Powrót posła

POWRÓT POSŁA

Wydarzenia polityczne w kraju

   Komedia  polityczna  Niemcewicza  powstała  w  szczególnie  rozedrganej  pod  względem
politycznym epoce. Jak może żaden inny utwór literacki tego gatunku, Powrót posła wymaga
uwzględnienia w  toku interpretacji kontekstu różnorodnych faktów i nastrojów  politycznych,
które  miały  miejsce  w  okresie  oświecenia.  Utwór    powstał  w  ciągu  kilku  tygodni  jesienią
1790  r.  (źródła  podają  datę  jego  ukończenia  –  7  listopada,  oraz  nadzwyczajnie  szybkiej
publikacji – już 9 listopada, jego prapremiera odbyła się w Teatrze Narodowym,  kierowanym
przez Wojciecha Bogusławskiego, 15 stycznia 1791.

   Był to dla Polaków okres szczególnego wrzenia politycznego. Pierwsze reformy, do jakich
doprowadziło  stronnictwo  Czartoryskich  (Familia),  uchwalone  na  sejmie  konwokacyjnym  w
1764  r.,  zostały  odrzucone  przez  konfederację  radomską  (1767-1768).  Kolejne  lata
przyniosły  reformy  skarbu,  wojska,  szkolnictwa  i  administracji.  Inspiratorem  tych
korzystnych  dla  Polski  zmian  (1773-1775)  był  sejm    rozbiorowy.  Osiągnięcia  i  nieszczęścia
narodowe  splatają  się  odtąd  z  sobą  przez  cały  okres  oświecenia.  Rozbiory  były  faktem
bezdyskusyjnie tragicznym, odbijały się mocnym śladem w literaturze  znakomitych autorów
tej  epoki  (m.in.  Ignacego  Krasickiego,  Franciszka  Karpińskiego)  i  w  anonimowej  poezji
politycznej.  Nie  można    jednak  nie  docenić  zdobyczy  tego  czasu,  jak  choćby  powstanie
Komisji  Edukacji  Narodowej  (1773)  powołanej  dla  zreformowania    oświaty  i  szkolnictwa
wyższego, nazwanej z perspektywy wieków  pierwszym ministerstwem edukacji.
   Rok 1780 przyniósł porażkę obozu królewskiego. Sejm odrzucił  projekt kodeksu Andrzeja
Zamoyskiego  (zbiór  praw  sądowych  mających  na  uwadze  reformy  ustrojowe).  Z  tym taktem
wiązał się zakaz  występowania z podobnymi projektami.
   1788-1792  –  okres  obrad  Sejmu  Czteroletniego  (Wielkiego)  przy  niósł  owoce  w  postaci
zapisów  zawartych  w  słynnej,  demokratycznej,  reformatorskiej  Konstytucji  3  maja  (1791).
Niedługo  później  nastąpiła  konfederacja  targowicka  (1792),  która  była  przyczyną
przekreślenia wielu osiągnięć, jako że jej efektem było wkroczenie wojsk rosyjskich i kolejny
rozbiór  Polski,  na  domiar  złego  zaakceptowany  przez  sejm  i  króla  Stanisława  Augusta
Poniatowskiego.  Uwielbiany  dotąd  (choć  także  krytykowany)  król-reformator  i  mecenas
sztuki znacznie stracił w oczach poddanych. Wynikiem przesileń politycznych była insurekcja
kościuszkowska  w  1794  r.  mająca  na  celu  obronę  niepodległości  i  praw  zapisanych  w
Konstytucji 3 maja. Klęska pod Maciejowicami ułatwiła dokonanie trzeciego rozbioru.
   Następujący  w  trzech  etapach  upadek  Rzeczypospolitej  był  porażką  polityków  obozu
reform. Dokonane już znaczne przemiany, uporządkowanie praw, które miały być podstawą i
zabezpieczeniem  dla  odnowy  w  wielu  dziedzinach  życia  publicznego,  nagle  przekreślono.
Wieloletni wysiłek zwolenników reform został w efekcie zniweczony. Nie można jednak nie
doceniać  zmian,  jakie  dokonały  się  w  świadomości  Polaków,  nie  udało  się  wykreślić  z
pamięci  faktów,  które  rozbudziły  apetyty  na  demokrację,  praworządność,  poprawę  stanu
rzeczy w różnych dziedzinach życia społeczeństwa.
   Powstanie,  publikacja  i  prapremiera  teatralna  Powrotu  posła  miały,  oczywiście,  związek  z
sytuacją  polityczną  Polski,  z  rozbiciem  na  zwalczające  się ugrupowania w sejmie i – co jest
naturalną konsekwencją – z podziałem całego społeczeństwa. Utwór został napisany podczas
obrad  Sejmu  Wielkiego,  przed  uchwaleniem  ostatecznego  kształtu  Konstytucji  3  maja.
Prowadzone  wówczas  ożywione  dyskusje  polityczne  znalazły  tu  swój  wyraz  w  konfrontacji
postaw bohaterów komedii.

Działalność publiczna Juliana Ursyna Niemcewicza

   Autor  komedii  politycznej  Powrót  posła  był  doskonale  zorientowany  w  sytuacji
wewnętrznej  kraju.  Sam  aktywnie  uczestniczył  w  pracach  Sejmu  Czteroletniego  jako  poseł
inflancki  i  czynnie  popierał  tendencje  reformatorskie.  Przeciwstawne  obozy,  w  jakie  można
zebrać dramatis personae, to odzwierciedlenie aktualnego stanu rzeczy w Polsce 1791 roku.
   Julian  Ursyn  Niemcewicz  urodził  się  w  Skokach  pod  Brześciem  Litewskim  w  1758  r.
(według  J.  A.  Czartoryskiego  –  w  1757  r.),  zmarł  w  Paryżu  w  1841  r.  Przyszedł  na  świat w
ś

rednio zamożnej, wielodzietnej rodzinie szlacheckiej. Kształcił się w Szkole Rycerskiej w

Warszawie  (1770-1777)  znanej  z  wysokiego  poziomu  nauczania  i  dbałości  o  patriotyczne  i
moralne  wychowanie  kadetów. Po jej ukończeniu porucznik J. U. Niemcewicz związał się z
księciem  Adamem  Kazimierzem  Czartoryskim  i  jako  adiutant  towarzyszył  mu  w  czasie
pobytu  w  Warszawie,  w  rezydencji  w  Puławach,  a  także  podczas  podróży  zagranicznych
(Wiedeń, Włochy, Francja, Anglia). Były one dogodnymi okazjami, by obserwować stosunki
społeczne,  porównywać  je  i  analizować.  Kontakty  z  rodziną  Czartoryskich  były  też
czynnikiem  sprzyjającym  literackiemu  rozwojowi  Niemcewicza.  Tłumaczył  francuskie
romanse, podejmował pierwsze samodzielne próby literackie.
   W  1788  roku,  młody,  trzydziestoletni  Julian  Ursyn,  został  posłem  inflanckim  i  aktywnym
przedstawicielem  stronnictwa  reform  w  czasie  kadencji  Sejmu  Czteroletniego.  Jego  postawę
podczas obrad przedstawia anonimowa Zagadka Sejmu Czteroletniego:

Dobrze myśli, mało mówi,
Podobien jest strumykowi,
W kilku słowach wiele znaczy;
Niech się każdy tak tłumaczy.

   Działalność  publiczna  J.  U.  Niemcewicza  wyrażała  się  w  jawnych,  logicznie
skonstruowanych mowach (np. w obronie chłopów, przeciw wolnej elekcji, za ustanowieniem
kary  dla  spiskujących  zdrajców  itp.)  oraz  w  pracach  okrytych  tajemnicą,  jak
przygotowywanie tekstu Konstytucji 3 maja.
   Autor  Powrotu  posła  uprawiał  publicystykę  na  łamach  „Gazety  Narodowej  i  Obcej”,
wyrażając  tam  swoje  proreformatorskie  poglądy  i  prezentując  politycznie  zaangażowaną
literaturę sięgającą po historycznych bohaterów. Wyżywał się literacko w różnych gatunkach.
Obok  komedii  można  wymienić  tragedię,  bajkę  polityczną,  pamflet,  powieść,  pamiętnik.
Twórczość  literacka  i  działalność  publiczna  to  dwie  sfery  aktywności  wzajemnie  się
uzupełniające. Sejmowe wystąpienie dopominające się karania zdrajców ojczyzny miało swój
odpowiednik  literacki  w  postaci  pamfletu  politycznego  Forma  prawdziwego  wolnego  rządu
przez  konfederację  targowicką  ułożona,  czy  też  w  pamfletowej  trawestacji  Piwna  Świętego
zatytułowanej  Fragment  Biblie  Targowickiej.  Księgi  Szczęsnowe  napisanej  w  Wiedniu.
Powrót  posła  także  jest  wyraźnym  nawiązaniem  do  sytuacji  i  czasu,  w  którym  przyszło
działać Niemcewiczowi-politykowi.
   Kiedy  konfederacja  targowicka  zjednała  sobie  króla,  Niemcewicz  w  poczuciu  zagrożenia
interwencją  rosyjską  wyjechał  do  Włoch,  skąd  powrócił  do  kraju,  by  wziąć  udział  w
powstaniu  1794  r.  Do  klęski  pod  Maciejowicami  był  sekretarzem  Tadeusza  Kościuszki.
Został  ranny  i  wzięty  do  niewoli.  Prawie  dwa  lata  spędził  w  słynnej  twierdzy
Pietropawłowskiej  w  Petersburgu,  gdzie  –  mimo  bardzo  ciężkich  warunków  –  pisał  nowe
utwory literackie i podejmował prace translatorskie.
   Po śmierci Katarzyny II Niemcewicz został uwolniony przez cara Pawła I i w końcu 1796 r.
wyjechał  wraz  z  Kościuszką  do  Ameryki.  Pobyt  w  Stanach  Zjednoczonych  zaowocował
nowymi  kontaktami,  m.  in.  z  G.  Washingtonem  i  innymi  politykami  amerykańskimi.  Ożenił

