1
dr Izabella Steinerowska-Streb
Katedra Ekonomii i Polityki Transformacji
Akademia Ekonomiczna w Katowicach
Rynek pracy w gospodarce transformującej się - przykład Polski
Wprowadzenie
Rynek pracy w gospodarce rynkowej regulowany jest przez popyt i podaż na pracę. Za
główne determinanty popytu na siłę roboczą uznaje się:
1
płacę, wydajność pracy i
zapotrzebowanie na produkty będące wynikiem pracy. Natomiast do podstawowych
czynników wpływających na rynkową podaż pracy zalicza się poza stawką płacy: liczbę osób
o określonych kwalifikacjach, pozapłacowe korzyści z pracy, płace i pozapłacowe korzyści z
alternatywnych zajęć oraz społeczno-kulturowe uwarunkowania aktywności zawodowej.
Ponadto kształtowanie się popytu i podaży na pracę w istotnym stopniu uzależnione jest od:
mobilności pracy (w sensie geograficznym i zawodowym), wysokości zasiłku dla
bezrobotnych i jego relacji w stosunku do obowiązującej w danym kraju minimalnej stawki
płac, aktywności związków zawodowych, polityki prowadzonej przez państwo na rynku
pracy, stopy podatkowej, kosztów pracy, a także ogólnej koniunktury gospodarczej.
2
Sytuacja
na rynku pracy jest więc wypadkową wielu powiązanych ze sobą czynników.
W gospodarce centralnie planowanej warunki funkcjonowania rynku pracy są zupełnie
inne. Charakterystyczną cechą dla tego ustroju jest deficyt siły roboczej i ukryte bezrobocie
oraz zniekształcona struktura zatrudnienia.
3
Urynkowienie tak działającego rynku pracy
prowadzi do drastycznych zmian. Uruchomiony zostaje bowiem mechanizm rynkowy i
zaczynają działać prawa popytu i podaży. Naturalną konsekwencją takiego stanu rzeczy są
modyfikacje w strukturze zatrudnienia oraz bezrobocie.
Transformacja systemu gospodarczego z centralnie sterowanego na wolnorynkowy
powoduje, iż oprócz dawno już zidentyfikowanych przez ekonomistów czynników
determinujących rynek pracy w gospodarce rynkowej, występuje szereg dodatkowych
zmiennych wynikających ze specyficznego stanu w jakim znajduje się cała gospodarka.
Zidentyfikowanie tych czynników jest niezmiernie trudne i wymaga dogłębnej analizy
sytuacji społeczno-gospodarczej transformującego się kraju.
Ciekawym przykładem gospodarki transformującej się jest Polska. Od czasów
powojennych była ona państwem o ustroju centralnie sterowanym. W 1989 roku gospodarka
Polski została jednak przekształcona w wolnorynkową. Na skutek uruchomienia się
mechanizmu rynkowego doszło do zmian na rynkach wszystkich czynników produkcji, w tym
na rynku pracy. Celem artykułu jest analiza podstawowych zmiennych determinujących ten
rynek w trakcie przekształceń gospodarczo-systemowych. Przyjęto tezę, iż do zasadniczych
czynników wpływających na sytuację na polskim rynku pracy w okresie dokonującej się
transformacji należy zaliczyć orientację strategiczną polskiego sektora małych i średnich
przedsiębiorstw.
1
Podstawy ekonomii, red. R. Milewski, PWN, Warszawa 2000, s. 249 oraz Sloman J., Economics, Prentice Hall,
Biboa, Spain, 2006, s. 576-578
2
O. Blanchard, Macroeconimics, Pearson Prentice Hall, New Jersey 2006, s. 126-128 oraz Begg D., Fischer S.,
Dornbush R., Ekonomia tom 2, PWE, Warszawa 1993, s. 194-230
3
Podstawy ekonomii op. cit., s. 549
2
Polski rynek pracy po zmianie ustroju z gospodarki centralnie sterownej na
wolnorynkową
Polski rynek pracy w ciągu ostatnich dwudziestu lat uległ istotnym modyfikacjom.
Podstawowym czynnikiem sprawczym przemian na tej płaszczyźnie była transformacja
gospodarczo-ustrojowa. W konsekwencji upadku dużych, nierentownych przedsiębiorstw
państwowych wiele osób straciło pracę i pojawiło się nieznane w czasach socjalizmu
bezrobocie, które wzrosło od zera w 1989 roku do 16,4% w 1993 roku.
4
Transformacja
spowodowała, iż w Polsce wykształcił się prawdziwy, rządzący się prawami popytu i podaży
rynek pracy. Zniknęły sztucznie występujące w okresie gospodarki centralnie sterowanej
niedobory siły roboczej, a pojawiła się nadwyżka podaży pracy, która była przyczyną
powiększającej się stopy bezrobocia (tabela 1).
