmużna, Giro, to tylko

jałmużna. — Nazywała go dawnym, pieszczotliwym imieniem, uśmiechała się do

niego oczyma, w których on jeden potrafił odnaleźć dawny wdzięk. — Jutro kupisz

inną, mniejszą babkę, dla nas wystarczy. I cztery czerwone karbowane świeczki, takie,

jakie są na wystawie w domu towarowym; to będzie wielkie święto.

Rzeczywiście, następnego dnia kupił zwyczajną babkę, nie cztery, ale dwie

zachwycające świeczki, a olbrzyma wysłał za pośrednictwem jednej z agencji

mecenasowi Rismie, co kosztowało go dalszych dwieście lirów.

Zresztą po Bożym Narodzeniu musiał kupić trzecią babkę i pokrojoną dla

niepoznaki w kawałki zanieść kolegom, którzy mu dokuczali, że nie zostawił im nawet

okruszyny ze swego wspaniałego łupu.

Mglista zasłona opadła na dalszy los pierworodnego ciasta.

Zgłosił reklamację w agencji “Błyskawica". Pokazano mu, z wyraźnym

lekceważeniem, rejestr doręczeń z widniejącym na odwrocie podpisem służącego

mecenasa. Po Trzech Królach jednak nadszedł bilet wizytowy z “gorącym podziękowa-

niem i życzeniami".

Honor był ocalony.

Profesor i syrena

Późną jesienią 1938 roku przechodziłem ostry kryzys mizantropii. Mieszkałem

wówczas w Turynie i razu pewnego, kiedy spałem, dziewczyna turyńska Nr l,

szperając mi po kieszeniach w poszukiwaniu pięćdziesięciolirowych banknotów, od-

kryła tam również liścik dziewczyny Nr 2, który nawet pomimo błędów

ortograficznych nie pozostawiał żadnych wątpliwości co do charakteru łączących nas

stosunków.

Moje przebudzenie było nagłe i burzliwe. Mieszkanko przy via Peyron trzęsło

się od wybuchów żywego dialektu; groziło mi też wydrapanie oczu, czego uniknąłem

wykręcając nieco lewy nadgarstek mojego miłego dziewczęcia. Ta w pełni uza-

sadniona akcja obronna położyła kres wspomnianej scenie, lecz również i naszej

idylli. Dziewczyna ubrała się pospiesznie, wrzuciła do torebki puszek, kredkę,

chusteczkę, pięcdziesięciolirowy banknot (“tych nieszczęść przyczynę"), trzykrotnie

rzuciła mi w twarz: “świnia", i poszła sobie. Nigdy nie była tak urocza jak w tym

kwadransie furii. Z okna widziałem ją, jak wychodziła i oddalała się w porannej

mgiełce, wysoka, smukła, strojna w odzyskaną elegancję.

Nigdy jej już nie ujrzałem, tak jak nigdy nie zobaczyłem już mojego czarnego

wełnianego pulowera, na który wydałem majątek i który miał zaletę fatalną: fason

stosowny tak dla mężczyzn, jak i dla kobiet. Pozostawiła mi tylko w łóżku dwie tak

zwane “niewidoczne" szpilki do włosów.

Tego samego popołudnia byłem umówiony z Nr 2 w pewnej cukierni na piazza

Carlo Felice. Jednak przy okrągłym stoliku w zachodnim, “naszym" rogu drugiej sali

zamiast kasztanowych loków dziewczyny, bardziej teraz pożądanej niż kiedykolwiek

przedtem, dostrzegłem chytrą twarz Tonina, jej dwunastoletniego braciszka, który

właśnie kończył pochłaniać czekoladę z podwójnym kremem. Gdy się zbliżyłem,

podniósł się z krzesła, jak przystoi grzecznemu turyńczykowi.

— Proszę pana — powiedział — Pinotta nie przyjdzie. Kazała dać panu ten bilet.

Do widzenia panu.

I wyszedł zabierając ze sobą dwa ciastka pozostałe jeszcze na talerzu. Na

bileciku koloru kości słoniowej otrzymałem absolutną odprawę, umotywowaną moją

nikczemnością i “południową nieuczciwością". Było jasne, że Nr l odszukała i

podjudziła Nr 2, a ja znalazłem się na lodzie.

W ciągu dwunastu godzin straciłem dwie dziewczyny, które wzajemnie

uzupełniały się jak najkorzystniej, i w dodatku pulower, na którym mi zależało;

ponadto musiałem zapłacić za konsumpcję piekielnego Tonina. Moja arcysycylijska

miłość własna została poniżona. Wyszedłem na durnia i postanowiłem na jakiś czas

odsunąć się od świata i jego blichtru.

Na ten okres izolacji nie można było wynaleźć lepszego miejsca od owej

kawiarni na via Po, gdzie teraz sam jak pies spędzałem wolne chwile, a zwłaszcza

wieczory po pracy w redakcji. Było to coś w rodzaju Hadesu zaludnionego przez

bezkrwiste cienie podpułkowników, sędziów i profesorów na emeryturze. Te

bezcielesne zjawy grały w warcaby lub domino, zanurzone w świetle przyćmionym

przez portyki i chmury za dnia, wieczorem zaś przez ogromne zielone abażury ży-

randoli, i nigdy nie podnosiły głosu, jakby w obawie, że nazbyt silny dźwięk przerwie

słaby wątek ich egzystencji. Prawdziwe Elizeum.

Ponieważ jestem zwierzęciem o raczej stałych przyzwyczajeniach, siadałem

zawsze w kącie przy tym samym stoliku, którego przemyślna konstrukcja zapewniała

klientowi maksimum niewygody. Po lewej stronie dwa widma wyższych oficerów

grały w trik-traka z dwoma duchami radców sądu apelacyjnego. Wojskowe i sądowe

kostki do gry wytaczały się bezszelestnie ze skórzanego kubka. Po prawej stronie

siadywał jakiś pan w podeszłym wieku, odziany w stary płaszcz z wyliniałym

karakułowym kołnierzem. Stale czytał pisma zagraniczne, palił toskańskie cygara i

często spluwał. Raz po raz przerywał lekturę i wydawało się, że ściga w kręgach dymu

jakieś swoje wspomnienie. Potem znów zaczynał czytać i spluwać. Miał bardzo

brzydkie ręce, żylaste, zaczerwienione, o paznokciach równo ściętych i nie zawsze

czystych. A przecież gdy spostrzegł kiedyś w jednym ze swych pism fotografię

archaicznego greckiego posągu, o szeroko rozstawionych oczach i zagadkowym

uśmiechu, te niekształtne palce ku memu zdziwieniu pogładziły wizerunek z

prawdziwie królewską delikatnością. Gdy zauważył, że go obserwuję, zaczął gniewnie

pochrząkiwać i zamówił jeszcze jedną kawę.

Stosunki nasze pozostałyby w tym stadium ukrytej wrogości, gdyby nie

szczęśliwy przypadek. Przynosiłem zwykle z redakcji kilka dzienników, między nimi

znalazł się raz “Giornale di Sicilia". Były to lata wzmożonej aktywności Minculpopa

wszystkie gazety wyglądały jednakowo; ów numer dziennika z Palermo był bardziej

jeszcze niż zwykle banalny i niczym innym nie różnił się od gazety mediolańskiej czy

rzymskiej, jak tylko niedoskonałością szaty graficznej; moja lektura tego pisma trwała

więc krótko i zaraz odłożyłem je na stolik. Ledwie przystąpiłem do kontemplacji

następnego wcielenia Minculpopa, gdy mój sąsiad zwrócił się do mnie:

— Przepraszam pana, czy mógłbym rzucić okiem na “Giornale di Sicilia"?

Jestem Sycylijczykiem i od lat nie miałem okazji oglądać gazety z moich stron.

Mówił głosem kulturalnym, akcent miał nienaganny, spojrzenie jego oczu

wyrażało powściągliwy dystans.

— Ależ proszę bardzo! Niechże pan sobie wyobrazi, że ja również jestem

Sycylijczykiem, i jeśli tylko pan sobie tego życzy, chętnie będę przynosił tę gazetę

codziennie.

— Dziękuję. Myślę, że to niepotrzebne. Uległem prostej ciekawości. Jeżeli

Sycylia jest taka jak za moich czasów, sądzę że nic się tam nie dzieje dobrego,

podobnie jak od trzech tysięcy lat.

Przejrzał gazetę, złożył ją i zwrócił, po czym pogrążył się w lekturze jakiegoś

dziełka. Opuszczając lokal, miał wyraźny zamiar wymknąć się bez pożegnania, ale ja

wstałem i przedstawiłem się; on mruknął przez zęby swoje nazwisko, którego nie

dosłyszałem, lecz nie podał mi ręki; na progu kawiarni odwrócił się jednak, uchylił ka-

pelusza i głośno zawołał:

— Ciao, ziomku!

Zniknął pod portykami, pozostawiając mnie w osłupieniu i wywołując szmer

dezaprobaty wśród cieni, które grały w kości.