się z Amerykanką i zamieszkał w Elisabethtown. Do Polski przyjeżdżał dwukrotnie: w 1802-
1804 – w celu uporządkowania spraw majątkowych po śmierci ojca i w 1807 r. – na stałe.
   Powrót  do  ojczyzny  po  utworzeniu  Księstwa  Warszawskiego  Niemcewicz  starał  się
wykorzystać jako okazję do odegrania pojednawczej misji społecznej. Mając przed wyjazdem
z  kraju  wielki  autorytet  i  posłuch,  dążył teraz do łagodzenia napięć. Był sekretarzem senatu,
pracował  na  niwie  oświaty  (m.in.  jako  wizytator  szkół),  w  latach  1810-1813  był  pierwszym
prezesem  Dyrekcji  Rządowej  Teatru  Narodowego.  Angażował  się  w  prace  Towarzystwa
Dobroczynności  i  Towarzystwa  Przyjaciół  Nauk.  Działalność  społeczną  kontynuował  w
różnych dziedzinach. Ideały wyniesione z domu rodzinnego i ze Szkoły Rycerskiej wcielał w
ż

ycie, które pojmował jako służbę ojczyźnie.

   Twórczość  literacka  Juliana  Ursyna  Niemcewicza  ma,  generalnie  biorąc,  charakter
patriotyczny.  Oprócz  powszechnie  znanej  komedii  Powrót  posła  i  wymienionych  już  bajek,
na  podkreślenie  zasługują  opublikowane  w  1916  r.  Śpiewy  historyczne,  powieści:  Dwaj
panowie  Sieciechowie,  Jan  z  Tęczyna,  utwory  na  scenę:  Jadwiga,  królowa  polska,  Jan
Kochanowski  w Czarnym Lesie. Spuścizna literacka Niemcewicza jest przebogata i w sensie
ilościowym  i  pod  względem  różnorodności  gatunkowej.  Jest  też  dowodem  jego  postawy
wobec wydarzeń tego burzliwego okresu, w którym przyszło mu żyć.
   Niemcewicz  postulował  dążenie  do  odzyskania  swobód  poprzez  obronę  praw
konstytucyjnych  prowadzoną  w  oficjalny,  legalny  sposób.  Sprzeciwiał  się  działalności
konspiracyjnej  (ten  charakterystyczny  rys  uczynił  go  pierwowzorem  postaci  Prezesa  w
Kordianie  J.  Słowackiego).  Jednak  po  wybuchu  powstania  listopadowego  (1830)  nadal
angażował  się  w  życie  publiczne.  Jako  członek  Rady  Administracyjnej  redagował  akty
polityczne.
   W  1833  r.  Julian  Ursyn  Niemcewicz  wyjechał  do  Paryża,  gdzie  kontynuował  twórczość
literacką,  Związany  z  Adamem  Jerzym  Czartoryskim  (synem  Adama  Kazimierza  i  Izabeli),
uczestniczył w pracach Towarzystwa Historyczne-Literackiego.
   Dorobek  piśmienniczy  Niemcewicza  nie  doczekał  się  całościowej  monografii,  za  to  jego
sylwetka – polityka, patrioty, literata – bardziej frapowała badaczy okresu oświecenia. Oprócz
wielu  artykułów  poświęconych  osobie  autora  Powrotu  posła  można  wskazać  monografię
opracowaną  przez  Karola  Zbyszewskiego  pt.  Niemcewicz  od  przodu  i  tyłu  (Warszawa  1939,
1991)  i  Opowieść  o  Julianie  Ursynie  Niemcewiczu  –  jak  głosi  podtytuł  –  Gabrieli  Pauszer-
Klonowskiej: Polska jego miłość (Lublin 1973).
   Niemcewicz  był  twórcą-łącznikiem  między  epokami  i  prądami  artystycznymi.  Mimo  że
wychowywał  się  na  wzorach  klasycystycznych,  tolerował,  a  nawet  sam  podchwytywał  nowe
tendencje.  W  słynnej  walce  klasyków  z  romantykami  reprezentował  postawę  pojednawczą,
ż

yczliwie traktował młodych, „innych” twórców. W podwarszawskim majątku, Ursynowie,

gościł m.in. Juliusza Slowackiego.

   Źródła  dostarczające  informacji  biograficznych  o  Julianie  Ursynie  Niemcewiczu  i  teksty
literackie,  które  wyszły  spod  jego  pióra,  przedstawiają  autora  Powrotu  posła  i  Śpiewów
historycznych  jako  człowieka  konsekwentnie  realizującego  w  swoim  życiu  ideał  polityka-
patrioty.  Wydawać  by  się  mogło,  że  jest  to  wizerunek  uproszczony,  laurkowy,  a  jednak
rzeczywiście  jest  prawdziwy.  Zarówno  działalność  parlamentarna,  udział  w  walce,  jak  i
wymowa  dzieł  literackich  świadczą  o  świadomie  podjętej  i  kontynuowanej  pracy  na  rzecz
dobra  wspólnego.  W  kontekście  wymienionych  tu  faktów  z  życia  Niemcewicza  patetycznie
brzmiący  tytuł  „opowieści”  G.  PauszerKlonowskiej  –  Polska  jego  miłość  –  wydaje  się
całkowicie uzasadniony i właściwy.

Teatr Narodowy

   Teatr  Narodowy  –  scena  publiczna  –  to  wynalazek  oświecenia.  Powstał  z  inicjatywy
Stanisława  Augusta  w  1765  roku.  Był  to  rok  szczególny  dla  polskiej  kultury.  Oprócz  teatru
publicznego  zaczęła  działać  Szkoły  Rycerska  (której  wychowankiem  był  –  jak  już
wspominaliśmy  –  J.  U.  Niemcewicz)  i  rozpoczęto  wydawanie  „Monitora”,  pisma
popierającego program reform.
   Przeznaczone  dla  małego  kręgu  odbiorców  elitarne  teatry  dworskie  hołdowały  rozrywce,
repertuarowi  lekkiemu,  zwykle  „importowanemu”.  Trupy  teatralne  ze  względów
komercyjnych  także  sięgały  po  sztuki  lżejsze.  Dopiero  teatr  ze  stalą  siedzibą  (gmach  zwany
Operalnią),  tworzony  z  myślą  o  jego  powszechnym  odbiorcy,  mógł  zadbać  o  odpowiedni
dobór utworów i o jakość wykonania.
   Od  początku  swojego  istnienia  Teatr  Narodowy  podejmował  zagadnienia  nurtujące
społeczeństwo  polskie.  Zgodnie  z  ideowymi  zaleceniami  oświecenia  pełnił  misję
dydaktyczne-moralizatorską,  nie  zapominając  o  dostarczaniu  widzom  rozrywki  i  uśmiechu.
Wśród pierwszych autorów piszących dla teatru znalazł się Franciszek Bohomolec, który jako
komediopisarz  stał  na  stanowisku  proreformatorskim.  Poparcie  dla  królewskiego  programu
reform  w  teatrze  utworzonym  z  inicjatywy  Stanisława  Augusta  stało  się  dominującym
akcentem problemowym literatury dramatycznej tego okresu.
   Ulubiony  podówczas  gatunek,  komedia,  bawił,  a  jednocześnie  miał  na  uwadze
kształtowanie  właściwych  postaw  społecznych.  Taki  utwór  zazwyczaj  opierał  się  na
przejrzystym  schemacie,  pokazywał  w  kontrastowym  zestawieniu  postaci  godne
naśladowania  i  krytykował  te,  które  cechowała  głupota,  brak  umiejętności  przewidywania
politycznego,  konserwatyzm  poglądów,  zabobony,  błędy  i  wady  sarmackie,  skłonność  do
papuziego  naśladowania  obcych  wzorów  itp.  Komedia  nie  unikała  elementu  satyrycznego,
przejaskrawienia  treści,  hiperbolizacji  krytykowanych  cech  osób;  programowo  stosowała
uproszczenia, jednoznacznie opisywała i oceniała wzory osobowe i bohaterów negatywnych.
Układ i wzajemne relacje postaci pozwalały bez ryzyka popełnienia błędu odczytać przesłanie
utworu.  Posługiwano  się  charakterystycznymi  „nazwiskami  mówiącymi”.  Widz  od  razu
orientował się, czego można się spodziewać po Szarmanckim, Figlackim czy Gadulskim.
   W  pierwszym  okresie  działalności  sceny  narodowej  repertuar  zdominowały  sztuki
Franciszka  Bohomolca,  później  –  od  1780  r.  najczęściej  wystawiano  komedie  Franciszka
Zabłockiego  (m.in.  Fircyk  w  zalotach  i  Sarmatyzm).  Osobowością,  która  na  długie  lata
podporządkowała sobie teatr był dramaturg, aktor, reżyser i dyrektor, Wojciech Bogusławski.
Okres  jego  dyrekcji  charakteryzował  się  akcentowaniem  narodowego  charakteru  sceny
publicznej. Dbano o dobór repertuaru opartego na dramacie rodzimym, uwzględniano w nim
utwory  podejmujące  aktualne  zagadnienia  społeczne  i  polityczne.  Pośród  nich  znalazła  się
komedia J. U. Niemcewicza.
   Prapremiera  Powrotu  posła  wywołała  ogromne  zainteresowanie  wyrażające  się
nadspodziewanie dużą frekwencją widzów i aplauzem. Odezwały się też głosy protestu. Afisz
głosu:

Za pozwoleniem zwierzchności
Dziś w Sobotę to jest dnia 15 Stycznia Roku 1791
AKTOROWIE NARODOWI
Będą mieli honor dać pierwszą Reprezentacyą wcale
NOWEY KOMEDYI
w 3 Aktach, oryginalnie w Polskim języku wierszem napisaną
POD TYTUŁEM
POWRÓT SYNA DO DOMU

   Tytuł  zmieniono  na  życzenie  W.  Bogusławskiego.  który  nie  chciał  już  na  afiszu  zdradzać
politycznego charakteru sztuki. Podkreślono, że jest to utwór polski.
   –  Sala  zapełnia  się,  aż  patrzeć  miło  –  szeptał  (Bogusławski).  Przyjechał  książę  Józef
Poniatowski. O, jest księżna Wirtemberska ze swoją świtą. A w tamtej loży książę Sanguszko...
–  czytamy  w  opartej  na  źródłach  historycznych  Opowieści  G.  Pauszer-Klonowskiej.

widowni  było  wiele  znanych  osobistości.  Publiczność  żywo  reagowała  na  kompromitujące
wystąpienia  Starosty  Gadulskiego,  akceptująco  wysłuchiwała  moralizatorskich  wypowiedzi
Podkomorzego. Domyślano się, kogo spośród znanych w Warszawie osób sportretował autor
w  komedii.  G.  Pauszer-Klonowska  informuje  o  owacjach,  jakie  zgotowano  marszałkowi
S.  Małachowskiemu,  prototypowi  postaci  Podkomorzego.  Autorka  pisze  też  o  obecności  na
premierowym  spektaklu  króla  Stanisława  Augusta  i  o  jego  uznaniu  dla  sztuki Niemcewicza.
Faktem jest, że król zaszczycał swoją obecnością spektakle Teatru Narodowego. Znajomości
utworu dowodzi jego streszczenie zawarte w korespondencji Stanisława Augusta.

   W  każdym  razie  komedia  Niemcewicza  nie  przeszła  przez  scenę  bez  echa.  Wręcz
przeciwnie  –  wywołała  żywe  reakcje  zarówno  po  stronie  zwolenników,  jak  i  w  obozie
przeciwników  reform.  Dwa  dni  po  premierze  poseł  Suchorzewski  wystąpił  w  sejmie  z
oskarżycielską mową przeciwko Niemcewiczowi. Żądał zamknięcia teatru i osądzenia autora,
który  ośmielił  się  znieważyć  wolną  elekcję i pacta conventa. Wyśmiany przez izbę poselską
Suchorzewski nie podjął nowego ataku na Niemcewicza. Powrót posła był nie w smak także
innym  osobom,  które  poczuły  się  dotknięte  drwiną  i  ośmieszone.  Reakcja  publiczności  w
czasie  spektakli  świadczyła  o  zrozumieniu  dla  potrzeby  reform,  a  zwłaszcza  dla  programu
demokratycznych przemian w Polsce.
   Narodowe  problemy  przedstawione  w  komedii  politycznej  Niemcewicza,  jej  dydaktyczny
cel  i  żywiołowy  odbiór  sprawiły,  że  jest  ona,  obok  Krakówiaków  i  Górali
W.  Boguslawskiego,  najbardziej  dziś  znanym  i  cenionym  dziełem  dramaturgii  oświecenia.
Zagadnienia  przedstawione  w  utworze  aktualizują  się  na  nowo  w  teatrze  końca  XX  wieku.
Brak  zgody  narodowej,  liczne  utrudnienia  w  życiu  społecznym  uzupełniają  Powrót  posła  o
nowe  skojarzenia  i  konteksty.  Komedia  polityczna  sprzed  dwustu  lat  funkcjonuje  dziś  na
zasadzie utworu podnoszącego aktualne zagadnienia, mimo że osadzone w odległych realiach
obyczajowych.

Przebieg zdarzeń w utworze

   Komedia  Powrót  posła  dotarła  do  rąk  czytelników  –  jak  wspominaliśmy  –  zaraz  po
napisaniu,  w  listopadzie  1790  roku.  Od  czasu  pierwodruku  ukazało  się  wiele  wydań,  wśród
których  trzeba  wymienić  krytyczne  opracowanie  tekstu  z  wstępem  Zdzisława
Skwarczyńskiego opublikowane w serii Biblioteka Narodowa (S. I, nr 4).

Utwór poprzedza list dedykacyjny Do Jaśnie Wielmożnego Imci Pana Stanisława Nałęcz

Małachowskiego Marszałka Sejmowego i Konfederacji Kor. Referendarza Koronnego.

Stanisław  Małachowski  obrany  marszałkiem  sejmu  cieszył  się  opinią  wysokiego  autorytetu
politycznego i moralnego, bezkompromisowego patrioty. J. U. Niemcewicz wyjaśnia w liście
cel,  jaki  mu  przyświecał,  kiedy  przystępował  do  pisania  Powrotu  posła:  „Wpajać  w  umysły
prawidła zdrowe i uczciwe, zachęcać do cnót publicznych i domowych” (s. 3). Dalej następują
wyrazy  szacunku  i  hołdu  składane  „temu,  który  cnotą  i  stałością  swoją  publicznego  i
prywatnego życia stał się przykładem” (s. 3) i życzenia sił do pracy na rzecz ojczyzny.
   Zanim  czytelnik  przystąpi  do  lektury  komedii  napotka  dwa  krótkie  wstępy  adresowane
właśnie do niego. W pierwszym (Do Czytelnika) autor tłumaczy, dlaczego sprawy narodowe
przedstawił w takiej, a nie innej formie. Wady ludzkie w całej swojej wystawione śmieszności,
prędzej niejednego poprawiły, niż czytanie zgłębiających tychże wad filozoficznych traktatów

[...]  W  kraju  wolnym,  gdzie  każdy  obywatel  składa  cząstkę  powszechnego  rządu,  nie  tylko
prywatnego życia obyczaje, ale zdrożne względem całości krajowej opinie prostować należy.
[...]  Pracując  około  dzieła  tego  nie  miałem  na  widoku  osób,  ale  wady,  przesądy  i  zdrożne
obyczaje  [...].  (s.  5).  Drugim  spośród  wymienionych  tekstów  jest  Przedmowa  do  drugiej
edycji,  w  której  autor  daje  wyraz  radości  z  powodu  życzliwego  przyjęcia  sztuki  przez
publiczność i wyjaśnia, że nie miał czasu poprawić tekstu do ponownego druku (s. 6).
   Akcję  Powrotu  posła  tworzą  dialogi  kilku  postaci:  Podkomorzego  i  Starosty  oraz  ich  żon,
trojga młodych: Walerego, Teresy i Szarmanckiego, dwojga służących: Agatki i Jakuba oraz
Kozaka  –  sługi  Szarmanckiego.  Toczy  się  ona  w  II  połowie  XVII  wieku  na  wsi  u
Podkomorzego podczas przerwy w obradach sejmowych.

Akt I. Lokaj Jakub i pokojowa Agatka nakrywają do stołu i rozmawiają o innych

bohaterach dramatu. Ta wstępna prezentacja osób wiąże się z ich pobieżną, ale jednoznaczną
charakterystyką. Starosta Gadulski to człowiek kłótliwy, uparty, prawdziwy gaduła:

Gęba się nie zamknęła przez całą wieczerzę,
Powywracał butelki, szklanki i talerze,
Na ostatek, chociaż mu nikt nie odpowiadał,
On jednak, zaperzony, jak gadał, tak gadał.

(w. 11-14).

   Równie  surową,  choć  inną,  ocenę  wystawia  Agatka  Starościnie,  zawsze  narzekającej  na
liczne  dolegliwości  i  w  każdej  sytuacji  nieszczęśliwej.  Trzeźwe,  obiektywne  spojrzenie
Agatki pozwala czytelnikowi wyrobić sobie pogląd na maniery i zachowanie Szarmanckiego,
sowizdrzała co to wierci się i kręci. Pokojówka przywołuje groteskowy obraz zalecającego się
do niej bawidamka, któremu przypadkiem wyrwała warkocz przyprawiony. Ten filut i strojniś
stara  się  o  rękę  Teresy,  córki  Starosty  z  pierwszego  małżeństwa,  osoby  poważnej,  choć
młodej, zupełnie innej w stylu bycia niż jej ojciec oraz adorator. Agatka i Jakub reprezentują
zdrowy rozsądek i mają swoje zdanie o tych wysoko urodzonych dziwakach, którzy marnują
ż

ycie na bzdury, zabawy i jałowe spory. Oboje od dłuższego czasu się kochają i wyznają

sobie miłość.
   W  kolejnej  scenie,  podczas  śniadania,  Starosta  i  Podkomorzy  dyskutują  o  sytuacji
politycznej  w  kraju.  Starosta  Gadulski  uważa,  że  Polska  nie  powinna  łączyć  się  sojuszem  z
sąsiadami, chwali liberum veto, broni starego porządku i jest zdeklarowanym przeciwnikiem
reform  –  w  związku  z  tym  krytykuje  rząd  i  sejm.  Wywód  Starosty  obnaża  jego
zatwardziałość, konserwatyzm, brak orientacji w sprawach międzynarodowych.