Tabela 1: Podstawowe wskaźniki rozwoju gospodarczego w latach 1990–2001
Źródło: Mechanizmy tworzenia i likwidacji miejsc pracy w polskiej gospodarce, Rządowe Centrum Studiów
Strategicznych, Rada Społeczno-Gospodarcza, Warszawa 2003, s. 44
Masowo
zwalniani
z
prywatyzowanych
i
likwidowanych
przedsiębiorstw
państwowych pracownicy poszukiwali zatrudnienia w prywatnych firmach, które zapełniały
rynek korzystając z uchwalonej na koniec 1988 roku liberalnej ustawy o działalności
gospodarczej. Rynek stwarzał im duże możliwości rozwoju, bowiem po niedoborach
występujących w czasach socjalizmu występowały na nim liczne luki do wypełnienia. W
rekordowym pod względem przyrostu nowych firm prywatnych 1989 roku powstało ich
ponad 400 tys., a w 1990 roku - 516 tys.
5
W ciągu zaledwie trzech lat wąsko ujmowany sektor
prywatny (z pominięciem rolnictwa i spółdzielczości) zwiększył swój udział w zatrudnieniu z
13,25% w 1989 roku do 34,4% w 1992 roku. Natomiast przy włączeniu rolnictwa i
spółdzielczości udział sektora prywatnego w zatrudnieniu sięgał około 60% pod koniec 1992
roku
6
.
4
Bezrobocie rejestrowane I – IV kwartał 2007 r., GUS, Warszawa, 2008.
5
Bałtowski M., Miszewski M., Transformacja gospodarcza w Polsce, PWN, Warszawa 2006, s. 223
6
Balcerowicz L., Wolność i rozwój. Ekonomia wolnego rynku, Wydawnictwo Znak, Kraków1995, s. 392 oraz
Zieliński M., Wpływ małych i średnich przedsiębiorstw na rynek pracy [w:] Rola małych i średnich
przedsiębiorstw w rozwoju regionalnym, red. R. Kośmider, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2000, s. 77
3
Stopniowo przedsiębiorstwa prywatne zaczęły zatem odgrywać znaczącą rolę na
polskim rynku pracy, mimo iż przeciętna wielkość zatrudnienia w nich nie była duża. Na
koniec 1989 roku wśród podmiotów sektora prywatnego dominowały bowiem firmy, w
których zatrudnionych było dwóch pracowników.
7
Nowo tworzone przedsiębiorstwa
prowadziły działalność na niewielką skalę, ponieważ większość polskich przedsiębiorców
podejmowała w tym czasie działalność gospodarczą poszukując głównie źródła utrzymania.
Ich podstawowy cel stanowiło samozatrudnienie i maksymalizacja zysków, a rozwój
traktowali jako kategorię drugoplanową. W rezultacie prowadzone przez nich
przedsiębiorstwa sporadycznie zmieniały liczbę zatrudnionych.
8
Ukierunkowane w ten sposób
prywatne firmy, nie były wobec tego w stanie wchłonąć stale powiększającej się ilości osób
chętnych do pracy. Od początku transformacji liczba bezrobotnych wzrastała więc
systematycznie aż do 1994 roku.
S
zczególnie intensywny przyrost bezrobocia nastąpił w latach 1990 – 1993. W tym
okresie stopa bezrobocia zwiększyła się o prawie 10 punktów procentowych. B
ezrobocie
strukturalne objęło wiele sektorów gospodarki. Najtrudniejsza sytuacja zaistniała w przemyśle
ciężkim (przemysł chemiczny, hutniczy) oraz w sektorze wydobywczym, w tym szczególnie
w górnictwie węgla kamiennego.
9
Z
miana struktury gospodarki nie była jednak jedyną
przyczyną złej sytuacji na rynku pracy. Równolegle nastąpiło również pogorszenie się ogólnej
koniunktury gospodarczej oraz obniżenie się popytu globalnego spowodowane w dużej mierze
spadkiem eksportu, głównie do państw dawnego bloku wschodniego.
Na sytuację na rynku pracy w tym okresie niekorzystnie wpływał dodatkowo brak
odzwierciedlenia rosnącego produktu krajowego brutto w zwiększaniu się zatrudnienia w
gospodarce (wykres 1). Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy był postęp techniczny, wynikający
z otwarcia Polski na świat po 1989 roku. Spowodowało to wzrost wydajności pracy i w
konsekwencji bezzatrudnieniowy wzrost gospodarczy. Dopiero w latach 1994 – 1997 produkt
krajowy brutto podniósł się na tyle istotnie (odpowiednio 5,2%, 7,0%, 6,2% oraz 7,1%), że
zwiększyło się zatrudnienie w gospodarce i nastąpił spadek stopy bezrobocia w stosunku do 1993
roku o 6,1 punktów procentowych.