Dokonałem obrzędów magicznych w celu zmaterializowania kelnera i

zapytałem wskazując na pusty stolik:

— Kto to był ten pan?

— Ten? — odpowiedział. — To senator Rosario la Ciura.

Nazwisko to przemawiało nawet do mojej dość fragmentarycznej kultury

dziennikarskiej: należało ono do jednego z pięciu czy sześciu Włochów o

niezaprzeczalnej światowej sławie, do najznakomitszego hellenisty naszych czasów.

Wyjaśniła mi się od razu lektura grubych czasopism i pieszczotliwe gładzenie

fotografii. A także jego nieprzystępność i dyskretna wytworność.

Ministero delia Cultura Popolare w okresie faszyzmu.

Nazajutrz przejrzałem w redakcji tę szczególną kartotekę, która zawiera

nekrologi in spe. Hasło “La Ciura" znajdowało się w niej zredagowane całkiem

poprawnie, raz na zawsze. Wyczytałem tam, że wielki człowiek urodził się w Aci-

Castello (Katania) w ubogiej drobnomieszczańskiej rodzinie; że dzięki

zdumiewającym zdolnościom, jakie przejawił podczas studiów nad greką, a także

dzięki stypendium i publikacjom naukowym, otrzymał w dwudziestym siódmym roku

życia katedrę literatury greckiej na uniwersytecie w Pawii; że potem powołano go na

uniwersytet w Turynie, gdzie pozostał aż do osiągnięcia wieku emerytalnego; że miał

wykłady w Oksfordzie i Tybindze i odbył wiele podróży, niejednokrotnie bardzo

dalekich, ponieważ senator z okresu przedfaszystowskiego i członek Akademii dei

Lincei był także doktorem honoris causa uniwersytetów w Yale, Harvard, Nowym

Delhi i Tokio, nie mówiąc naturalnie o najświetniejszych uniwersytetach europejskich

od Upsali do Salamanki. Wykaz jego publikacji był bardzo długi i wiele jego prac,

szczególnie o dialektach jońskich, uznano za podstawowe; wystarczy powiedzieć, że

był jedynym cudzoziemcem, któremu powierzono opracowanie teubnerowskiego

wydania Hezjoda i że wydanie to poprzedził naukowym wstępem łacińskim, ujętym

niezwykle głęboko. Wreszcie powód do największej sławy: nie był członkiem

Akademii Włoskiej. Wśród innych równie uczonych kolegów wyróżniał się zawsze

żywym, niemal zmysłowym odczuciem klasycznego antyku, co znalazło wyraz w

zbiorze esejów Ludzie i bogowie, cenionych jako dzieło pełne nie tylko wielkiej

erudycji, ale także i żywej poezji. Krótko mówiąc, był “chlubą narodu i pochodnią

wszystkich kultur", jak zakończył swą kompilację autor hasła w kartotece. Rosario La

Ciura miał siedemdziesiąt pięć lat i żył dostatnio, choć z dala od zbytku, z pensji

profesorskiej i gaży senatora. Nie był żonaty.

Trudno zaprzeczyć: my, Włosi, synowie z pierwszego łoża (albo ojcowie)

Renesansu, uważamy, że Wielki Humanista stoi ponad każdym innym

śmiertelnikiem. Możliwość bezpośredniego obcowania z najwyższym reprezentantem

tej subtelnej, niemal nekromantycznej i jakże bezinteresownej wiedzy pochlebiała i

niepokoiła zarazem; doświadczałem tych samych uczuć, jakich doznawałby młody

Amerykanin przedstawiony panu Gilette: był to lęk, respekt i jakaś szczególna forma

dość niewinnej zawiści.

Wieczorem zaszedłem do Hadesu w nastroju zupełnie innym niż w dniach

poprzednich. Senator był już na swoim miejscu i w odpowiedzi na mój pełen

uszanowania ukłon odmruknął coś przez zęby. Kiedy jednak skończył czytać artykuł i

wpisał swoje uwagi do notesu, odwrócił się w moją stronę i powiedział głosem

niezwykle melodyjnym:

— Ziomku, sposób, w jaki mnie powitałeś, upewnił mnie, że któraś z tutejszych

larw powiedziała ci, kim jestem. Zapomnij o tym. Zapomnij również, jeżeli się to

jeszcze nie stało, o aorystach wyuczonych w liceum. Powiedz mi raczej, jak się

nazywasz, bo wczoraj wieczorem, zamiast przedstawić się, wybełkotałeś coś nie-

wyraźnie, jak to zwykle bywa, a ja, gdybym chciał pójść za twoim przykładem,

bezskutecznie pytałbym innych o twoje nazwisko, ponieważ ciebie zapewne nikt tu nie

zna.

Mówił do mnie z góry, odczuwało się, że znaczyłem dla niego mniej od robaka.

Byłem najwyżej czymś w rodzaju drobnego pyłku wirującego bezwładnie w

promieniach słońca. Jednak spokojny głos, słowo precyzyjnie dobrane, użycie formy

“ty" stwarzały pogodny nastrój dialogu platońskiego.

— Nazywam się Paolo Corbèra, urodziłem się w Palermo, gdzie ukończyłem

prawo. Teraz pracuję tutaj w redakcji “La Stampa". Ażeby sprawę postawić jasno,

panie senatorze, dodam, że na maturze dostałem z greki ledwo dostatecznie i mam

pewne powody sądzić, że otrzymałem je zamiast noty niedostatecznej tylko dlatego, że

chciano wydać mi dyplom.

Uśmiechnął się z lekka.

— Dobrze, że się do tego przyznałeś. Nie lubię rozmawiać z ludźmi

przekonanymi, że posiedli wiedzę, od której w istocie są dalecy, jak na przykład moi

koledzy z uniwersytetu. Znają naprawdę jedynie zewnętrzne formy greki, jej

ekstrawagancje nieregularności. Żywy duch tego języka, tak głupio nazwanego

martwym, nigdy się im nie objawił. Nic im się właściwie nie objawiło. Biedni ludzie

zresztą: jakże mogliby poznać ducha tej mowy, skoro nigdy nie mieli okazji usłyszeć

żywej greki. .

Duma, owszem, jest niewątpliwie lepsza od fałszywej skromności, ale wydało

mi się, że senator trochę przesadza. Błysnęła mi nawet myśl, że może lata

rozmiękczyły nieco ten wyjątkowy mózg. Ci biedacy, jego koledzy, tyleż razy mieli

okazję słyszeć starożytną grekę -co i on, a więc nigdy.

— Paolo... — ciągnął dalej. — Masz szczęście nazywać się tak jak jedyny apostoł,

który miał trochę kultury i oglądy literackiej. Hieronim jednak byłoby lepiej. Inne

imiona, których wy, chrześcijanie, używacie, są naprawdę pospolite. Imiona

niewolników.

Rozczarowywał mnie coraz bardziej, zakrawał na uniwersyteckiego

antyklerykała, i do tego jeszcze z domieszką faszystowskiego nietzscheanizmu. Czyżby

tak było naprawdę?

Mówił dalej głosem dźwięcznym i pełnym siły, która być może płynęła z

długiego— okresu milczenia.

— Corbèra... Jeśli się nie mylę, to znane nazwisko sycylijskie! Przypominam

sobie, że mój ojciec wpłacał za nasz domek w Aci-Castello jakiś mały czynsz roczny do

zarządu domu Corbèra di Palina czy Salina, nie pamiętam już dobrze. Żartował nawet

za każdym razem, mówiąc, że jeżeli jest jakaś rzecz na świecie pewna, to ta właśnie, że

tych parę lirów nie trafi do kieszeni jego “suwerena", jak go nazywał. Czy jesteś może

jednym z tych właśnie Corbèrów, czy tylko pochodzisz od jakiegoś chłopa, który przy-

brał nazwisko swego pana?

Wyznałem, że byłem właśnie Corbèra di Salina, co więcej, że byłem jedynym

pozostałym egzemplarzem tego rodu. Wszystkie zbytki, wszystkie grzechy, wszystkie

naciągane czynsze, wszystkie długi nie popłacone, słowem wszystkie “lampartyzmy"

złączyły się we mnie. Senator nieoczekiwanie wydał się zadowolony.

— Dobrze, dobrze, bardzo cenię stare rody. Drzemie w nich jeszcze jakaś

pamięć, co prawda słaba, ale zawsze lepsza niż u innych. Są jedyną formą osiągnięcia

fizycznej nieśmiertelności, na jaką wy potraficie się zdobyć. Pomyśl o szybkim

ożenku, Corbèra. Biorąc pod uwagę, że wy wszyscy nie wymyśliliście nic lepszego dla

przedłużenia życia, jak tracenie własnego nasienia w najdziwniejszych miejscach.

Denerwował mnie wyraźnie. “Wy" i “wy"! Kto “wy"? Całe to pospolite stado,

które nie miało szczęścia być senatorem La Ciura? A czy on osiągnął tę

nieśmiertelność fizyczną? Trudno byłoby go o to posądzać patrząc na pokrytą

zmarszczkami twarz i na ociężałe ciało...