Cała ta długa wojna na tym się zakończy,
Ze król pruski z cesarzem najściślej się złączy,
Anglia z Francją obronne uderzy przymierze,
Moskwa Krym cały odda, a Chiny zabierze;
[...]

(w. 111-114).

Polska nigdy się z nikim łączyć nie powinna;
Niech cicho siedzi, ale niech nie będzie czynna.

(w. 121-122).

Podkomorzy otrzymuje list Walerego (który przebywa w stolicy jako poseł na sejm)
zapowiadający jego powrót do domu. Tymczasem Starosta wspomina dawne, dobre czasy
saskie, kiedy

Człek jadł, pił, nic nie robił i suto w kieszeni.

(w. 147).

Z rozrzewnieniem i łzami wspomina wolności źrzenicę – liberum veto. Zupełnie odmienne
poglądy reprezentuje Podkomorzy:

Wskrzeszają mądrą wolność, skracają swywole.
Ten to nieszczęsny nierząd, to sejmów zrywanie
Kraj zgubiło, ściągnęło obce panowanie,
Te zaborów, te srogich klęsk naszych przyczyną.
I my sami byliśmy nieszczęść naszych winą!
Gnijąc w zbytkach, lenistwie i biesiad zwyczaju
Myśleliśmy o sobie, a nigdy o kraju;
[...]

(w. 160-166).

   Podkomorzy chwali króla i reformatorski sejm. Wymiana zdań dowodzi, że rozmówcy stoją
na  całkowicie  odmiennych  stanowiskach.  Kiedy  Staroście  zaczyna  brakować  argumentów,
ucieka  się  do  pogróżki,  że  wobec  takiej  różnicy  opinii  Walery  jego  córki  pewnie  mieć  nie
będzie.
   Lokaj  przynosi  bilecik  od  Starościny,  który  Podkomorzyna  głośno  odczytuje.  Jest  on
napisany  łamaną  polszczyzną,  świadczącą  o  zaniedbaniu  ojczystego  języka  na  rzecz  modnej
francuszczyzny – np. głowa źle mi robiła – kalka językowa z francuskiego (list wyróżnia się
w  całym  utworze  tym,  że  został  napisany  prozą).  Oburzenie  Podkomorzego  na  złe
wychowanie panien i hołdowanie obcym wzorom napotyka delikatny protest żony, która stara
się  go  przekonać,  że  nie  wszystkie  kobiety  są  podobne  do  Starościny.  Na  zdziwienie
Podkomorzego,  że  Starosta  wybrał  sobie  taką  żonę,  ten  odpowiada,  że  o  wyborze
zdecydowały racje majątkowe.
   Kolejnej konfrontacji postaw służy dialog pomiędzy Teresą a Szarmanckim. On liczy na to,
ż

e zdobędzie jej serce (razem z posagiem), ona kocha Walerego i cieszy się na myśl, że zaraz

się  pojawi  w  domu.  Starościna  uważa,  że  Szarmancki  to  idealny  kandydat  na  męża  Teresy
(jest  wzorem  poetycznego  kochanka,  modny,  towarzyski,  usłużny  wobec  kobiet)  i  jest
przekonana, że nie zażąda posagu.
   Przybycie  Walerego,  czułe  powitanie  z  rodzicami,  pochwały  dla  jego  poselskiej  służby
ojczyźnie  irytują  Starostę.  Okazuje  się, że nie tylko Walery, ale także jego bracia pracują na
rzecz pomnażania narodowej chwały. Podkomorzy mówi:

Młodszego za towarzysz do znaku oddałem,

Uczy się służby; właśnie ściągnęła brygada;
A śrzedni zaś w cywilnej komisji zasiada.
Tęskno mi bez nich, ale w tym chlubę znajduję,
Ż

e każdy syn mój służy, żaden nie próżnuje

(w. 560-564).

   Akt  II  rozpoczyna  się  powitaniem,  wymianą  uprzejmości  i  wyznań  między  Teresą  i
Walerym. Teresa wyjawia ukochanemu, że ojciec i macocha chcą wydać ją za mąż za trzpiota
i  fircyka.  Szarmancki  rywal  Walerego  –  opowiada  mu  o  swoich  zagranicznych  wojażach,
opisując  tylko  zabawy  i  rozrywki  Anglików  i  Francuzów.  Kolejny  raz  ujawnia  się niechętny
stosunek  modnego  kawalera  do  pracy  i  służby  ojczyźnie,  a  przy  tym  wielkie  staranie  o
szczegóły osobistej garderoby.

Chcesz, bym był posłem na sejm, co dziś następuje?
Bardziej się jeszcze znudził, jak tu Waćpanowie?
A, dobrodzieju! Wolę nade wszystko zdrowie.
Lata przeszłego, gdyście na sesjach siedzieli,
Gdyście się przez dzień cały męczyli, krzyczeli,
Ja, z pudrem i z pomadą włos sczesawszy wonną,
Wsiadłem w mą karyjolkę albo li też konno,
Obleciałem Mokotów, Wolę, Królikarnię,
Łazienki i Powązki, czasem Bażantarnię;
Wieczorem przebrawszy się przy powiewnym chłodzie,
Łajałem wraz z drugimi sejm w Saskim Ogrodzie;
[...].

(w. 176-186).

   Rozmowa  o  planowanym  ożenku  daje  Szarmanckiemu  okazję  do  przechwałek  o  jego
wielkim  powodzeniu  u  kobiet.  Na  dowód  pokazuje  portrety  swoich  kochanek  i  bez  żenady
informuje zbulwersowanego tym faktem Walerego, kim były owe damy. Znalazł się tu także
portret  starościanki  Teresy.  Zaskoczony  Walery  żąda  wyjaśnień,  zaś  Szarmancki  z  tupetem
utrzymuje,  że  panna  należy  do  grona  jego  wielbicielek.  Burzliwą  wymianę  zdań  przerywa
wejście Starościny.
   Szarmancki  stara  się  przypodobać  macosze  Teresy  i  czyta  jej  łzawą  Elegię  na  śmierć
Szambelana, do którego – jak sama wyznaje – wzdychała, wspominając jego stroje i fryzury.
Starościna  zapewnia  Szarmanckiego  o  tym,  że  Teresa  będzie  jego żoną. Podstarzała jejmość
zapomina  się  i  wykrzykuje  głośno  poetyckie  strof,  co  sprowadza  jej  męża.  Kiedy  wyraża  on
swoje niezadowolenie, słyszy słowa:

Kiedy się nie podobam, to się rozwieść można.

(w. 447).

W skąpym sercu męża budzi się refleksja:

Tam do kata! Gdyby iść chciała do rozwodu,
Utraciłbym połowę rocznego dochodu.
To nie żart, żonę taką trzeba menażować.

Do Starościny, śmiejąc się i biorąc ją za rękę

Nie, robaczku, ja tylko chciałem tak żartować,
To się ciebie nie tyczy, bądź uspokojoną.
Ach, drugiej takiej żony nie znalazłbym pono!
Nie rozdzielam się nigdy
[...]

(w. 448-454).

   Dalej  toczy  się  rozmowy  o  zamążpójściu  Teresy.  Starosta  gotów  jest  oddać  ją
Szarmanckiemu,  skoro  –  jak  zapewnia  Starościna  –  nie  będzie  żądał  posagu.  Sknerstwo
Gadulskiego  jest  tym  bardziej  żałosne,  że  mając  duży  majątek,  nie  zamierza  go  ani  trochę
uszczuplić na rzecz jedynej córki.
   Starościna żyje w świecie ckliwych romansów, nie myśli o realiach życia. Stara się skłonić
męża,  żeby  odebrał  Żydom  dzierżawę  karczmy  i  młyna,  bo  chce  tam  urządzić  wodospad

wśród zieleni. Ponieważ jest to sprzeczne z rachunkiem ekonomicznym (karczma przynosi
dochody) Starosta odmawia, a ona – zwyczajem wrażliwych dam – mdleje. Próba szantażu
przynosi oczekiwany skutek – obietnicę:

Jutro Żyda wypędzę i kaskadę zrobię!

(w. 531).

   W  akcie  III  Agatka  wyjaśnia,  że  Szarmancki  sam  zamówił  sobie  portret  Teresy.  Młodzi
zakochani,  Teresa  i  Walery,  wyznają  sobie  miłość  i  smucą  się  z  powodu  decyzji  Starosty  a
oddaniu  ręki  córki  wypomadowanemu  trzpiotowi.  Podkomorzy  i  jego  żona  proszą  Starostę,
ż

eby nie wydawał córki za mąż wbrew jej woli lub chociaż odroczył czas zaślubin. Surowy

ojciec jest nieprzejednany do czasu, kiedy dowiaduje się o roszczeniach Szarmanckiego:

Chciałbym otwarcie wiedzieć na piśmie, nie słowy,
Jak wielki będzie posag i czyli gotowy?

(w. 249-250).

   Zmiana  decyzji  o  przyszłości  córki  następuje  w  jednej  chwili.  Jednak  Starosta  zaleca
Teresie zaczekać na bogatszego niż Walery adoratora, ale w końcu, kiedy nowy kandydat na
męża zrzeka się posagu, oddaje mu rękę córki. W nastroju ogólnej radości ujawnia się druga
para  zakochanych  –  Agatka  i Jakub. Podkomorzy udziela im błogosławieństwa i zapowiada,
ku  zgorszeniu  Starosty,  uwolnienie  chłopów  od  poddaństwa.  Cały  utwór  zamyka  kwestia
Podkomorzego:

Te tak chlubne dla syna mego zjednoczenie
Najczulsze serca mego dopełnia życzenie;
W nim wszyscy znajdziem szczęścia naszego przyczyny
Bodajbyśmy, wraz dzieląc pomyślne godziny
Między słodkim staraniem krewnym i domowi,
I tym, co się należy własnemu krajowi,
Cnotliwie wszyscy w zgodzie i jedności żyli
I na szczęście ojczyzny i dzieci patrzyli!