10
Wykres 1. Dynamika PKB i stopa bezrobocia w Polsce w latach 1990–2008 (w %)
7
Bałtowski M., Miszewski M., op. cit., s. 224
8
Por.: Sibińska A.: Zachowania marketingowe małych i średnich firm a styl kierowania ich właścicieli, Przegląd
organizacji 4/2001 oraz Noga A.: Przedsiębiorczość, a polityka makroekonomiczna, referat VII Kongresu
Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego – sesja IV: Przedsiębiorstwo i konkurencyjność, Zeszyt nr 2, styczeń
2001, s.23.
9
Wronowska G. Klimczyk P., Przyczyny bezrobocia strukturalnego w Polsce w okresie transformacji – na
przykładzie górnictwa węgla kamiennego, www.ae.krakow.pl (30.07.2009)
10
Por.: Szczapa J., Bezrobocie w Polsce w latach 1990 – 2007 wprowadzenie, http://www.ae.katowice.pl
(30.07.2009) oraz Kołodko G., Wielka Transformacja 1989–2029.Uwarunkowania, przebieg, przyszłość,
http://www.tiger.edu.pl(30.07.2009)
4
Źródło: Kołodko G., Wielka Transformacja 1989–2029.Uwarunkowania, przebieg, przyszłość, www.tiger.edu.pl
Wzrost zatrudnienia pomiędzy 1994 a 1997 rokiem związany był również ze
zmianami, do których doszło w dominującym w gospodarce sektorze małych i średnich
przedsiębiorstw (MSP). W tym okresie nastąpiła wśród podmiotów MSP pewna selekcja. Po
trzech latach funkcjonowania gospodarki rynkowej wypełnione już bowiem zostały nisze
rynkowe, będące pozostałością socjalizmu. Skończył się okres, w którym szybki rozwój
prywatnych firm utworzonych na początku transformacji, został osiągnięty dzięki
wyzwoleniu prostych rezerw przedsiębiorczości nie wymagających dużego zaangażowania
kapitałowego. Ograniczona została możliwość osiągania spekulacyjnych dochodów
wynikających z istniejących w gospodarce niedoborów lub będących wynikiem luk prawnych
i braku skutecznej kontroli skarbowej. Nadszedł czas, w którym słabe podmioty zostały
wyeliminowane z gry rynkowej przez coraz bardziej aktywną konkurencję.
11
W ich miejsce
powstawały jednak nowe przedsiębiorstwa próbujące dostosować się do zmiennego
otoczenia. W rezultacie udział małych i średnich firm w zatrudnieniu w gospodarce ogółem
wzrósł w tym okresie oficjalnie z 47,6% do 54,6%.
12
Jest jednak wielce prawdopodobne, iż
udział ten był jeszcze większy bowiem urzędowe statystyki nie zawierają szczegółowych
danych dotyczących zatrudnienia w szarej strefie gospodarki. Tymczasem rozmiary tego
zjawiska szczególnie w małych i średnich przedsiębiorstwach były duże. Do nieformalnego
zatrudniania zachęcały pracodawców wysokie koszty związane z legalnym utrzymaniem
pracowników (zbyt duże w stosunku do dochodów składki na ubezpieczenie społeczne i
zdrowotne) oraz istniejąca od początku transformacji nadwyżka popytu na pracę. W raporcie
o sektorze MSP z 1997 roku wskazuje się, iż w szarej strefie tylko w sekcji handel i naprawy
pracowało około 250tys. osób (11%). Część z nich traktowała handel jako działalność
uboczną, zajmując się nim bez zgłoszenia tego faktu odpowiednim władzom, a pozostałą
część stanowili niezarejestrowani pracownicy zatrudnieni w legalnie działających
przedsiębiorstwach, głównie małych. Szacuje się również, iż co siódmy pracownik
budowlany i co piąty z sektora usługowego zatrudniony był w tym okresie w małych firmach
11
Por.: Zagórowska A.: Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości w procesie transformowania polskiej
gospodarki, [w]: Rola małych i średnich przedsiębiorstw w rozwoju regionalnym, red. R. Kośmider, Oficyna
Wydawnicza Impuls, Kraków 2000, s. 44-47 oraz Steinerowska-Streb I.: Perspektywy rozwoju małych i
średnich przedsiębiorstw w ramach łańcuchów franchisingowych, WSEiA, Bytom 2003
12
Według „Raportu o stanie małych i średnich przedsiębiorstw w latach 1997/1998” na koniec 1997 roku w
gospodarce (oprócz rolnictwa, leśnictwa, rybołówstwa i rybactwa) zatrudnionych było 11,4mln osób, w tym
7mln (61,1%) w małych i średnich przedsiębiorstwach (Dzierżanowski W. red., Raport o stanie małych i
średnich przedsiębiorstw w Polsce latach 1997/1998, PARP, Warszawa 1999, s.29)
5
prywatnych w szarej strefie.