— Corbèra di Salina — ciągnął dalej niestrudzenie. — Nie obrazisz się, jeżeli w

dalszym ciągu będę mówił per ty, jakby do jednego z moich uczniaków, którzy

chwilowo są młodzi?

Wyznałem, że jestem nie tylko zaszczycony, ale i szczęśliwy, i tak było

naprawdę. Po przezwyciężeniu wreszcie sprawy nazwisk i protokołu rozmowa zeszła

na Sycylię. Od dwudziestu lat jego noga tam nie stanęła. A ostatnim razem, gdy był

tam “na dole" (tak mówił na sposób ludzi z Piemontu), zabawił tylko pięć dni w

Syrakuzach, ażeby przedyskutować z Paolem Orsi zawiłą kwestię dialogowania

chórów w sztukach antycznych.

— Przypominam sobie, że chciano zawieźć mnie autem z Katanii do Syrakuz;

zgodziłem się dopiero wówczas, kiedy się dowiedziałem, że w Auguście droga biegnie

z dala od morza, a kolej idzie brzegiem. Opowiedz mi coś o naszej wyspie! To piękna

ziemia, choć zaludniają ją osły. Niegdyś mieszkali na niej bogowie, a może przebywają

tam i nadal podczas tych sierpni, które się nie kończą? Jednak nie mów mi o waszych

czterech nowo odkrytych świątyniach. I tak jestem pewien, że nic z tego nie

rozumiesz.

Mówiliśmy więc o nieśmiertelnej Sycylii, o Sycylii jako zjawisku natury. O

zapachu rozmarynu na zboczach Nebrodi, o smaku miodu z Melilli, o falowaniu

kłosów na wietrze w dzień majowy, tak dobrze widocznym z Enny, o pustkowiach

dokoła Syrakuz, o falach zapachów, którymi okoliczne gaje pomarańczowe i

cytrynowe zalewają po prostu Palermo podczas tych szczególnych czerwcowych

zachodów słońca. Mówiliśmy o uroku letnich nocy, gdy człowiek leżąc na wznak

wśród drzew pistacjowych widzi zatokę Castellammare i gwiazdy odbijające się w

uśpionym morzu; jego dusza ginie wtedy w przestworzach, lecz ciało drży napięte w

pogotowiu, czując zbliżające się demony.

Choć senator opuścił wyspę przed pięćdziesięciu laty, to jednak zachował

nadzwyczaj dokładne wspomnienie niektórych nawet bardzo drobnych szczegółów.

— Morze, morze sycylijskie ma najpiękniejsze barwy, jest najbardziej

romantyczne ze wszystkich, jakie widziałem; to jedyna rzecz, której nie potraficie

zniszczyć, naturalnie tam, gdzie nie ma miast. Czy podają jeszcze w nadmorskich

trattoriach przepołowione jeże morskie? — Zapewniłem go, że tak, dodając jednak, że

mało kto je teraz jada, z obawy przed tyfusem. — A przecież to najwspanialsza rzecz,

jaką macie tam “na dole". Te krwiste chrząstki, te imitacje narządów kobiecych,

pachnące solą i algami. Tyfus? Jaki tyfus? Są równie niebezpieczne jak wszystkie dary

morza niosące śmierć, lecz zarazem i nieśmiertelność. Gdy byłem u Orsiego w

Syrakuzach, zażądałem ich kategorycznie. Co za smak! Co za boski widok!

Najpiękniejsze wspomnienie moich ostatnich pięćdziesięciu lat!

Byłem zmieszany i zafascynowany: człowiek tego pokroju pozwalał sobie na

metafory dość śliskie i przejawiał dziecinne łakomstwo wobec przeciętnych zresztą w

smaku jeży morskich!

Rozmawialiśmy jeszcze przez dłuższy czas, a on odchodząc uparł się zapłacić za

moją kawę, nie zmarnował przy tym okazji, aby zachować się gruboskórnie

(“Wiadomo, że dzieci z dobrych domów nie mają zwykle grosza w kieszeni."); roz-

staliśmy się jak przyjaciele, choć dzieliła nas pięćdziesięcioletnia różnica wieku, a

tysiące lat świetlnych dzieliły nasze kultury.

Nadal spotykaliśmy się co wieczór i chociaż opary mojej niechęci wobec

ludzkości zaczęły się rozwiewać, starałem się nigdy nie opuścić spotkania z senatorem

w Piekielnych Czeluściach na via Po; nie żebyśmy wiele czasu tracili na próżne

gadanie; nadal czytał i robił notatki zwracając się do mnie jedynie od czasu do czasu,

lecz jego mowa była zawsze harmonijnym potokiem dumy i wzgardy pomieszanej z

pełnymi melancholii aluzjami, mającymi w sobie coś z niezrozumiałej poezji. Spluwał

też w dalszym ciągu i w końcu spostrzegłem, że czynił to tylko podczas lektury. Myślę,

że on także nieco mnie polubił, lecz nie mam na ten temat złudzeń: jeżeli była to jakaś

sympatia, to w każdym razie nie taka, jaką “my wszyscy" (ażeby posłużyć się

terminologią senatora) możemy odczuwać do drugiej istoty ludzkiej. Była ona raczej

podobna do uczucia, jakie żywi stara panna do swego kanarka, w którego obecności

może wyrazić głośno swoje żale, mimo że wie, jak bardzo jest on płochy i niezdolny do

zrozumienia czegokolwiek. Biedne stworzenie nie bierze w tym wszystkim żadnego

udziału, a jednak jego brak odczułaby dotkliwie. I rzeczywiście, nie uszło mojej uwagi,

że kiedy się trochę spóźniałem, chmurne spojrzenie starca spoczywało na drzwiach.

Upłynął chyba miesiąc, zanim od rozważań, bardzo oryginalnych zawsze, lecz z

jego strony bądź co bądź ogólnikowych, przeszliśmy do tematów bardziej intymnych,

co różni właśnie rozmowy między przyjaciółmi od tych, które prowadzą zwyczajni

znajomi. To ja przejawiłem inicjatywę, jego częste spluwanie było dla mnie nieznośne.

(Dało się ono we znaki również stróżom Hadesu, którzy wreszcie postawili w pobliżu

jego miejsca spluwaczkę z połyskującego mosiądzu.) Tak więc pewnego wieczoru

ośmieliłem się zapytać go, dlaczego nie leczy swego przewlekłego kataru. Postawiłem

pytanie bez zastanowienia; od razu tego pożałowałem i oczekiwałem, że od

senatorskiego gniewu posypie się na mą głowę tynk z sufitu. Tymczasem dobiegł

minie głos zupełnie zrównoważony:

— Ależ, drogi Corbèra, ja wcale nie mam kataru. Ty, który masz taki dar

obserwacji, powinieneś był zauważyć, że nigdy przed splunięciem nie kaszlę. Moje

spluwanie nie jest znakiem choroby, wprost przeciwnie, świadczy o zdrowiu psy-

chicznym: pluję z obrzydzenia na te bzdury, które tutaj czytam. Jeżeli zadałbyś sobie

trud, aby obejrzeć ten oto przyrząd (wskazał spluwaczkę), spostrzeżesz, że zawiera

ona mało śliny i ani śladu śluzu. Moje splunięcia są symboliczne i wysoce kulturalne.

Jeśli ci się nie podobają, wracaj do swoich rodzinnych salonów, w których nie pluje

się nigdy, ponieważ jest w złym stylu mieć mdłości z jakiegokolwiek powodu.

Tę niezwykłą arogancję łagodziło jego spojrzenie, trochę nieobecne. A jednak

miałem ochotę podnieść się i zostawić go samego. Na szczęście po chwili namysłu

zreflektowałem się, że to ja zawiniłem przez swoją natarczywość. Zostałem, a

niewzruszony senator przeszedł szybko do kontrataku:

— A ty dlaczego uczęszczasz do tego Hadesu pełnego cieni i, jak mówisz,

katarów, do tego miejsca geometrycznego zwichniętych egzystencji? W Turynie nie

brak istot, które wam wszystkim wydają się tak godne pożądania, wystarczy spacer do

hotelu Castello, do Rivoli lub do Domu Zdrojowego Moncalieri, a szybko zaspokoicie

wasze niskie potrzeby.

Roześmiałem się słysząc, że z tych uczonych ust płynie niezwykle dokładna

wiedza o turyńskich lokalach rozrywkowych.

— Ależ, senatorze, skąd pan zna te adresy?

— Znam je, Carbèra, znam. Jeżeli się uczęszcza na zebrania akademickie i

polityczne, można się tam tego właśnie nauczyć, i tylko tego. Zechciej jednak łaskawie

przyjąć do wiadomości, że z takimi brudnymi przyjemnościami nigdy nie miał nic

wspólnego Rosario La Ciura.

Nie wątpiłem, że mówił prawdę. Zachowanie i słowa senatora “niedwuznacznie

znamionowały" (jak się to mówiło w 1938 roku) seksualną powściągliwość, która

bynajmniej nie wynikała z wieku.