(w. 403-410).

To znamienne dla wymowy utworu stwierdzenie wskazuje na związek szczęścia osobistego
i rodzinnego z powodzeniem ojczyzny: Tak je rozumiał Podkomorzy i inne postaci
podzielające jego poglądy.

Dwa obozy polityczne – charakterystyka postaci

   Powrót posła nawiązywał do aktualnej sytuacji politycznej wewnątrz kraju. Ugrupowania w
sejmie  podzieliły  się  zasadniczo  według  jednego  klucza  –  na  proreformatorskie  i
konserwatywne.  Taki  podział  narzucono  też  postaciom  komedii  reprezentującym  całe
społeczeństwo.
   Zwolennikiem  znaczących  zmian  jest  tu  Podkomorzy.  Wzorem  tej  postaci  był  marszałek
sejmu,  Stanisław  Małachowski  (adresat  listu  dedykacyjnego  poprzedzającego  tekst  utworu),
znany  jako  żarliwy  propagator  reform, człowiek wysokiej kultury politycznej, konsekwentny
realizator  własnych  poglądów,  wielki  autorytet  moralny.  Także  syn  Podkomorzego,  Walery,
myśli  podobnie  jak  ojciec.  Jako  obrońca  reform  i  przeciwnik  zgubnych  dla  Polski  swobód

szlacheckich  godnie  reprezentuje  w  sejmie  ideały  wyniesione  z  domu  rodzinnego.  Do  tej
grupy  postaci  można  zaliczyć  także  Podkomorzynę  we  wszystkim  lojalną  wobec  męża,
wypowiadającą  się  z  dumą  o  synu-pośle,  a  nawet  Teresę  wychowywaną  w  domu
Podkomorzego, zakochaną w Walerym, której nie imponuje szaławiła i fircyk – Szarmancki,
ale  rozwaga,  stateczność,  prawdomówność  młodego  posła.  Oczywiście,  przede  wszystkim
mężczyźni  ujawniają  tu  swoje  opinie,  dyskutują  o  aktualnych  zagadnieniach,  interesują  się
polityką.
   Wstecznictwo  poglądów  charakteryzuje  Starostę  Gadulskiego,  a  także  (ujawnia  się  to  w
sposobie  bycia)  Starościnę  i  Szarmanckiego.  Pierwszy  jest  zwolennikiem starych feudalnych
porządków,  reprezentuje  postawę  sarmacką,  charakteryzuje  się  polityczną  bezmyślnością,
brakiem  orientacji  w  sprawach  państwowych.  Drudzy  są  znakiem  pogoni  za
cudzoziemszczyzną,  łatwo  ulegają  wpływom  mody,  są  obojętnymi  na  sprawy  narodu
pasożytami społecznymi, hołdującymi takim wartościom jak modny strój i pieniądze.

Zarysowany tu ogólnie podział postaci jest w dramacie rozpisany na dialogi i sytuacje, które

w  bardziej  szczegółowy  sposób  przedstawiają  przeciwstawne  ugrupowania.  Wypowiedzi
bohaterów,  ich  zachowanie  i  wzajemne  relacje  pozwalają  odczytać  ich  charakterystykę  w
aspekcie sprawy narodowej.

Zwolennicy reform

   Podkomorzy  został  przedstawiony  jako  godny  naśladowania  wzór  cnót  obywatelskich  i
rodzinnych.  Nie  poprzestaje  na  głoszeniu  proreformatorskich  poglądów,  ale  stara  się
wprowadzać  je  w  życie  na  ile  jest  to  możliwe.  Przede  wszystkim  zadbał  o  odpowiednie
wychowanie synów (por. koniec pierwszego aktu), z których żaden nie próżnuje. Nie chodzi
tu  zresztą  wyłącznie  o  powszechnie  uznane  wartości,  jakie  im  wpajał,  jak  uczciwość,
prawdomówność  itp.,  ale  o  ukształtowanie  ich  jako  wrażliwych  na  potrzeby  ojczyzny,
pracujących  dla  jej  dobra  obywateli.  Doskonałym  przykładem  efektów  takiego  wychowania
jest zaszczytna funkcja, jaką pełni na arenie politycznej kraju Walery.

Podkomorzy jest urzędnikiem ziemskim, człowiekiem cieszącym się powszechnym

szacunkiem  (rozsądza  spory  graniczne).  Przejawia  stałe  zainteresowanie  sprawami  narodu,
myśli  w  kategoriach  ogólnospołecznych,  nie  osobistych.  Rozumie,  że  feudalne  uzależnienie
poddanych  to  znak  czasów  minionych,  swojej  służbie  nadaje  wolność.  Z  taktem  i
cierpliwością  znosi  głupie  wywody  Starosty,  stara  się  zachęcić  go  do  refleksji  nad  sytuacją
kraju, przytacza wiele argumentów na poparcie własnych opinii.

Postępowe poglądy wygłasza także Walery. Jego charakterystyka i postawa wobec

aktualnych  spraw  kraju  jest  konsekwencją  wychowania  w  rodzinie  dbającej  o  kształtowanie
uczuć patriotycznych. Walery jest młodzieńcem statecznym, opanowanym, uczciwym, stałym
w  uczuciach.  Zdobywanie  dóbr  materialnych  nie  jest  jego  życiową  namiętnością,  ani
kryterium,  według  którego  szukałby  żony.  Czytelnika  wzrusza  jego  synowskie  przywiązanie
do  rodziców  ujawniające  się  zwłaszcza  w  czułej  scenie  powitania  po  powrocie  do  domu  i
poprzez wyrażenie wdzięczności ojcu za wychowanie go na prawego obywatela.
   Troska  o  sprawy  narodowe  jest  stałym  elementem  wypowiedzi  całej  rodziny
Podkomorzego.  Walery  realizuje  ją  na  szerokim  i  znaczącym  polu  działalności  politycznej.
Jako poseł reprezentuje obóz reform, rozumie ich konieczność, ma dobrą orientację w sytuacji
wewnętrznej  kraju  i  międzynarodowej,  ogólnoeuropejskiej.  Wyniesiona  z  domu
odpowiedzialność  za  losy  ojczyzny  sprawia,  że  –  jak  Podkomorzy  –  nie  patrzy  na  własne,
osobiste  interesy,  ale  rozumie  potrzebę  rezygnacji  z  niektórych  swobód.  Oficjalnie  popiera
dążenia do zniesienia liberum veto, wolnej elekcji i poddaństwa chłopów. Wyraża radość, że
społeczne  i  polityczne  interesy  ojczyzny  są  w  centrum  zainteresowania  sejmu.  Ma  nadzieję,

e obrady posłów i jego w nich udział przyniosą owoce w postaci trwałych zmian, które

podniosą rangę Polski na arenie politycznej Europy.
   Walery  jest  osobą  wrażliwą,  uczuciową.  Nie  ukrywa  swojego  szacunku  i  miłości  do
rodziców,  ani  sympatii  i  uwielbienia  dla  Teresy.  Potępia  wstecznictwo  reprezentantów
przeciwnego  obozu.  Styl  Szarmanckiego,  jego  próżność,  brak  zainteresowania  sprawami
narodu rażą Walerego i bulwersują.
   Podkomorzyna zgadza się w pełni z poglądami męża i syna. Warunki powodzenia reform
ogólnokrajowych  ocenia  w  kontekście  mentalności  społeczeństwa.  Uważa,  że  wychowanie
młodzieży  w  duchu  miłości  ojczyzny  jest  podstawą  sukcesu  kraju.  Przede  wszystkim  ma  na
uwadze  wpajanie  młodzieży  takiej  hierarchii  wartości,  która  preferowałaby  elementy
tradycyjnie  polskie  (dbałość  o  życie  rodzinne,  praca  na  rzecz  dobra  ogólnego),  odrzucenie
obcych  mód  i  przyzwyczajeń,  rozbudzenie  zainteresowania  sytuacją  ojczyzny.  Razi  ją  popis
językowy  Starościny,  która  tak  dalece  hołduje  cudzoziemszczyźnie,  że zapomina o zasadach
poprawnego  używania  języka  polskiego  (bilecik  usprawiedliwiający  jej  nieobecność  przy
stole).
   Podkomorzyna  w  nietypowy,  jak  na  owe  czasy,  sposób  podchodzi  do  planów
matrymonialnych  syna.  Małżeńskiego  szczęścia  nie  mierzy  wysokością  posagu  panny.
Zwraca uwagę na wychowanie, wrażliwość, przymioty duchowe. Na wieść o tym, że Starosta
obiecał  rękę  Teresy  Szarmanckiemu  cierpi  i  na  różne  sposoby  stara  się  zmienić  ten  stan
rzeczy. Walery ma w niej powiernicę swoich problemów i oparcie w trudnej sytuacji. Teresa
wychowywała się w domu Podkomorzego – tym faktem także mierzy się ich wielkoduszność.
   Charakterystyka  Podkomorzyny  zupełnie  odbiega  od  wyobrażenia  żony  wysokiego
urzędnika.  Nie  próżnuje,  dba  o  dom  i  dobrą  atmosferę  rodzinną,  nie  marnuje  czasu  na  takie
głupstwa  jak  lektura  brukowych  romansów  czy  pogoń  za  modą,  jest  rozsądną,  kochającą
matką  i  żoną,  ma  dobry  kontakt  z  dorosłym  synem,  podziela  poglądy  społeczne  i  polityczne
męża  i  stara  się  wcielać  je  w  życie  we  własnym  domu.  Jest  uosobieniem  godności,
pracowitości i rozwagi Polki.
   Teresa  jest  osobą  w  pewnym  sensie  z  pogranicza  obu  grup  postaci,  jak  gdyby  łącznikiem
między  nimi.  Jest  córką  Starosty  Gadulskiego  z  pierwszego  małżeństwa  i  wychowanką
Podkomorzyny.  Atmosfera  domu  Podkomorzego  formuje  ją  jaka  pannę  rozważną,
pozbawioną  humorów  i  próżności,  bezpretensjonalną,  mającą  zdolność  właściwej  oceny
sytuacji  i  osób.  Wydaje  się  wprost  idealną  kandydatką  na  żonę  Walerego.  Plan  oddania  jej
ręki  Szarmanckiemu,  trzpiotowi  o  kosmopolitycznych  skłonnościach,  przeraża  ją  i  zasmuca.
Teresa umie właściwie ocenić wartość kandydata i prawdziwe pobudki starania o jej rękę. Nie
imponuje  jej  elokwencja  i  strojność  Szarmanckiego,  szybko  dostrzega  jego  próżność  i
nieuczciwe  zamiary.  W  tej  sytuacji  brak  posagu  jest  –  o  ironio!  –  wybawieniem  z
zagrażającego  związku.  Ukochana  Walerego  przeszła  trudną  szkołę  życia.  W  istocie
pozbawiona obojga rodziców, bo przecież Starosta uchylił się od ojcowskiej powinności, nie
zatraciła  równowagi  i  pogody  ducha.  Wykształcenie  przymiotów  szlachetnej,  wrażliwej,
rozsądnej panny zawdzięcza Podkomorzemu i jego żonie.
   Teresa  w  zasadzie  nie  ujawnia  swoich  sympatii  politycznych.  Nie  jest  to  bynajmniej
zaskakujące.  Polityka  to  „męska  rzecz”.  Jednak  pośrednio  opowiada  się  za  obozem  reform
(jest związana z domem zwolenników przemian i kocha posła, który je popiera).