13
Skala tego zjawiska była więc duża. Można zatem przyjąć, iż
sektor małych i średnich przedsiębiorstw odgrywał jeszcze większą rolę na rynku pracy, a
rzeczywiste bezrobocie było w tym okresie mniejsze niż wskazywały na to oficjalne
statystyki.
Od 1998 do przystąpienia Polski do Unii Europejskiej nastąpił ponowny wzrost stopy
bezrobocia, mimo iż w latach 1999-2004 udział zatrudnienia w małych i średnich firmach w
zatrudnieniu w przedsiębiorstwach ogółem wzrósł o 6,6%. W tym samym czasie w efekcie
przyspieszenia procesów restrukturyzacyjnych w podstawowych działach gospodarki udział
zatrudnienia w przedsiębiorstwach dużych spadł bowiem o 10,2%
14
. Ponadto niekorzystne
tendencje na rynku pracy były konsekwencją:
15
spowolnienia tempa wzrostu gospodarczego poniżej 5%,
obniżenia popytu zewnętrznego w wyniku tak zwanego kryzysu rosyjskiego,
wejścia na rynek pracy osób urodzonych w okresie drugiego powojennego wyżu
demograficznego
(co roku w Polsce miał miejsce przyrost ludności w wieku
produkcyjnym o około 200 tys. osób),
ograniczanie interwencyjnych działań państwa na rynku pracy (głównie z
powodu trudności budżetowych).
Na koniec 1998 roku stopa bezrobocia utrzymywała się jeszcze na poziomie
zbliżonym do 1997 i wyniosła 10,4%, jednakże w grudniu 2000 roku przekroczyła 17%, a w
2002 roku osiągnęła najwyższy, nie notowany wcześniej poziom 20%. Liczba osób
zarejestrowanych w urzędach pracy jako bezrobotni znacznie przekroczyła wtedy 3mln.
16
Szczególnie trudna sytuacja występowała w regionach, w których doszło do głębokich zmian
strukturalnych (np. Śląsk). Stopa bezrobocia sięgała tam nawet niemal 30%. Tak wysoka
nadwyżka popytu na pracę powodowała, iż na rynku dominowało bezrobocie długookresowe.
Przy wysokiej stopie bezrobocia trudna była nie tylko sytuacja osób poszukujących
pracy, lecz również pracowników. Wielu pracodawców oferowało im bowiem niekorzystne
warunki zatrudnienia i wynagradzania, nie stosując najbardziej elementarnych przepisów o
ochronie pracy.
17
Do przełomowej zmiany na rynku pracy doszło po akcesji Polski do Unii
Europejskiej. Po 2004 roku powstało bowiem wiele nowych miejsc pracy w wyniku wzrostu
tempa gospodarczego, spowodowanego w dużej mierze napływem funduszy strukturalnych,
realizacją nowych inwestycji oraz zmodyfikowanym popytem zewnętrznym. Ponadto przed
Polakami pojawiły się nowe możliwości zatrudnienia się w krajach unijnych, co
doprowadziło do wysokiej, bo ponad milionowej migracji zarobkowej polskich pracowników
(tabela 3).
Tabela 3. Średnioroczna liczba migracji Polaków przed akcesją Polski do Unii Europejskiej i
po akcesji*
Przed akcesją Po akcesji
Kraj
Liczba (tys.) Udział (%)
Kraj
Liczba (tys.) Udział (%)
Niemcy
52,0
31
Wielka Brytania
56,9
22
USA
33,5
20
Niemcy
36,3
21
Wielka Brytania
15,1
9
Włochy
35,9
12
13
Dzierżanowski W. op. cit., s. 31-32
14
Zuzek D., Rynek Pracy a rozwój małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce (z uwzględnieniem przykładu
województwa małopolskiego) www.mikro.univ.szczecin.pl (30.07.2009)
15
Mikuła E., Społeczny wymiar transformacji, http://www.univ.rzeszow.pl (30.07.2009)
16
Szczapa J. op. cit. oraz Wronowska G. Klimczyk P., Przyczyny bezrobocia strukturalnego w Polsce w okresie
transformacji – na przykładzie górnictwa węgla kamiennego, www.ae.krakow.pl (30.07.2009)
17
R. Krzemień, M. Struś, Rola małych i średnich przedsiębiorstw w procesie akcesyjnym Polski do Unii
Europejskiej, http://www.konferencja.edu.pl (30.07.2009)
6
Hiszpania
6,7
4
Irlandia
71,6
6
Francja
6,7
4
Francja
12,5
4
Holandia
6,7
4
Hiszpania
11,1
4
Belgia
5,0
3
Holandia
7,7
3
Szwecja
3,4
2
Belgia
6,8
1
Austria
3,4
2
Szwecja
6,0
2
Irlandia
1,7
1
Austria
6,0
2
Inne
12,5
7
Inne
24,8
8
Razem
167,7
100
Razem
295,0
100
*Średnioroczna liczba migrantów przed akcesją Polski do Unii Europejskiej od I kw.1994 do II kw. 2004, udział
migracji do poszczególnych krajów opiera się na danych z lat 2002-2005, szacunki po akcesji dot. okresu II kw.