— Mówiąc prawdę, senatorze, zacząłem tu przychodzić szukając chwilowego

azylu z dala od świata. Miałem kłopoty z dwiema takimi właśnie dziewczętami, jakie

pan słusznie napiętnował.

Odpowiedź była błyskawiczna i bezlitosna:

— Rogi, co, Corbèra? A może choroba?

— Ani jedno, ani drugie, lecz jeszcze gorzej: porzucenie.

I zrelacjonowałem zabawne wypadki sprzed dwóch miesięcy. Przedstawiłem je

w sposób śmieszny, ponieważ rany mojej miłości własnej już się zagoiły. Każdy inny

na miejscu tego przeklętego hellenisty albo by mnie wyśmiał, albo — w drodze

wyjątku — wyraziłby mi swoje współczucie. Piekielny starzec zachował się inaczej, on

się oburzył.

— Oto co się dzieje, Corbèra, gdy parzą się ze sobą istoty chore i nędzne! Tak

samo zresztą określiłbym ciebie w rozmowie z tymi dwoma puszczadłami, jeżeli

miałbym nieprzyjemność je spotkać.

— Chore, senatorze? Obydwie czuły się wspaniale: wystarczyło zobaczyć ich

apetyt, kiedy szliśmy na obiad do “Lustrzanej". A nędzne to już naprawdę nie. Były to

wspaniałe dziewczęta i całkiem eleganckie.

Senator splunął głośno jednym z tych swoich dezaprobujących splunięć.

— Chore, wiem, co mówię, rozpadną się za pięćdziesiąt, sześćdziesiąt lat, a

może znacznie wcześniej, zatem już teraz są chore. Również nędzne: cóż to za

elegancja pochodząca z błyskotek, z kradzionych pulowerów i z kokieterii wyuczonej

w kinie? I ta szlachetność pozwalająca wyławiać banknoty z kieszeni kochanka

zamiast obdarowywać go, jak to potrafią inne, różowymi perłami i gałązkami koralu.

Oto na co się człowiek naraża w obcowaniu z tymi ucharakteryzowanymi

manekinami. I czy nie czuliście obrzydzenia, tak ty wobec nich, jak i one wobec ciebie,

obcałowując przyszłe wasze zwłoki na cuchnących prześcieradłach?

Odpowiedziałem głupawo:

— Ależ, senatorze, prześcieradła zawsze były czyste!

Rozzłościł się:

— Co mają do tego prześcieradła? To od was nieuchronnie zalatywało trupim

odorem. Pytam raz jeszcze: jak można wchodzić w konszachty z ludźmi takimi jak one

i jak ty także?

Ponieważ właśnie miałem na widoku uroczą cousette z Ventury, poczułem się

dotknięty.

—Przecież w końcu nie można iść do łóżka wyłącznie z księżniczkami!

— Kto ci mówi o księżniczkach? One też są tylko materiałem do trupiarni. Ale

ty, chłopcze, nie rozumiesz tych rzeczy. Niepotrzebnie ci o tym wszystkim mówię. To

okropne, że i ty, i twoje przyjaciółki pogrążacie się w trującym bagnie waszej brudnej

rozpusty. Ale nieliczni są ci, którzy zrozumieli.

Wzrok miał utkwiony w suficie i uśmiechał się z lekka; na twarzy jego pojawił

się wyraz ekstazy. Po chwili podał mi rękę i wyszedł.

Nie pokazał się przez trzy dni, czwartego dnia otrzymałem w redakcji telefon:

— Czy to pan Corbèra? Mówi Bettina, gospodyni pana senatora La Ciury.

Prosił, aby powiedzieć, że był silnie przeziębiony, lecz teraz czuje się lepiej i że

chciałby pana zobaczyć dziś wieczorem po kolacji. Proszę przyjść na via Bertola 18, o

godzinie dziewiątej, drugie piętro.

Połączenie apodyktycznie przerwano i zaproszenie stało się nieodwołalne.

Nr 18 na via Bertola okazał się starym domem, mocno już zrujnowanym, ale

mieszkanie senatora było obszerne i dobrze utrzymane, zapewne dzięki staraniom

Bettiny. Długie rzędy książek zaczynały się już w przedpokoju, a w trzech pokojach,

przez które przeszedłem, były ich tysiące, książek o skromnym wyglądzie i

niewyszukanej oprawie, takich, jakie się widzi w każdej żywej bibliotece. W czwartym

pokoju siedział senator odziany w szeroki szlafrok z wełny wielbłądziej, tak miękkiej i

delikatnej, jakiej nie zdarzyło mi się jeszcze oglądać. Później dowiedziałem się, że nie

był to wielbłąd, lecz cenna wełna jakiegoś peruwiańskiego zwierzęcia, dar senatu

Akademii w Limie. Senator nie raczył bynajmniej podnieść się, kiedy wszedłem, mimo

to przyjął mnie bardzo kordialnie; czuł się lepiej, nawet całkiem dobrze, i spodziewał

się wrócić do normalnego trybu życia, skoro tylko ustąpi fala mrozów, która w tych

dniach nawiedziła Turyn. Poczęstował mnie cypryjskim winem żywicowanym,

otrzymanym w darze od Włoskiego Instytutu w Atenach, strasznym różowym

rachatłukum, ofiarowanym przez misję archeologiczną w Ankarze, oraz — co było

bardziej rozsądne — słodyczami turyńskimi kupionymi przez przezorną Bettinę. Był w

tak dobrym nastroju, że wyraźnie uśmiechnął się aż dwa razy i posunął się nawet do

tego, że przepraszał za swoje wystąpienie w Hadesie. — Wiem, Corbèra, byłem

nieumiarkowany w słowach, lecz wierz mi, bardzo umiarkowany w sądach. Nie myśl

już o tym.

I rzeczywiście nie myślałem. Co więcej, odczuwałem głęboki respekt dla tego

starca, którego podejrzewałem o to, że pomimo swojej wspaniałej kariery jest bardzo

nieszczęśliwy. On zaś właśnie pożerał obrzydliwe rachatłukum mówiąc:

— Słodycze, Corbèra, powinny być słodkie i na tym koniec. Jeżeli mają jakiś

inny smak ponadto, są jak perwersyjne pocałunki. — I rzucał spore okruchy Bakowi,

dużemu bokserowi, który w pewnej chwili wszedł do pokoju. — Ten pies, Corbèra,

mimo swojej brzydoty, bardziej przypomina Nieśmiertelnych niż te twoje małe

złodziejki, tylko nie każdy może to zrozumieć. — Nie zgodził się pokazać mi swojej

biblioteki. — To są wszystko rzeczy klasyczne, które nie mogą zainteresować

człowieka takiego jak ty, moralnie oblanego z greki.

Pozwolił mi jednak obejrzeć pokój, w którym znajdowaliśmy się i który był, jak

się okazało, jego pracownią.

Książek było tam niewiele — zauważyłem między innymi Teatr Tirso de

Moliny, Ondynę La Motte-Fouqué, dramat Giraudoux o tym samym tytule i ku memu

zdumieniu dzieła H. G. Wellsa — lecz na ścianach wisiały ogromne fotografie greckich

archaicznych posągów wielkości naturalnej, i to nie takie zwykłe fotografie, jakie

wszyscy możemy sobie sprawić, lecz wspaniałe reprodukcje, zamówione

najoczywiściej przez człowieka mającego wielki autorytet i starannie wykonane przez

muzea całego świata. Były tam one wszystkie, te wspaniałe istoty: Rycerz z Luwru,

Siedząca Bogini z Tarentu, która jest teraz w Berlinie, Wojownik z Delf, Kora z

Akropolu, Apollo z Piombino, Kobieta z plemienia Lapitów, Febus z Olimpii, słynny

Auriga... Cały pokój był rozkołysany ich uśmiechami ekstatycznymi i ironicznymi za-

razem, uświetniony skamieniałą dumą ich gestów.

— Widzisz, Corbèra, co do nich, zgoda, proszę bardzo; ale dziewczynki — nie!

Na kominku stały amfory i kratery antyczne: Odyseusz przywiązany do masztu

i syreny z wysokiej skały rzucające się na rafy, aby śmiercią odpokutować za to, że

pozwoliły wymknąć się ofierze.

— To są bzdury, Corbèra, drobnomieszczańskie bzdury poetów. Nikt się nie

wymknie, a nawet jeśli komuś udałoby się uciec, syreny nie umierałyby z tak błahego

powodu. Zresztą, czy one mogą umrzeć?

Na stoliczku w skromnej ramce fotografia stara i wyblakła: dwudziestoletni,

niemal nagi chłopiec o rozwichrzonych, kręcących się włosach i o twarzy niezwykle

pięknej, z której biła młodzieńcza odwaga. Zatrzymałem się, zakłopotany: wydało mi

się, że zrozumiałem. Nic podobnego.

— A to, mój ziomku, był, jest i będzie (akcentował wyraźnie) Rosario La Ciura.

Biedny senator w domowym szlafroku był niegdyś młodym bogiem!