Reprezentanci obozu konserwatywnego

   W tej grupie osób naczelną postacią jest Starosta Gadulski. Jego konserwatywne poglądy
zaskakują  egoizmem,  brakiem  orientacji  w  sprawach  politycznych,  śmieszą  naiwnością  i
głupotą.  Charakterystyka  Starosty,  dopełniona  tzw.  nazwiskiem  mówiącym,  nie  pozostawia

wątpliwości, jakim jest człowiekiem – zarówno w relacjach z członkami rodziny jak i wobec
spraw  narodowych.  Jest  doskonałym  przeciwieństwem  Podkomorzego.  Jako  Starosta  nie
cieszy się dobrą opinią, żyje z profitów czerpanych z dożywotniej dzierżawy królewszczyzny.
Jego  działalność  publiczna  –  był  deputatem  do  trybunału  nie  przysporzyła  mu  bynajmniej
dobrej sławy.
   Z  jednej  strony  Gadulski  ceni  dawne  szlacheckie  zasady  i  przywileje,  z  drugiej  –  sam  je
łamie.  W  dyskusjach  występuje  jako  zwolennik  liberum  veto  i  wolnej  elekcji,  ale
równocześnie  sam  przekreśla  verbum  nobile  i  odstępuje  od  przyrzeczenia  danego
Szarmanckiemu.  Reprezentuje  zacofaną  szlachtę  sarmacką  charakteryzującą  się  ciemnotą,
ograniczeniem  poglądów,  nieuctwem,  politykierstwem.  Morale  Starosty  jest  wysoce
podejrzane  tak  w  układach  rodzinnych,  jak  i  w  działalności  publicznej.  Jego  poglądy
kompromitują go jako osobę nie mającą pojęcia o sytuacji Polski na arenie międzynarodowej,
ani  o  sprawach  wewnętrznych.  Na  każdy  temat  zabiera  głos,  nie  mając  zresztą  umiaru  w
gadulstwie,  i  stara  się  narzucić  rozmówcy  swoje  poglądy.  Zachowanie  Walerego  i  jego
rodziców  w  scenie  powitania  drażni  go  i  irytuje.  W  tym  przejawia  się  niechęć  Starosty  do
młodego  posła,  który  poprzez  swoją  działalność  publiczną  występuje  przeciwko
staroszlacheckim przywilejom. Otwartej dyskusji z Walerym nie podejmuje, a swój pogląd na
prace sejmu formułuje w rozmowie z Podkomorzym jeszcze przed przybyciem jego syna

Bóg wie, co porobiły sejmujące Stany,
Dlaczego ten rząd? po co te wszystkie odmiany?
Alboż źle było dotąd? a nasi przodkowie
Nie mieliż to rozumu i oleju w głowie?
Byliśmy potężnymi pod ich ustawami.
[...]
Dziś się wszystko zmieniło i bardziej się zmieni:
Zepsuli wszystko, tknąć się śmieli okrutnicy
Liberum veto, tej to wolności źrzenicy.

płacze

Przedtem bez żadnych intryg, bez najmniejszej zdrady,
Jeden poseł mógł wstrzymać sejmowe obrady,
Jeden ojczyzny całej trzymał w ręku wagę,
Powiedział: „nie pozwalam”, i uciekł na Pragę.
Cóż mu kto zrobił: jeszcze, że tak przedni wniosek,
Miał promocje i dostał czasem kilka wiosek.
Dzisiaj co kto dostanie? Nowomodne głowy
Chcą robić jakieś straże, jakiś sejm gotowy,
Czyste do despotyzmu otwierają pole.

(w. 139-159).

Rozgoryczenie Starosty wynikające z aktualnych przemian idzie w parze z jego
niezadowoleniem z życia rodzinnego, jakie sam sobie zgotował. Przyczyną kłopotów jest
małżeństwo dla majątku z osobą, która w najmniejszym stopniu nie spełnia warunków dobrej
ż

ony. Starosta powstrzymuje jednak swoją niechęć do gderliwej i wiecznie chorej małżonki,

bo rozstanie z nią uszczupliłoby znacznie jego fortunę. Uwielbienie dla wartości materialnych
potwierdza postawa Gadulskiego wobec córki. Chociaż Teresa jest jego jedynym dzieckiem a
on sam ma spory majątek, nie wyobraża sobie, żeby kandydat na zięcia oczekiwał od niego
wsparcia finansowego. Zwyczajowy posag nie wchodzi w rachubę. Przyszłości córki Starosta
w ogóle nie rozważa w kategoriach szczęścia małżeńskiego. Z osobistej sytuacji nie wyniósł

właściwej  nauki,  skąpstwo  odbiera  mu  zdolność  logicznego  myślenia,  jest  pozbawiony
elementarnej wrażliwości.
   Starosta  jest  nie  tylko  gadatliwy,  ale  kłótliwy,  leniwy,  chciwy,  obojętny  na  potrzeby  i
uczucia  innych,  zacofany,  obłudny,  akceptujący  skłonności  do  cudzoziemszczyzny  (modna
ż

ona, Szarmancki). Jest to postać skompromitowana w każdym calu, nie pozostawiająca

wątpliwości, że jest to wzór negatywny, ośmieszony, taki, który należy odrzucić.
   Podobne  reakcje  wzbudza  osoba  Starościny,  także  poddana  surowej  i  miażdżącej  krytyce.
Nie  oznacza  to  bynajmniej,  że  tworzy  z  mężem  dobraną  i  zgodną  parę.  Wręcz  przeciwnie  –
małżeństwa dla interesu pozbawione jest uczucia i wzajemnego zrozumienia. Starościna była
kiedyś  tzw.  dobrą  partią  –  panną  z  dużym  posagiem.  Był  to  chyba  jedyny  argument,  który
skłonił  Starostę  do  ożenku.  Nie  jest  osobą  zdolną  do  stworzenia  przytulnego  domowego
ogniska.  Dom  i  rodzina  to  sprawy  zupełnie  jej  obce.  Główne  zainteresowania  Starościny  to
francuskie  romanse  i  modne  stroje.  Zaplanowane  przez  siebie  wydatki  realizuje  drogą
szantażu.  Zmęczony  jej  hipochondrycznymi  napadami  mąż  ulega  wszelkim  zachciankom.
Obiecuje nawet zamienić dobrze prosperujący młyn na wodospad w otoczeniu zieleni, co jest
najlepszym dowodem jej dominacji w tym związku.
   Starościna  jest  osobą  otwarcie  krytykowaną.  Przed  wygłoszeniem  opinii  o  niej  nie
powstrzymują  się  nawet  tak  taktowne  osoby,  jak  Podkomorzyna  i  jej  mąż.  Zbulwersowani
niedostateczną  znajomością  ojczystego  języka  i  zachowaniem  chimerycznej  damy  wyrażają
zdziwienie,  że  Starosta  toleruje  taką  żonę,  próżną  i  głupią,  prowadzącą  pasożytniczy  tryb
ż

ycia.