2004 - IV kw.2005
Źródło:
Migracja
Polaków
po
Przystąpieniu
Polski
do
UE,
http://www.job4me.pl/rynek_pracy/badania/migracja.htm (10.08.2009)
W konsekwencji stałego odpływu wykwalifikowanej kadry oraz szybkiego wzrostu
gospodarczego, który w latach 2006 – 2007 przekroczył 6% PKB, stopa bezrobocia w grudniu
2008 roku spadła do 9,5% (wykres 2) zbliżając się powoli do poziomu bezrobocia
naturalnego szacowanego w Polsce na 7-8%.
18
Istniejący w Polsce od początku transformacji
rynek pracodawcy stopniowo zamienił się w rynek pracownika. W 2007 roku w Urzędach
Pracy odnotowano 11,2% wzrost liczby ofert pracy w stosunku do 2006 roku, a także wzrost
liczby ofert niewykorzystanych dłużej niż 1 miesiąc – stanowiły one 44,8% wszystkich
dostępnych ofert pracy. Pracodawcy zaczęli mieć coraz większe trudności w znalezieniu
odpowiednich specjalistów, rekrutujących się również spoza granic kraju (najczęściej z Azji,
chociaż kierunki poszukiwań pracowników były również znacznie bliższe, np. Ukraina).
19
Z
badania przeprowadzonego w tym okresie przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości
wśród małych i średnich firm wynika, iż brak odpowiedniego personelu został uznany przez
przedsiębiorców za jedną z podstawowych barier ograniczających rozwój ich
przedsiębiorstw.
20
Podobnych wyników dostarcza inne badanie zrealizowane w 2007 roku.
Wśród barier podażowych na brak pracowników wskazało w nim 66% badanych firm
budowlanych, 42% firm przemysłowych i 38% firm usługowych. W ciągu jednego roku
znaczenie tej bariery wzrosło aż o 15 punktów procentowych i typowała ją co trzecia firma
odczuwająca problemy podażowe
21
.
Wykres 2 Stopa bezrobocia w Polsce w latach 1990–2009
18
Stopa bezrobocia w latach 1990-2009 (bezrobocie rejestrowane), GUS, http://www.stat.gov.pl (30.07.2009)
19
Szczapa J. op. cit.
20
Raport PARP
21
Żołnierski A., Zadur-Lichota P., , red. Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w
latach 2006-2007, PARP, Warszawa 2008, s.26
7
Źródło: A. Żołnierski red., (2007) Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach
2005-2006, PARP, Warszawa, s. 12 oraz Stopa bezrobocia w latach 1990-2009 (bezrobocie rejestrowane), GUS,
http://www.stat.gov.pl oraz Miesięczna informacja o bezrobociu w Polsce w czerwcu 2009 roku, GUS,
http://www.stat.gov.pl
Zmiany, do których doszło na rynku pracy znalazły swoje odzwierciedlenie w
poprawie warunków pracy i wzroście wynagrodzeń (wykres 3). Już w 2004 roku przeciętne
wynagrodzenie miesięczne brutto pracowników etatowych zatrudnionych ogółem we
wszystkich przedsiębiorstwach wzrosło o 9,3% w 2005, o 2,7%, a w 2006 roku o 5,2%. W
2006 roku tempo wzrostu przeciętnego wynagrodzenia brutto w małych i średnich firmach
było niemal dwukrotnie szybsze niż w roku 2005
22
. Ten fakt dowodzi, iż podmioty sektora
MSP oferujące z reguły niższe stawki płac niż duże przedsiębiorstwa musiały także
dostosować się do zmienionych warunków rynkowych. Potwierdzeniem dla takiego wniosku
mogą być wyniki badania wykonanego w okresie lipiec 2007 – czerwiec 2008 przez Polską
Konfederację Pracodawców Prywatnych. Spośród ankietowanych małych i średnich firm
niespełna 37% poszukiwało pracowników, a trzy czwarte z nich wskazywało na problemy z
pozyskaniem wykwalifikowanej kadry. Z odpowiedzi udzielonych przez respondentów tego
badania wynika ponadto, że te firmy, które poszukiwały pracowników, ciągle musiały
oferować wyższe wynagrodzenia niż planowały (prawie 50%). Nieplanowany wzrost płac
dotyczył najczęściej wysoko wykwalifikowanych pracowników fizycznych (64,4% wysoko
wykwalifikowanych pracowników fizycznych poprzez groźbę odejścia wywalczyło sobie
płacę wyższą niż uprzednio zaplanowano na to stanowisko).