Potem rozmawialiśmy na inne tematy i zanim wyszedłem, pokazał mi pisany

po francusku list rektora uniwersytetu w Coimbra, zapraszający go do wzięcia udziału

w komitecie honorowym Kongresu Kultury Greckiej, który miał się odbyć w maju w

Portugalii.

— Jestem bardzo zadowolony; wsiądę na okręt “Rex" w Genui wraz z

uczestnikami Kongresu z Francji, Szwajcarii i Niemiec. Jak Odyseusz zatkam sobie

uszy, ażeby nie słuchać bzdur tych półgłówków, i nastaną piękne dni podróży: słońce,

błękit nieba, zapach morza.

Gdy wychodziłem i mijaliśmy szafę, w której znajdowały się dzieła Wellsa,

odważyłem się wyrazić zdziwienie, że je tu widzę.

— Masz rację, Corbèra, są naprawdę okropne, a szczególnie jedna powieść,

która jest tam między nimi. Gdybym ją przeczytał raz jeszcze, miałbym ochotę

spluwać przez cały miesiąc bez przerwy i znów zgorszyłbym ciebie, ty piesku salo-

nowy.

Po tej wizycie nasze stosunki stały się zdecydowanie serdeczne, przynajmniej z

mojej strony. Dołożyłem starań, aby sprowadzić z Genui naprawdę świeże jeże

morskie. Dowiedziawszy się, że mają nadejść, zaopatrzyłem się następnego dnia w

wino z Etny i wiejski chleb, po czym nieśmiało zaprosiłem senatora do mego małego

mieszkanka. Zgodził się chętnie, ku mojemu wielkiemu zadowoleniu. Pojechałem po

niego moim fiacikiem i zataszczyłem go aż na via Peyron, a więc niemal tam, gdzie

diabeł mówi dobranoc. W aucie był nieco przestraszony i nie zdradzał wcale zaufania

do moich umiejętności jako kierowcy.

— Teraz znam cię, Corbèra! Trzeba tylko nieszczęścia, abyśmy spotkali którąś z

tych twoich maszkar w kiecce, a ty byłbyś zdolny odwrócić się natychmiast i obaj

wjechalibyśmy nosami prosto w mur.

Nie spotkaliśmy wszakże ani jednego godnego uwagi potwora w spódnicy i

przybyliśmy na miejsce zdrowi i cali.

Po raz pierwszy od chwili naszego poznania zobaczyłem, jak senator się śmieje.

Stało się to, kiedyśmy weszli do sypialni.

— A więc, Corbèra, tak wygląda teatr twoich brudnych przygód! — Obejrzał

moje nieliczne książki. — Dobrze, dobrze. Być może jesteś mniejszym ignorantem,

niżby się zdawało. — I biorąc do ręki mojego Szekspira dodał: — A to był człowiek,

który coś z tego zrozumiał. “A sea change into something rich and strange." “What

potions have I drunk of Syren tears?"

Kiedy zacna pani Garmagnola weszła do salonu niosąc wazę z jeżami

morskimi, cytryny i całą resztę, senator wpadł w zachwyt.

— Jak to? Pomyślałeś o nich? Skąd wiedziałeś, że właśnie to lubię najbardziej?

— Może pan jeść spokojnie, senatorze, dziś rano jeszcze pływały w morzu na

Riwierze.

— Tak, tak, wy wszyscy jesteście tacy sami. Ulegacie dekadencji i rozkładowi, a

uszy macie czujnie nastawione na najlżejszy szmer kroków śmierci. Biedacy! Dziękuję

ci, Corbèra. Okazałeś się dobrym famulusem. Szkoda, że te jeże nie pochodzą z

tamtego morza na Południu, że nie są owinięte w nasze algi; ich kolce na pewno nigdy

nie raniły bogów. Naturalnie zrobiłeś, co było możliwe, lecz są one niemal polarne, te

jeże drzemiące na zimnych skałach Nervi lub Arenzano.

Był oczywiście jednym z tych Sycylijczyków, dla których Wybrzeże Liguryjskie,

region tropikalny dla mieszkańców Mediolanu, jest już rodzajem Islandii. Pokrojone

jeże odsłaniały zranione mięso, krwawiące i dziwnie rozczłonkowane. Nigdy na to nie

zwróciłem uwagi, lecz teraz, po porównaniach senatora, wydały mi się rzeczywiście

efektem sekcji szczególnie delikatnych organów kobiecych. On zajadał je zachłannie,

lecz bez zadowolenia, skupiony, prawie smutny. Nie chciał nawet pokropić ich

cytryną.

— Te wasze ciągłe zestawienia smaków! Jeż powinien mieć także zapach

cytryny, cukier — czekolady, miłość — raju!

Gdy skończył, wypił trochę wina i zamknął oczy. Po chwili spostrzegłem, że

spod jego zwiędłych powiek spłynęły dwie łzy. Wstał, zbliżył się do okna, otarł

ukradkiem oczy. Potem się odwrócił.

— Czy byłeś ty kiedyś w Auguście, Corbèra?

— Byłem tam przez trzy miesiące jako rekrut. Kiedy wychodziliśmy na

przepustkę, braliśmy łódź na parę godzin i pływaliśmy po przezroczystych wodach

zatok.

Moją odpowiedź przyjął w milczeniu, po czym rzekł zirytowanym głosem:

— A czy wy, żołdacy, zapuszczaliście się kiedyś do tej małej wewnętrznej zatoki

powyżej Punta Izzo, za pagórkiem wznoszącym się nad solankami?

— Naturalnie; to jest najpiękniejsze miejsce na Sycylii, na szczęście jeszcze nie

odkryte przez turystów. Plaża jest tam dzika, prawda, senatorze? zupełnie

opustoszała, ani jednego domu, morze ma tam kolory pawia, a zaraz naprzeciw, po

drugiej stronie tych mieniących się fal, wznosi się Etna. Z tego szczególnego miejsca

morze wydaje się najpiękniejsze, spokojne, majestatyczne, naprawdę boskie. Jest to

jedno z tych miejsc, gdzie czuje się odwieczny sens tej wyspy, jej tak głupio

zmarnowane powołanie, aby służyć za pastwisko dla trzody Słońca.

Senator milczał. A potem rzekł:

— Jesteś dobrym chłopcem, Corbèra. Gdybyś nie był takim ignorantem, może

dałoby się coś z ciebie zrobić. — Zbliżył się do mnie i pocałował mnie w czoło. — Idź

teraz po swoją lokomobilę. Chciałbym wrócić do domu.

Przez kilka następnych tygodni kontynuowaliśmy nasze zwykłe spotkania.

Odbywaliśmy teraz nocne spacery. Najczęściej schodziliśmy w dół via Po i

przemierzaliśmy wojskowy plac Vittorio, aby popatrzeć na bystry nurt rzeki i na

wzgórze, wnoszące nieco fantazji do geometrycznego rygoru miasta. Nadchodziła

wiosna, ekscytująca pora roku, groźna dla młodzieży. Na brzegu rzeki pokazały się

pierwsze pierwiosnki, a niecierpliwe bezdomne pary nie gardziły wilgotną trawą.

— Tam “na dole" już od dawna pali słońce, kwitną algi, ryby muskają taflę

wody podczas księżycowych nocy, a wśród rozświetlonej piany błyskają ich mieniące

się kształty. Tymczasem my stoimy tutaj, nad tym strumieniem wody mdłej i martwej,

przy koszarach, wyciągniętych w szeregu niby żołnierze lub zakonnicy, i słuchamy, jak

te pary jęczą jakby w agonii. — Cieszył się jednak na myśl o przyszłej podróży mor-

skiej do Lizbony; data odjazdu była bliska. — Będzie przyjemnie. Powinieneś i ty

pojechać, ale niestety, kto się nie douczył greki, nie ma tam nic do roboty. Ze mną

mógłbyś jeszcze rozmawiać po włosku, ale jeżeli wobec Zuckmayera lub Van der

Voosa zdradziłbyś swą ignorancję w dziedzinie optatywów czasowników

nieregularnych, byłbyś spalony; chociaż być może czujesz grecką rzeczywistość lepiej

od nich, oczywiście nie dzięki kulturze, lecz dzięki zwierzęcemu instynktowi.

Dwa dni przed swym odjazdem do Genui zapowiedział, że nazajutrz nie

przyjdzie do kawiarni, i zaprosił mnie do siebie wieczorem o dziewiątej.

Ceremoniał był taki sam jak poprzednio; wizerunki bogów sprzed trzech

tysięcy lat promieniowały młodością, tak jak piec promieniuje żarem, wyblakła

fotografia młodego boga sprzed pięćdziesięciu lat wydawała się przerażona widokiem

własnej metamorfozy, posiwiałej i zagłębionej w fotelu.

Kiedy wino cypryjskie zostało wypite, senator zawezwał Bettinę i powiedział jej,

że nie będzie już potrzebna.