   Odpowiednim  kompanem  dla  Starościny  jest  Szarmancki,  modny  kawaler,  światowiec
hołdujący  wszystkiemu,  co  cudzoziemskie  (literatura,  stroje,  język).  Jest  on  typowym
fircykiem,  cwaniakiem,  łowcą  posagów,  pieczeniarzem.  Imponuje  mu  lekkie,  leniwe  życie
dworskie wypełnione zabawami i przyjemnościami. Trwoni majątek ojca i pilnie rozgląda się
za  odpowiednim  posagiem.  Nie  trudni  się  żadną  pracą,  a  nawet  śmieje  się  z  sugestii
Walerego, że mógłby pracować dla kraju (par. streszczenie komedii).
   Sprawy  narodowe  są  Szarmanckiemu  całkowicie  obce,  uważa  je  za  nudne,  jego  żywiołem
są  salonowe  umizgi.  Lekceważy  osoby  niższe  stanem.  Zagraniczne  podróże,  którymi  się
przechwala,  także  nie  były  dla  niego  powodem  głębszej  refleksji  nad  życiem  mieszkających
tam ludzi. Interesował się tylko detalami strojów i rozrywkami.
   Szarmancki  reprezentuje  typ  trzpiota,  fircyka,  półpanka,  łowcy  posagów,  który  na  dłużej
zagości  w  polskiej  dramaturgii  (poprzez  utwory  Fredry  do  komedii  pozytywistycznej).  Taki
model postaci występuje też często w satyrze i powieści obyczajowej.
   Sposób  bycia  Szarmackiego  jest  jaskrawo  sprzeczny  z  wartościami  szlachectwa  (niegodne
postępowanie  z  kobietami),  ziemiaństwa  (trwonienie  rodowego  majątku)  i  obywatelstwa
(obojętność na sprawy publiczne).

   Zaproponowany  przez  Niemcewicza  układ  postaci  jest  w  pełni  czytelny  i  jednoznaczny.
Zwolennicy  reform  społecznych  i  politycznych  to  osoby  godne  naśladowania,
charakteryzujące  się  wysokim  morale,  realizujące  się  w  życiu  rodzinnym  i  na  polu
działalności  publicznej.  Przedstawiciele  obozu  wstecznego  są  tu  skrytykowani  jako
bohaterowie  obojętni  na  sprawy  ojczyzny,  obawiający  się  wszelkich  zmian,  broniący
przywilejów  swojego  stanu  wyłącznie  z  pobudek  egoistycznych,  odrzucający  narodowe
wartości na rzecz cudzoziemszczyzny, pozbawieni uczuć i zdrowego rozsądku.
   Poza tym dwudzielnym układem pozostaje służba nie angażująca się po żadnej ze stron.

Schemat intrygi komediowej – problematyka obyczajowa i społeczna

   Powrót  posła,  często  określany  jako  pierwsza  polska  komedia  polityczna,  zasadza  się  na
ogranym  schemacie.  Miłość  dwojga  młodych  napotyka  poważne  przeszkody,  ale
kompromitacja  rywala  pozwala  na  połączenie  się  zakochanych  i  szczęśliwe  zakończenie
utworu.  W  ten  modny  komediowy  schemat  intrygi  wplecione  są  ważkie  rozważania
polityczne  mające  walor  aktualności.  Postaci  komedii  prowadzą  dyskusje,  jakie  pochłaniały
uwagę współczesnych autorowi Polaków okresu Sejmu Wielkiego. Głównymi osobami są tu
Podkomorzy  i  Starosta  skontrastowani  pod  każdym  względem.  Są  wyrazicielami
przeciwstawnych  poglądów,  reprezentantami  dwu  obozów,  które  dzieliły  społeczeństwo
polskie tamtych czasów. Ten układ osób jest aluzją polityczną w pełni czytelną i oczywistą –
odnosi się do dwu ugrupowań sejmowych.
   Autor  komedii  –  poseł  –  przedstawia  bohatera  utworu,  również  posła.  W  prywatnych,
domowych  okolicznościach  osoba  Walerego  jest  równocześnie  elementem  narzuconego  tu
schematu (marzy o poślubieniu panny obiecanej innemu).
   Skontrastowanie  postaci  dotyczy  także  rywali  starających  się  o  rękę  Teresy.  Oczywiście,
według  zasady  przejrzystości  utworu  i  zwycięstwa  dobra,  wygrywa  szlachetny,  prawdziwie
zakochany  Walery.  Sympatia  odbiorców  bezwzględnie  będzie  po  jego  stronie.  On  też  jest
osobą  skonkretyzowaną,  jeśli  chodzi  o  stanowisko  polityczne.  Także  pod  tym  względem  –
konsekwentnie  –  będzie  obdarzony  życzliwością  czytelników  i  widzów.  Ten  dydaktyczny
zamysł zdominował wymowę utworu.
   Oprócz  uczuciowego  związku  Walerego  i  Teresy,  łączącego  zdarzenia  budujące  intrygę,
można w Powrocie posła odnaleźć pewną klamrę również opartą na motywie miłosnym. Jest
to wyznanie miłości między służącymi, Agatką i Jakubem, zamieszczone na początku utworu,
i  prośba  młodych  o  pozwolenie  na  ślub  skierowana  do  Podkomorzego  i  jego  żony  w
zakończeniu  sztuki.  Jest  to  zarazem  pretekst  do  podniesienia  jeszcze  jednej  ważkiej  kwestii
społecznej. Podkomorzy ogłasza zniesienie poddaństwa w swoim majątku.

Milej mi będzie, że ci, z których żyjem pracy,
Stwierdzą go szczęściem swoim poczciwi wieśniacy,
Niech ich podległość ze dniem dzisiejszym ustaje:
Ciebie i włość mą całą wolnością nadaję.

(w. 375-378).

Wzruszony Jakub odpowiada:

Panie dobry, łaskawy, pod rządy twoimi
My i rodzice nasi byli szczęśliwymi.
W dobrej i złej przygodzie z tobą razem wspolni,
Nie porzucim cię nigdy, choć będziemy wolni.

(w. 379-382).

   Takim  dodatkowym  akcentem  kończy  się,  ku  oburzeniu  i  zgorszeniu  Starosty,
propagowanie  przemian,  które  mają  uzdrowić  kraj.  Ich  podstawą  jest  zrozumienie  potrzeby
reform, ale i zgodna współpraca wszystkich stanów.
   Problematyka  polityczna  i  społeczna  splata  się  tu  na  każdym  kroku  z  obyczajową
charakterystyką  osób.  Postulowana  konieczność  reform  dotyczy  nie  tylko  prawa,
administracji  państwowej,  ale  także,  a  może  przede  wszystkim,  mentalności  społeczeństwa
końca  XVIII  w.  Ośmieszenie  stylu  modnych  żon  i  fircyków,  krytyka  pogoni  za

cudzoziemszczyzną,  obrona  rdzennie  polskich  wartości  (język,  obyczaje),  kompromitacja
łowców posagów – to droga do takiej przemiany.
   Oświeceniowy  dydaktyzm  Powrotu  posła  jest  więc  szeroko  zakrojony  i  obejmuje  wiele
zagadnień.  Błaha  intryga  zawiera  w  sobie  treści  o  ważkim  znaczeniu  (poważne  refleksje,
postulaty,  wzory  osobowe).  Efekty  komediowe  w  gruncie  rzeczy  ustępują  tu  miejsca
zagadnieniom poważnym i doniosłym, nurtującym ówczesne społeczeństwo polskie i szeroko
dyskutowanym.

Komizm i język Powrotu posła

   Ulubiony gatunek dramatyczny oświecenia J. U. Niemcewicz przystosował do celów, jakim
miał  służyć  jego  utwór.  Wyposażył  tekst  w  postaci  jednoznacznie  określone  pod  względem
sympatii  politycznych,  wprowadził  dyskusję  na  tematy  ogólnospołeczne.  Poważne
rozważania,  argumenty,  polemiki  zatopione  są  w  schemat  miłosnej  intrygi  komediowej.
Bohaterowie sztuki są podzieleni na dwa obozy polityczne a podział ten pokrywa się z innym:
pierwsza grupa postaci to osoby neutralne, jeśli chodzi o efekty komiczne, druga składa się z
tzw. typów komicznych.
   Rozważając  taką  kategorię  estetyczną  jak  komizm  postaci,  trzeba  zwrócić  uwagę  na
skompromitowany  i  ośmieszony  w  utworze  obóz  konserwatywny.  Podczas,  kiedy
bohaterowie  pozytywni  ubrani  są  w  stroje  narodowe  lub  po  prostu  w  zwyczajne  stroje
domowe,  Starościna  i  Szarmancki  odbiegają  od  tego  stylu,  rażąc  i  śmiesząc  zarazem
przesadnie  zdobnymi  ubiorami  według  mody  francuskiej.  W tej grupie osób można dostrzec
wyraźne  tendencje  do  megalomanii  i  kosmopolityzmu.  Kwestie  obnażają  równocześnie  brak
podstaw  do  tak  wygórowanego  mniemania  o  sobie.  Są  to  bowiem  postaci  pozbawione
krytycyzmu  wobec  samych  siebie,  niedouczone,  lekceważące  wszelki  wysiłek  intelektualny.
Cóż może bardziej śmieszyć i niekiedy irytować, jeżeli nie pusząca się jak paw głupota.
   Prezentacja przekonań politycznych Starosty bawi i wzbudza politowanie. Gadulski nie ma
pojęcia  o  rzeczywistej  sytuacji.  Brak  rozeznania  w  sprawach,  o  których  mówi  z
zacietrzewieniem, uzupełnia jego zachowanie przy stole, opisane przez Agatkę:

Gęba się nie zamknęła przez całą wieczerzę,
Powywracał butelki, szklanki i talerze.

(a. I, w. 11-12).