23
Wykres 3 Zmiany przeciętnych wynagrodzeń brutto w latach 2003-2008*
22
Żołnierski A., Zadura-Lichota P. op. cit., s.51
23
Badanie „Monitoring kondycji sektora MSP 2008” zostało przygotowane przez ekspertów Polskiej Konfederacji
Pracodawców Prywatnych Lewiatan i zrealizowane na zlecenie PKPP przez Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS) w
okresie 25 sierpnia – 30 września 2008 r. Przeprowadzono je na ogólnopolskiej losowej próbie 1100 aktywnych
przedsiębiorstw prywatnych, zatrudniających 2 lub więcej pracowników. Wywiady z respondentami były realizowane
metodą wywiadu bezpośredniego (face-to-face) przez ankieterów CBOS. Badanie w warstwie dotyczącej konkretnych
działań realizowanych przez przedsiębiorstwa objęło okres styczeń 2007 – czerwiec 2008 (część pytań i odpowiedzi dotyczy
tylko 2007 r.).
(Lewiatan: sektor małych i średnich przedsiębiorstw 2008, http://www.egospodarka.pl)
8,5
14,2
16,3
18,4
18
16,9
15,2
12,3
12,4
15,1
17
19,4
20
20
19
17,7
14,9
11,2
9,5
10,7
0
5
10
15
20
25
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
XII 2007
XII 2008
VI 2009
8
*Bez podmiotów gospodarczych o liczbie zatrudnionych do 9 osób
Źródło: Regiony Polski, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2009, s. 27
Zwiększenie wynagrodzeń wpłynęło negatywnie na rentowność przedsiębiorstw
poprzez podniesienie się ich kosztów. Dobra koniunktura gospodarcza sprawiła jednak, iż
wysokie obroty zachęcały menedżerów do rozszerzania działalności i podejmowania nowych
inwestycji. Zapotrzebowanie na pracowników stale więc rosło. Taka sytuacja utrzymywała się
do końca 2008 roku, kiedy to polska gospodarka zaczęła odczuwać wpływ światowego
kryzysu finansowego. Od końca grudnia 2008 do końca stycznia 2009 przybyło 160,3 tys.
bezrobotnych, a stopa bezrobocia rejestrowanego wyniosła w końcu stycznia 10,5 %
24
Wzrost ilości osób poszukujących pracy był postrzegany pozytywnie przez polskich
przedsiębiorców z sektora MSP. Mimo finansowego kryzysu światowego polskie małe i
średnie przedsiębiorstwa nadal bowiem planowały zwiększać zatrudnienie. Jak wynika z
monitoringu przeprowadzonego w styczniu przez Agencję Badań Rynku „Opinia” wśród
małych i średnich firm, w ciągu trzech kolejnych miesięcy 33 % badanych przedsiębiorstw
planowało zainwestować w szkolenia pracowników, a 20% z nich chciało zwiększyć
zatrudnienie. 33% badanych wśród metod ograniczenia skutków kryzysu finansowego
dopiero na trzecim miejscu umieściło zmniejszenie zatrudnienia planując w pierwszym
rzędzie ograniczyć wydatki związane z marketingiem.
25
Mimo takich zapowiedzi polskich przedsiębiorców liczba ofert pracy zgłoszonych
przez pracodawców do urzędów pracy w kolejnych miesiącach 2009 roku systematycznie
spadała. Przykładowo w czerwcu ich ilość w porównaniu do maja spadła o 7,8% i wyniosła
78,4 tys.
26
ofert. Natomiast w lipcu obniżyła się o kolejne 0,8% do 78,2 tys.
27
Stopa
bezrobocia w tym okresie wyrosła stosownie do 10,7% i 10,8%. Można oczekiwać, iż koniec
prac sezonowych oraz stopniowe kończenie się inwestycji rozpoczętych w czasie ożywienia
24
Stopa bezrobocia w styczniu 2009 r. wzrosła do 10,5 proc., Gazeta prawna, 12.02.2009
25
Badanie przeprowadzono w dniach 14-26 stycznia 2009 roku przez Agencje Badan Rynku OPINIA na
zlecenie Centrum Informacji Gospodarczej (MSP: poszukiwanie pracowników trwa, 08.03.2009,
http://www.egospodarka.pl)
26
Sytuacja na rynku pracy w czerwcu 2009 roku, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, 06.07.09,
http://www.mps.gov.pl
27
Sytuacja na rynku pracy w lipcu 2009 roku, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, 05.08.09,
http://www.mps.gov.pl
9
gospodarczego doprowadzi do redukcji zatrudnienia a tym samym do dalszego wzrostu
bezrobocia w kolejnych miesiącach bieżącego roku, jak i w roku następnym.