— Sam odprowadzę pana Corbèrę do wyjścia. Widzisz, Corbèra, jeżeli

zaprosiłem cię na dziś wieczór, ryzykując, że udaremnię ci jakieś niecne sprawki w

Rivoli, to dlatego, że potrzebuję ciebie. Wyjeżdżam jutro, a kiedy w moim wieku

wyrusza się w drogę, nigdy nie wiadomo, czy nie trzeba będzie pozostać daleko na

zawsze, zwłaszcza jeżeli wyrusza się na morze. Wiesz, w gruncie rzeczy bardzo cię

lubię. Twoja naiwność wzrusza mnie i bawią mnie twoje nie skrywane machinacje

życiowe. Ponadto odnoszę wrażenie, że udało ci się, jak niektórym najlepszym

Sycylijczykom, dokonać syntezy zmysłów i rozsądku. Nie chcę zostawić cię tak bez

słowa. Zasłużyłeś, żebym ci wyjaśnił, nim odjadę, przyczyny moich niektórych

dziwactw, niektórych zdań, które przy tobie powiedziałem i które z pewnością wydały

ci się godne wariata.

Zaprotestowałem słabo:

— Nie rozumiałem wielu rzeczy wypowiedzianych przez pana, lecz zawsze

przypisywałem to niższości mojego umysłu, nigdy zaś aberacji pańskiego.

— Zostaw, Corbèra, to wszystko jedno. Wam, młodym, wydaje się zawsze, że

my, starzy, jesteśmy wariatami, ale w rzeczywistości często bywa odwrotnie. Aby cię o

tym przekonać, opowiem ci moją przygodę, która jest doprawdy niezwykła.

Wydarzyła się, gdy byłem tym oto chłopcem — tu wskazał fotografię — a więc musimy

cofnąć się do 1887 roku, do czasów, które tobie wydadzą się prehistorią, ale dla mnie

nie są nią bynajmniej.

Podniósł się ze swego miejsca za biurkiem i usiadł obok mnie na tapczanie.

— Wiesz, będę mówił trochę ciszej. Ważnych słów nie można krzyczeć; krzyk

miłości lub nienawiści znajdujemy tylko w melodramatach albo u ludzi najbardziej

prymitywnych, co zresztą na to samo wychodzi. A więc w roku 1887 miałem

dwadzieścia cztery lata, wyglądałem tak jak na tej fotografii; od jakiegoś czasu miałem

już dyplom filologii klasycznej, wydałem dwie rozprawki o dialektach jońskich, które

nawet wywołały poruszenie na moim uniwersytecie, i od roku przygotowywałem się

do konkursu na uniwersytecie w Pawii. Poza tym nigdy jeszcze nie zbliżyłem się do

żadnej kobiety. Prawdę powiedziawszy, do kobiet nie zbliżyłem się ani dawniej, ani

nigdy później.

Byłem pewien, że moja twarz zachowała marmurową nieruchomość, ale

myliłem się.

— To twoje mruganie, Corbèra, jest niezwykle prostackie. To, co mówię, jest

prawdą i szczycę się nią. Wiem, uważa się, że my, Katańczycy, potrafimy zapłodnić

nawet nasze mamki, i to też prawda. Lecz jeśli chodzi o mnie, to nie. Kiedy nocą i

dniem obcuje się z boginkami i półboginkami jak ja w tym okresie, nie bardzo ma się

ochotę wydeptywać schody burdeli w San Berillio. Z drugiej znów strony,

powstrzymywały mnie wówczas skrupuły religijne. Corbèra, powinieneś naprawdę

nauczyć się panować nad swoimi powiekami. Zdradzają cię bez przerwy. Skrupuły

religijne, dobrze powiedziałem. Powiedziałem także “wówczas". Teraz już ich nie

mam, ale nie wpłynęło to u mnie na żadną zmianę pod tym względem.

Ty, Corbèruccio, dostałeś zapewne pracę w redakcji dzięki bilecikowi jakiegoś

dygnitarza i nie wiesz, co to znaczy przygotowywać się do konkursu na uniwersytecką

katedrę literatury greckiej. Przez dwa lata trzeba harować aż do otępienia. Na

szczęście od dawna już znałem język dość dobrze, tak właśnie, jak znam go teraz, a

wiesz, że nie mówię na wiatr. Ale reszta... Aleksandryjskie i bizantyjskie warianty

tekstów, fragmenty autorów łacińskich, cytowane zawsze źle, niezliczone związki

literatury greckiej z mitologią, historią, filozofią i nauką. Powtarzam, można oszaleć.

Studiowałem więc jak dziki osioł i poza tym udzielałem korepetycji licealistom, którzy

pooblewali egzaminy — aby opłacić stancję w mieście. Właściwie żywiłem się tylko

czarnymi oliwkami i kawą. Na domiar złego, tego lata 1887 roku nastąpiła katastrofa,

jedna z tych piekielnych katastrof, które od czasu do czasu wydarzają się tam “na

dole". Nocą Etna rzygała żarem słonecznym, magazynowanym za dnia przez

piętnaście godzin. Kto dotknął w południe poręczy balkonu, musiał biec na

pogotowie; wydawało się, że nawierzchnie z lawy lada chwila wrócą do stanu

płynnego i prawie codziennie sirocco biło cię w twarz lepkimi skrzydłami nietoperza.

Myślałem, że skonam. Uratował mnie jeden z przyjaciół. Spotkał mnie, gdy błądziłem

po ulicach mamrocząc wiersze greckie, których sens przestawałem już rozumieć.

Uderzył go mój wygląd. “Słuchaj, Bosario, jeśli tu dłużej zostaniesz, zwariujesz do

reszty, i koniec z konkursem. Wyjeżdżam do Szwajcarii (chłopak miał pieniądze), lecz

w Auguście mam trzypokojowy domek, dwadzieścia metrów od morza, zupełnie z dala

od ludzi. Pakuj manatki, zabieraj swoje książki i wybierz się tam na całe lato. Wstąp

do mnie za godziną po klucz. Zobaczysz, jest tam zupełnie inaczej. Na stacji pytaj o

dom Carobenów, znają go wszyscy. Ale naprawdę wyjedź, jeszcze dziś wieczorem."

Posłuchałem jego rady, wyjechałem tego samego wieczoru i następnego dnia

po przebudzeniu zamiast rur śmietników, które o świcie hałaśliwie pozdrawiały mnie

z podwórza, miałem przed sobą czysty bezmiar morza z rysującą się w głębi Etną,

teraz już przyjazną i owianą poranną mgiełką. Miejsce to było zupełnie bezludne (a

mówisz, że takie pozostało do dziś) i niezwykle piękne. W trzech zaniedbanych

pokoikach znalazłem tylko sofę, na której spędziłem noc, stół, trzy krzesła, parę

glinianych garnków i starą lampę. Za domem drzewo figowe i studnia. Prawdziwy raj.

Poszedłem do wsi, odszukałem chłopa pracującego na poletku Carobenów i

umówiłem się z nim, że co kilka dni będzie mi przynosił chleb, makaron, trochę jarzyn

i naftę. Oliwę miałem własną, domową, którą moja troskliwa mama przysłała mi do

Katanii. Wynająłem małą łódkę, którą zostawił mi po południu rybak razem z koszem

do łowienia ryb i kilkoma haczykami. Byłem zdecydowany pozostać tu co najmniej

dwa miesiące.

Carobene miał rację: to było naprawdę coś innego. Również i w Auguście upał

był gwałtowny, ale gdy nie odbijał się od murów, nie wywoływał zwierzęcego

otępienia, tylko jakieś ciche zadowolenie, a słońce nie miało już twarzy krwawego

oprawcy, lecz ograniczyło się do roli uśmiechniętego, choć zawsze jeszcze brutalnego

dawcy energii. Było także magiem, który wprawiał ruchome diamenty w każdą

najdrobniejszą zmarszczkę morza. Nauka przestała męczyć: gdy długie godziny

spędzałem w lekko kołyszącej się barce, książka nie była już przeszkodą do pokonania,

wydawała mi się kluczem otwierającym drogę do świata, którego kształt najbardziej

czarodziejski miałem właśnie przed oczami. Często się zdarzało, że pełnym głosem

skandowałem wiersze poetów, a zapomniane imiona nieznanych już prawie bogów

dotykały powierzchni morza, które niegdyś na sam ich dźwięk gwałtownie się burzyło

lub uspokajało łagodnie. Żyłem w absolutnej izolacji, przerywanej tylko odwiedzinami

wieśniaka, który co parę dni przynosił mi trochę pożywienia. Pozostawał najwyżej

pięć minut, bo widząc, jaki jestem podniecony i roztrzęsiony, musiał zapewne

przypuszczać, że znajduję się na skraju groźnego obłędu. I mówiąc prawdę, słońce,

samotność, noce spędzane pod krążącymi gwiazdami, cisza, skąpe posiłki, zagłębianie

się w sprawy tak dawne, wszystko to otoczyło mnie atmosferą oczarowania, która

usposabiała do rzeczy niezwykłych.