Również

zachowanie

Starościny

opisywane

jest

uwzględnieniem

akcentów

humorystycznych. Jest ona pogrążona w „spazmach modnych”, cierpi w stylu francuskich
romansów, co zresztą nie przeszkadza jej skutecznie wpływać na decyzje męża w kwestii
wydatków na jej przyjemności i stroje.

Zawsze narzeka; nie wiem, co siedzi w tej głowie!
Bóg dał piękny majątek, honory i zdrowie,
A zawsze nieszczęśliwa; we dnie spać się kładzie,
A całą noc się tłucze w dzikiej promenadzie,
Płacze, patrzy na miesiąc, gada do obłoków,
Wzywa jakichściś cieniów, jakichściś wyroków

(a. I, w. 23-28).

Najbardziej komicznym typem jest Szarmancki. Charakteryzuje go nie tylko modny strój
francuski, ale i zachowanie – lubi wyłącznie rozrywki, kokietuje damy, zaczepia służące; w
jego sposobie bycia jest wielki chaos i ruchliwość.

Ten sowizdrzał dom cały przewrócić gotowy
Co też on nie wyrabia! Gada bez pamięci,
Lata z kąta do kąta, wierci się i kręci.
Każdą zaczepi.
[...].

(a. I, w. 38-41).

   Popisy  elokwencji  Szarmanckiego  mają  podstawę  w  lekturze  tanich  romansów
sentymentalnych ćwiczących czytelnika w salonowych intrygach i umizgach.
   Niemcewicz  stosuje  w  swoim  utworze  wszystkie  typy  komizmu.  Rysunek  postaci  wspiera
tu  komizm  sytuacyjny  i  językowy.  Sytuacje  tego  rodzaju  nie  są  zbyt  częste,  ponieważ
większość  miejsca  poświęcił  autor  refleksjom  politycznym.  Niektóre  z  nich  tylko  się
wspomina,  jak  np.  wyrwanie  Szarmanckiemu przyprawionego warkocza przez Agatkę, którą
zaczepiał  i  chciał  gwałtem  pocałować  (a.  I,  w.  40-47)  lub  relacja  z  pobytu  malarza
zatrudnianego  przez  ławrę  posagów,  któremu  zleceniodawca  nie  chciał  zapłacić  za  portret
Teresy  (a.III,  w.  1-15).  Natomiast  scena  przechwalania  się  licznymi  romansami  z
demonstracją  „dowodów”  miłosnych  sukcesów  (tzn.  portretów  rzekomych  kochanek)  przed
oczyma Walerego ma miejsce na kartach utworu.
   Inna  zabawna  scena  kompromituje  i  ośmiesza  Starostę  jako  męża,  który  wbrew  sobie  i  w
ogóle  wbrew  zdrowemu  rozsądkowi  zgadza  się  na  wszystkie  pomysły  żony,  znosząc  jej
najdotkliwsze  szantaże,  byle  tylko  nie  odeszła  z  połową  majątku.  Gadulski  nawet  jej
nadskakuje,  komplementuje,  chuć  w  gruncie  rzeczy  nie  maże  jej  znieść.  Komizm  sytuacji
spleciony  z  obłudą  Starosty  wymierzony  jest  w  starających  się  o  rękę  panny  jedynie  ze
względu na posag.
   Poza  wymienianymi  przykładami  sytuacji  typowa  komediowych  mamy  w  Powrocie  posła
wiele  fragmentów  wykorzystujących  dowcip  językowy,  grę  słowną,  dystans  ironiczny,
karykaturalną charakterystykę osób. Pod względem języka postaci można by podzielić nawet
na  trzy  grupy.  Dwie  odpowiadają  już  wyodrębnionym,  zaś  trzecią  stanowi  służba:  Agatka  i
Jakub  (Kozak  Szarmanckiego  jest  postacią  epizodyczną  i  nie  można  go  brać  pad  uwagę  na
równi z pozostałymi).
   Służący  reprezentują  tu  tzw.  chłopski  rozum,  trzeźwe  spojrzenie,  jednoznaczną  ocenę
sytuacji. Właśnie oni opisują przybyłych do daniu Podkomorzego członków dalszej rodźmy i
Szarmanckiego,  dostrzegając  ich  charakterystyczne  rysy  i  pokpiwając  labie  z  tak
wyszukanych person. Język Agatki i Jakuba służy prostym, tchnącym prawdziwością opinam,
a  także  ujawnia  ich  uczucia  względem  siebie.  Kwestie  tych  postaci  są  językowo  wyważone,
charakterystyczne  dla  prostodusznych,  prawdomównych  bohaterów  z  ludu.  Znajdziemy  tu
drwinę, ironię (np. zdobyczą ogromną nazywa Agatka wyrwany Szarmanckiemu warkocz).
   Bohaterowie  pozytywni  (obóz  reform)  charakteryzują  się  wysoką  kulturą  języka,  dobierają
słowa  tak,  by  nikogo  nie  urazić,  mówią  poprawną  polszczyzną  literacką  bez  obcych
naleciałości.  Sposób  wyrażania  się  świadczy  o  odpowiednim  wykształceniu  tych  osób  i
właściwie dobieranej lekturze.
   Grupa  zwolenników  starego  porządku  charakteryzuje  się  dziwactwami  językowymi.
Przyczyną  tego  stanu  rzeczy  jest  nieuctwo  i  upodobanie  do  słabej  literatury  francuskiej.
Wyróżnia się tu Starościna, która kaleczy ojczysty język składnią i słownictwem francuskim.
Jest  to  przykład  komizmu  języka.  Trzeba  dodać,  że  popisy  językowe  modnej  damy  tyle

mieszą, co przerażają jej stosunkiem do ojczystej mowy i upodobaniem do wszystkiego, co

niepolskie. Najbardziej jaskrawym przykładem jest treść biletu:

Bardzo jestem rozgniewana, że nie mogę udać się na przyjemne
Ich śniadanie: głowa źle mi robiła przez noc całą i koszmar przeszkadzał mi
zamknąć oko;
jestem w strasznej feblesie, skoro będę lepiej, polecę w ręce kochanej kuzynki.

(a. I, w. 275-278).

   Sposób  wyrażania  się  Szarmanckiego  stylizowany  jest  na  mowę  kochanków
sentymentalnych romansów. Śmieszny sztuczną zalotnością i przesadną kokieterią, nie stroni
od ckliwości i czułostkowej egzaltacji. Językowa charakterystyka osób pozostaje w zgodzie z
ich  stanem,  stylem  życia,  wykształceniem,  wychowaniem,  ogładą  towarzyską.  Efekty
komiczne  w  zakresie  języka  dookreślają  mówiącą  postać,  ubarwiając  kwestie  zabawnymi
zabiegami stylistycznymi i słownictwem.

Komedia Niemcewicza dziś

   Teatralny  sukces  Powrotu  posła  w  dobie  Sejmu  Czteroletniego  był  nie  do  powtórzenia.
Zdecydował  o  tym  aktualny  wydźwięk  dzieła  napisanego  właśnie  na  użytek  tej  chwili.  Nie
znaczy  to  jednak,  że  żywot  sceniczny  komedii  zakończył  się  wraz  z  oświeceniem.
Patriotyczna  wymowa  utworu,  propagowanie  właściwych  postaw  i  zachowań  to  uniwersalne
walory tego dzieła, które znajdują mu odbiorców w końcu XX w.
   Przesadna  gadatliwość  posłów,  brak  zgody  narodowej w wielu sprawach, prywata to także
znaki  czasów,  które  nastąpiły  po  dwu  wiekach  od  napisania  Powrotu  posła.  Obecnie  grywa
się  ten  utwór  z  jednej  strony  jako  ciekawostkę  historyczno-teatralną  z  epoki  oświecenia,  z
drugiej jako tekst budzący nowe skojarzenia.
   Nie  tylko  aspekty  polityczne,  ale  także  społeczne  i  obyczajowe,  mogą  być  dyskutowane  w
kontekście  aktualnego  stanu  rzeczy.  Pogoń  za  cudzoziemszczyzną  przybrała  formę
małpowania  wzorów  amerykańskich  (zwłaszcza  stylu  życia).  Postawa  fircyka  i  łowcy
posagów  zamieniła  się  w  podobną  –  kolekcjonerów  sukcesów  miłosnych.  Takich  analogii
można  doszukać  się  więcej.  Wystarczy  stwierdzić,  że  Powrót  posła  w  dzisiejszym  teatrze
polskim  jest  nie  tylko  formą  przybliżenia  młodzieży  lektury  szkolnej,  ale  może  być  także
zachętą do refleksji nad współczesnym społeczeństwem polskim.

Przypisy

1. Daty te podaje autor monografii poświęconej Niemcewiczowi, Karol Zbyszewski,

dodając, że do czasu wystawienia Powrotu posła na scenie, czyli w ciągu 2 miesięcy od
napisania komedii, wydano tekst po raz drugi. K. Zbyszewski, Niemcewiez od przodu i
tyłu, Warszawa 1991, s. 172.

2. Cyt. za: M. Adamczyk, B. Chrząstowska, J. T. Pokrzywniak, Starożytność-oświecenie.

Podręcznik literatury dla klasy pierwszej szkoły średniej, Warszawa 1994, s. 398.

3. Por. hasło; Niemcewicz Julian Ursyn, opr. Z. Lewinówna w: Literatura polska.

Przewodnik encyklopedyczny, t. 2, Warszawa 1985.

4. G. Pauszer-Klonowska, Polska jego miłość. Opowieść o Julianie Ursynie Niemcewiczu,

Lublin 1973, s. 193.