Negatywne zmiany na rynku pracy mogą zostać w pewnym stopniu ograniczone
dzięki ustawie o łagodzeniu skutków kryzysu ekonomicznego dla pracowników i
przedsiębiorców. Przyjęte w tym akcie legislacyjnym rozwiązania dotyczą obszarów
związanych z prawem pracy i rynkiem pracy. Na mocy nowych przepisów przedsiębiorstwa,
które w wyniku kryzysu odczuwają przejściowe trudności finansowe będą mogły otrzymać
wsparcie z Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych lub ze środków Funduszu
Pracy na utrzymanie miejsc pracy. Ponadto wprowadzenie 12 miesięcznego okresu
rozliczeniowego, powinno umożliwić im tworzenie harmonogramu pracy zgodnie z pakietami
zamówień.
28
Podsumowanie
W konsekwencji przeobrażeń w strukturze własnościowej gospodarki po 1989 roku na
polskim rynku pracy doszło do zmian w zakresie zatrudnienia w przedsiębiorstwach
klasyfikowanych pod względem wielkości. W latach 1991-1997 liczba dużych
przedsiębiorstw, dominujących w okresie gospodarki centralnie sterowanej, zmalała o 20%.
29
Ich miejsce zajęły dynamicznie powstające i rozwijające się prywatne małe i średnie firmy
których liczba w tym czasie wzrosła aż pięciokrotnie.
30
Zmiany w strukturze ilościowej
przedsiębiorstw MSP znalazły swoje odzwierciedlenie w roli, jaką zaczęły one pełnić na
rynku pracy. Jednakże w początkowej fazie transformacji przyrost zatrudnienia w małych i
średnich firmach był niższy niż oczekiwano. W tym okresie wielu polskich przedsiębiorców
nie planowało bowiem rozwoju firmy i w związku z tym nie tworzyło nowych miejsc pracy.
Działalność gospodarcza stanowiła dla nich główne źródło utrzymania i rzadko skłonni byli
do podejmowania jakiegokolwiek dodatkowego ryzyka. Koncentrowali się natomiast na
maksymalnej redukcji koszów. Z tego powodu jeżeli zmuszeni byli do zatrudnienia nowych
pracowników chętnie robili to nielegalnie nie ponosząc w ten sposób pozapłacowych kosztów
związanych z ich utrzymaniem.
Obecnie małe i średnie przedsiębiorstwa tworzą miejsca pracy dla ponad 70% siły
roboczej w Polsce.
31
Od początku transformacji rynek pracy uległ istotnym przemianom,
dzięki czemu spadło zatrudnienie w szarej strefie gospodarki. Modyfikacji uległ także sektor
MSP. Inne są bowiem warunki zewnętrzne, inny jest konsument i pracownicy. Polscy
przedsiębiorcy posiadają już także doświadczenie w prowadzeniu działalności gospodarczej i
coraz częściej tworzą strategiczne plany firmy, a nie ograniczają się do planowania
krótkoterminowego. Przyjętą tezę, iż do zasadniczych czynników wpływających na sytuację
na polskim rynku pracy w okresie dokonującej się transformacji należy zaliczyć orientację
strategiczną
polskiego sektora małych i średnich przedsiębiorstw, można zatem uznać za
zweryfikowaną pozytywnie.
BIBLIOGRAFIA
28
Por.: Prezydent podpisał pakiet antykryzysowy, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, 31.07.09,
http://www.mps.gov.pl
29
Malik K., Stymulanty i destymulanty rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw [w]: Rola małych i średnich
przedsiębiorstw w rozwoju regionalnym, materiały z konferencji naukowej pod red. R. Kośmidra, Oficyna
Wydawnicza Impuls, WSEiA, Kraków 2000, s. 44-47.
30
Ibidem.