Stało się to rankiem, piątego sierpnia o szóstej. Dopiero co się zbudziłem i

zaraz wsiadłem do łodzi; kilka uderzeń wiosła oddaliło mnie od usianej kamykami

plaży. Dobiłem do skały, aby w jej cieniu znaleźć schronienie przed słońcem, które

podnosiło się już dysząc furią i zamieniało w złoto i lazur mleczną biel porannego

morza. Deklamowałem właśnie wiersze, gdy poczułem nagle, że łódź przechyla się na

prawą stronę, jak gdyby ktoś z tyłu za mną uchwycił się krawędzi i chciał wspiąć się,

by wejść do środka. Odwróciłem się i zobaczyłem ją: gładką twarz szesnastoletniej

dziewczyny wynurzającą się z morza i dwie małe ręce zaciśnięte na krawędzi barki.

Uśmiechała się rozchylając lekko blade wargi i ukazując ząbki białe i ostre jak u

młodego psiaka. Nie był to jednak uśmiech, jaki się spotyka u was, zawsze skażony

dodatkowym wyrazem, uprzejmości czy ironii, współczucia, okrucieństwa czy czegoś

tam jeszcze; wyrażał tylko siebie, to znaczy prawie zwierzęcą radość istnienia, pogodę

prawie boską. Ten uśmiech był pierwszym z czarów rzuconych na mnie i

odkrywających mi raje zapomnianej szczęśliwości. Ze splątanych włosów koloru

słońca woda morska spływała na szeroko otwarte zielone oczy i na twarz o rysach

czystych jak u dziecka.

Choć nasz przyćmiony umysł zdolny jest pojąć rzeczy cudowne, to jednak

wzdryga się przed tym, i w obliczu cudu odwołuje się do wspomnień zjawisk

banalnych. Toteż i ja, tak jakby zrobił to każdy inny na moim miejscu, wziąłem ją za

jakąś kąpiącą się dziewczynę, ostrożnie przesunąłem się w jej stronę, przechyliłem się

i wyciągnąłem ręce, żeby pomóc jej wejść. Ale ona, zdumiewająco zwinna, wynurzyła

się z wody aż do pasa, zarzuciła mi ręce na szyję, owiewając mnie nie znanym dotąd

zapachem, i pozwoliła wciągnąć się do barki. Poniżej pachwin i pośladków miała ciało

ryby, pokryte maleńkimi łuskami perłowymi i niebieskawymi, zakończone

rozwidlonym ogonem, który lekko trzepotał na dnie łodzi. To była syrena.

Leżała na wznak z rękami skrzyżowanymi pod głową i ze spokojnym

bezwstydem pokazywała delikatne włosy pod pachami, rozsunięte piersi, kształtny

brzuch, a emanowało z niej to, co tak źle nazwałem zapachem — jakiś magiczny aro-

mat morza, aromat budzącej się namiętności. My byliśmy w cieniu, lecz dwadzieścia

metrów od nas morze oddawało się słońcu i drżało z rozkoszy. Byłem niemal zupełnie

nagi i nic nie maskowało mego podniecenia.

Zaczęła mówić i tak jak przedtem zostałem oczarowany jej uśmiechem i

zapachem, teraz uległem trzeciemu, największemu jej urokowi: czarowi głosu. Był to

głos trochę gardłowy, matowy, bogaty w niezliczone barwy; na dnie słów słyszało się

leniwe przypływy morza w lecie, szum ostatnich pian morskich na brzegu, przejście

wiatru po falach w poświacie księżyca. Śpiew syren nie istnieje, Corbèra: muzyką, od

której nie ma ucieczki, jest tylko ich głos.

Mówiła po grecku i zrozumienie jej wymagało pewnego wysiłku. “Słyszałam, że

rozmawiałeś sam ze sobą językiem podobnym do mojego; podobasz mi się, weź mnie.

Jestem Ligea, córka Kaliopy. Nie wierz bajkom, które o nas opowiadają: nie zabijamy

nikogo, my tylko kochamy."

(Wiosłowałem pochylony nad nią i zapatrzony w jej roześmiane oczy.

Dobiliśmy do brzegu; wziąłem na ręce jej pachnące ciało, przeszliśmy z żaru do

gęstego cienia; sączyła mi w usta pożądanie, które tak się ma do waszego ziemskiego,

jak wino do mdłej wody. Senator opowiadał swoją historię półgłosem, a ja, który

przedtem zawsze przeciwstawiałem moje bogate doświadczenia z kobietami temu, co

on określał jako marność, i stąd czerpałem to głupie poczucie zmniejszonego między

nami dystansu, teraz poczułem się upokorzony: także na polu miłości dzieliła nas

niezmierzona odległość. Ani na chwilę jednak nie powstało we mnie podejrzenie, że to

wszystko może być zmyślone, i sądzę, że każdy, największy nawet sceptyk, przyjąłby

za najszczerszą prawdę słowa starego profesora.

— Tak zaczęły się te trzy tygodnie. Nie przystoi wchodzić w szczegóły, a poza

tym byłoby to zbyt okrutne wobec ciebie. Wystarczy powiedzieć, że w uściskach z nią

doznawałem zawsze najwyższych form rozkoszy duchowej połączonej z tą rozkoszą

elementarną, pozbawioną wszelkiego rezonansu społecznego, jakiej doświadczają sa-

motni pasterze łącząc się w górach ze swymi kozami. Jeżeli porównanie to budzi w

tobie odrazę, to tylko dlatego, że nie jesteś zdolny dokonać koniecznej transpozycji z

poziomu zwierzęcego do ponadludzkiego, a poziomy te w moim przypadku pokrywały

się ze sobą.

Weź pod uwagę to, czego Balzac nie ośmielił się powiedzieć w swojej Passion

dans le desert. Z jej nieśmiertelnego ciała wyzwalało się tyle sił życiowych, że straty

energii szybko były kompensowane, i to nawet z nadmiarem. W ciągu tych dni,

Corbèra, kochałem tyle, ile stu waszych donżuanów razem wziętych przez całe swoje

życie. I jaką miłością! Bez nakazów i zakazów, bez oburzenia Komandorów i

trywialności Leporellów, wolną od pretensji, od fałszywej ekstazy i udawanych

westchnień, które zawsze brukają wasze żałosne pocałunki. Prawdę mówiąc, zaraz

pierwszego dnia znalazł się pewien Leporello, który nam przeszkodził, ale to było

tylko raz. Około dziesiątej usłyszałem skrzypienie chłopskich butów na ścieżce

prowadzącej nad morze. Zdążyłem zaledwie przykryć prześcieradłem niezwykłe ciało

Ligei, a już stanął w drzwiach. Widząc jej głowę, szyję i nie okryte ramiona, Leporello

był przeświadczony, że chodzi o jakąś wulgarną miłostkę, co oczywiście wzbudziło w

nim nagły szacunek. Pozostał jeszcze krócej niż zwykle, odchodząc mrugnął lewym

okiem i obracając zaciśniętym kciukiem i palcem wskazującym prawej ręki wykonał

ruch podkręcania w kąciku ust wyimaginowanego wąsa, po czym zniknął na ścieżce.

Mówiłem o spędzonych razem dwudziestu dniach, nie chciałbym jednak, abyś

przypuszczał, że te trzy tygodnie przeżyliśmy jak mąż z żoną, nierozłączni, dzieląc stół

i łoże. Ligea często mnie opuszczała: nie uprzedzając mnie wcale, zanurzała się w

morzu i znikała, nieraz na wiele godzin. Kiedy powracała, prawie zawsze wczesnym

rankiem, znajdowała mnie już w łodzi, a jeżeli jeszcze byłem w domu, na pół

wynurzona z wody przesuwała się na plecach po kamykach plaży, opierając się na

rękach i wzywając mnie, abym jej pomógł wydostać się na brzeg. “Sasa!" — wołała do

mnie, bo powiedziałem jej, że tak się zdrabnia moje imię. W swych ruchach, utrudnio-

nych właśnie przez tę część ciała, dzięki której tak zwinnie poruszała się w morzu,

wydawała mi się godna współczucia, jak zranione zwierzę, lecz szybko o tym

zapominałem patrząc w jej roześmiane oczy.

Jadła tylko żywe morskie stworzenia i często widziałem jej delikatne ciało

wynurzające się z morza w promieniach słońca, kiedy rozszarpywała zębami

srebrzystą rybę, która jeszcze trzepotała w jej rękach. Krew tryskała jej na brodę; po

paru kęsach odrzucała za siebie rozerwanego dorsza lub złotą rybkę, plamiąc przy tym

wodę na czerwono, po czym pokrzykiwała jak dziecko, oblizując zęby językiem.

Pewnego razu poczęstowałem ją winem. Nie umiała pić ze szklanki, musiałem

więc nalać go trochę na jej małą, zielonkawą dłoń. Wypiła je chłepcąc językiem jak

pies, a w jej oczach malowało się zdziwienie wywołane tym nieznanym smakiem.

Powiedziała, że było dobre, ale potem zawsze już odmawiała. Od czasu do czasu poja-

wiała się na brzegu z rękoma pełnymi ostryg i gdy ja usiłowałem otworzyć nożem

skorupkę, ona ją rozbijała kamieniem i wysysała drgającego małża wraz z odpryskami

muszli, na które nie zwracała uwagi.

Mówiłem ci już, Corbèra, że była zwierzęciem, ale zarazem i boginią. Szkoda, że

mówiąc o niej nie można stale dawać wyrazu tej syntezie, którą ona wyrażała z tak

absolutną prostotą swym własnym ciałem. Nie tylko w akcie cielesnym przejawiała

radość i delikatność zupełnie różną od ponurego zwierzęcego szału, lecz i jej sposób

mówienia odznaczał się tak ogromną bezpośredniością, z jaką spotkałem się tylko u

niektórych wielkich poetów. Nie na darmo była córką Kaliopy: nie tknięta kulturą,

nieświadoma mądrości, gardząca wszelkim przymusem moralnym, była jednak u

źródła wszelkiej kultury, wszelkiej mądrości, wszelkiej etyki i umiała wyrazić tę swoją

pierworodną wyższość w sposób pełen niepospolitego piękna. “Jestem wszystkim,

ponieważ jestem tylko strumieniem życia pozbawionego przypadkowości; jestem

nieśmiertelna, ponieważ wszystkie śmierci spływają do mnie, od śmierci dorsza

sprzed paru chwil aż do śmierci Zeusa, i we mnie złączone stają się znów życiem, lecz

już nie indywidualnym i określonym, ale żywiołowym, a zatem wolnym." I dalej

mówiła: “Jesteś piękny i młody. Powinieneś teraz pójść ze mną w morze, a uniknąłbyś

bólów i starości. Znalazłbyś się w mojej siedzibie pod ogromnymi górami wód

nieruchomych i ciemnych, gdzie wszystko jest spokojem i ciszą tak naturalną, że kto

ją osiągnie, nawet tego nie zauważy. Kochałam cię i pamiętaj o tym, że gdy poczujesz

się zmęczony, kiedy będziesz miał już naprawdę dosyć, wystarczy ci pochylić się nad

morzem i zawołać mnie: zawsze tam będę, ponieważ jestem wszędzie, i twoje pra-

gnienie snu zostanie zaspokojone."

Opowiadała mi o swym podwodnym życiu, o brodatych Trytonach, o

zielonkawych grotach, ale mówiła też, że są to tylko zjawiska pozorne i że prawdy

trzeba szukać znacznie głębiej — w ślepym i głuchym pałacu wód bezkształtnych,

odwiecznych, bez świateł, bez szmerów.

Kiedyś powiedziała mi, że odchodzi na dłużej, aż do następnego wieczoru.

“Muszę udać się daleko, tam gdzie znajdę dla ciebie podarunek." Powróciła

rzeczywiście ze wspaniałą gałązką purpurowego koralu, inkrustowanego muszlami i

morskimi porostami. Przechowywałem ją długo w szufladzie i co wieczór całowałem

miejsca, których dotknęły palce Darzącej Zapomnieniem, czyli Łaskawej. Jednak

pewnego razu Maria, gospodyni, która była tutaj przed Bettiną, ukradła mi ją i dała w

prezencie jakiemuś swojemu gachowi. Odnalazłem ją później sprofanowaną u jubilera

na Pointe Vecchio, oczyszczoną i wypolerowaną niemal nie do poznania. Wykupiłem

ją i nocą wrzuciłem do Arna: przeszła przez zbyt wiele brudnych rąk.

Opowiadała mi także o licznych ziemskich kochankach, których miała w swej

tysiącletniej młodości: rybakach, marynarzach greckich, sycylijskich, arabskich i

kapryjskich; byli wśród nich także rozbitkowie unoszeni przez prąd na zbutwiałych

szczątkach okrętów, którym ukazywała się przez chwilę w błyskawicach burzy, ażeby

zamienić w rozkosz ich przedśmiertne zmaganie. “Wszyscy przyjmowali moje

zaproszenie, powracali do mnie. Jedni od razu, inni po upływie czasu, bardzo dla nich

długiego. Tylko jeden nie pokazał się więcej; był to ładny chłopak o jasnej skórze i

rudych włosach, z którym kochałam się na dalekiej plaży, tam gdzie nasze morze łączy

się z wielkim Oceanem; pachniał czymś, co było mocniejsze od tego wina, którym

mnie kiedyś częstowałeś. Przypuszczam, że nie pokazał się więcej nie dlatego, że był

szczęśliwy, ale dlatego, że kiedy się spotykaliśmy, był tak pijany, że nic już nie

rozumiał; musiałam mu się wydać jedną z jego zwykłych rybaczek."

Te tygodnie w pełni lata przeszły szybko jak jeden poranek. Kiedy minęły,

spostrzegłem, że w rzeczywistości przeżyłem całe stulecia. Ta zmysłowa dziewczyna,

to okrutne zwierzątko, była także Matką pełną mądrości, która sama swoją obecnością

wykorzeniała wiary i rozwiewała metafizyki; delikatnymi, często zakrwawionymi pal-

cami pokazywała mi drogę ku prawdziwemu, wiecznemu wypoczynkowi, a także ku

ascetyzmowi życia pochodzącemu nie z rezygnacji, lecz z niemożności zgodzenia się

na inne, niższe przyjemności. Na pewno nie będę tym drugim, który nie usłuchał jej

wezwania. Nie wyrzeknę się tej łaski pogańskiej, która mi została udzielona.

Tamto lato, dlatego właśnie, że tak gwałtowne, było krótkie. Zaraz po

dwudziestym sierpnia zaczęły się gromadzić pierwsze nieśmiałe chmury i upadło kilka

pojedynczych kropel, ciepłych jak krew. Noce były jednym łańcuchem powolnych,

niemych błyskań, widocznych na dalekim horyzoncie, które wynikały jedno z

drugiego niby myśli jakiegoś boga. Rankiem morze koloru turkawki żałosnym głosem

turkawki wyrażało swój tajemny niepokój, a wieczorem marszczyło się, choć nie czuło

się żadnego powiewu, przybierając różne odcienie szarości dymnych, stalowych,

perłowych, bardziej subtelnych i miękkich od jasności z poprzedniego okresu.

Całkiem daleko strzępy mgły dotykały powierzchni wód: być może na wybrzeżach

greckich już padało. Także nastrój Ligei zmieniał barwę, przechodząc od promiennej

jasności do miękkości szarzyzny. Częściej milczała, spędzała całe godziny leżąc na

skale i patrząc na horyzont, który nie był już nieruchomy, mało się oddalała. “Chcę

zostać jeszcze z tobą. Jeśli teraz odpłynęłabym na pełne morze, moi morscy towa-

rzysze zatrzymaliby mnie. Czy słyszysz, jak mnie wzywają?" Czasem wydawało mi się

rzeczywiście, że słyszę między ostrym krzykiem mew głos odmienny, niższy od

tamtych, że widzę jakieś przelotne kształty migające pośród morskich skał. “Grają na

muszlach, wzywają Ligeę na święto burzy."

Burza zerwała się dwudziestego szóstego o świcie. Ze skały widzieliśmy, jak

wiatr kołysał dalekie wody. W pobliżu nas leniwe, ołowiane fale wzbierały szeroko.

Szybko dopadł nas huragan, gwizdał nam w uszy, łamał wysuszone rozmaryny. Morze

otworzyło się pod nami, przepłynęła pierwsza fala pokryta bielą.

— Żegnaj, Sasa. Nie. zapomnisz mnie nigdy.

Grzbiet fali rozbił się o skałę, syrena rzuciła się w tęczowy rozprysk wody; nie

widziałem, jak opadała w dół, wydawało się, że rozpłynęła się w pianie morskiej.

Następnego dnia rano senator wyjechał. Poszedłem na stację, ażeby go

pożegnać. Był opryskliwy i zaczepny jak zwykle, lecz gdy pociąg już ruszył, palce jego

dłoni wysuniętej przez okno dotknęły moich włosów.

Nazajutrz o świcie mieliśmy w redakcji telefon z Genui: senator La Ciura wpadł

w nocy do morza z pokładu okrętu “Rex" płynącego do Neapolu i chociaż natychmiast

spuszczono łodzie, ciała nie odnaleziono.

Po tygodniu otworzono jego testament. Bettinie przypadły pieniądze z banku i

meble. Bibliotekę odziedziczył uniwersytet w Katanii. W noszącym świeżą datę

uzupełnieniu do testamentu ja zostałem wymieniony jako spadkobierca greckiego

krateru z syrenami oraz wielkiej fotografii przedstawiającej Korę z Akropolu.

Oba te przedmioty wysłałem do mojego rodzinnego domu w Palermo. Potem

przyszła wojna i podczas gdy przebywałem w Marmarica, pijąc tylko pół litra wody

dziennie, liberatory zburzyły mój dom; kiedy powróciłem, fotografia była pocięta na

pasy, które służyły jako pochodnie nocnym rabusiom, a waza rozbita w kawałki; na

największym odłamku widoczne są nogi Ulissesa, przywiązanego do masztu.

Fragment ten przechowuję do dzisiaj. Książki zostały złożone w piwnicach

uniwersytetu, lecz ponieważ brak funduszów na regały, powoli porastają pleśnią.