31
Krajowy Fundusz Kapitałowy jako uzupełnienie systemu wspierania rozwoju MSP, Ministerstwo Gospodarki
i Pracy Departament Polityki Regionalnej Warszawa 2005, s. 3
10
Balcerowicz L., Wolność i rozwój. Ekonomia wolnego rynku, Wydawnictwo Znak,
Kraków1995
Bałtowski M., Miszewski M., Transformacja gospodarcza w Polsce, PWN, Warszawa 2006
Begg D., Fischer S., Dornbush R., Ekonomia tom 2, PWE, Warszawa 1993
Bezrobocie rejestrowane I – IV kwartał 2007 r., GUS, Warszawa, 2008
Blanchard O., Macroeconimics, Pearson Prentice Hall, New Jersey 2006
Dzierżanowski W. red, Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w
latach 1997-1998, Polska Fundacja Promocji i Rozwoju Małych i Średnich Przedsiębiorstw,
Warszawa 1999
Kołodko G., Wielka Transformacja 1989–2029.Uwarunkowania, przebieg, przyszłość,
http://www.tiger.edu.pl (30.07.2009)
Krzemień R. , M. Struś, Rola małych i średnich przedsiębiorstw w procesie akcesyjnym
Polski do Unii Europejskiej, http://www.konferencja.edu.pl (30.07.2009)
Lewiatan: sektor małych i średnich przedsiębiorstw 2008, http://www.egospodarka.pl
Malik K., Stymulanty i destymulanty rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw [w]: Rola
małych i średnich przedsiębiorstw w rozwoju regionalnym, red. R. Kośmider, Oficyna
Wydawnicza Impuls, WSEiA, Kraków 2000
Mechanizmy tworzenia i likwidacji miejsc pracy w polskiej gospodarce, Rządowe Centrum
Studiów Strategicznych, Rada Społeczno-Gospodarcza, Warszawa 2003
Migracja
Polaków
po
Przystąpieniu
Polski
do
UE,
http://www.job4me.pl/rynek_pracy/badania/migracja.htm (10.08.2009)
Mikuła E., Społeczny wymiar transformacji, http://www.univ.rzeszow.pl (30.07.2009)
Milewski R. red, Podstawy ekonomii, PWN, Warszawa 2000
MSP: poszukiwanie pracowników trwa, 08.03.2009, http://www.egospodarka.pl
(10.04.2009)
Noga A.: Przedsiębiorczość, a polityka makroekonomiczna, referat VII Kongresu Polskiego
Towarzystwa Ekonomicznego – sesja IV: Przedsiębiorstwo i konkurencyjność, Zeszyt nr 2,
styczeń 2001
Prezydent podpisał pakiet antykryzysowy, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej,
31.07.09, http://www.mps.gov.pl (11.08.2009)
Regiony Polski, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2009
Sibińska A.: Zachowania marketingowe małych i średnich firm a styl kierowania ich
właścicieli, Przegląd organizacji 4/2001
Sloman J., Economics, Prentice Hall, Biboa, Spain, 2006
Starczewska-Krzysztoszek M., Konkurencyjność małych i średnich przedsiębiorstw 2006,
aport z badań Monitoring kondycji sektora MSP 2006, PKPP Lewiatan, Warszawa 2006
Starczewska-Krzysztoszek M., Konkurencyjność małych i średnich przedsiębiorstw 2006,
Raport z badań Monitoring kondycji sektora MSP 2007, część I, PKPP Lewiatan, Warszawa
2007
Starczewska-Krzysztoszek M., Konkurencyjność sektora MSP w Polsce, PKPP Lewiatan,
Warszawa 2008
11
Statystyki. Rynek pracy i bezrobocie w grudniu 2008, http://www.bezrobocie.org.pl
(10.04.2009)
Steinerowska-Streb I., Perspektywy rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w ramach
łańcuchów franchisingowych, WSEiA, Bytom 2003
Stopa bezrobocia w styczniu 2009 r. wzrosła do 10,5 proc., Gazeta prawna, 12.02.2009
Stopa bezrobocia w latach 1990-2009 (bezrobocie rejestrowane), GUS, http://www.stat.gov.pl
(08.008.2009)
Szczapa
J.,
Bezrobocie
w
Polsce
w
latach
1990
– 2007 wprowadzenie,
http://www.ae.katowice.pl, (30.07.2009)
Sytuacja na rynku pracy w czerwcu 2009 roku, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej,
06.07.09, http://www.mps.gov.pl (10.08.2009)
Sytuacja na rynku pracy w lipcu 2009 roku, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej,
05.08.09, http://www.mps.gov.pl (10.08.2009)
Tokaj-Krzewska A, Pyciński S. red., Raport o stanie sektora małych i średnich
przedsiębiorstw w Polsce w latach 2004-2005, PARP, Warszawa 2006
Wronowska G. Klimczyk P., Przyczyny bezrobocia strukturalnego w Polsce w okresie
transformacji – na przykładzie górnictwa węgla kamiennego, www.ae.krakow.pl (30.07.2009)
Zagórowska A.: Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości w procesie transformowania
polskiej gospodarki, [w]: Rola małych i średnich przedsiębiorstw w rozwoju regionalnym,
red. R. Kośmider, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2000
Zieliński M., Wpływ małych i średnich przedsiębiorstw na rynek pracy [w:] Rola małych i
średnich przedsiębiorstw w rozwoju regionalnym, red. R. Kośmider, Oficyna Wydawnicza
Impuls, Kraków 2000
Zuzek D., Rynek Pracy a rozwój małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce (z
uwzględnieniem przykładu województwa małopolskiego) www.mikro.univ.szczecin.pl
(30.07.2009)
Żołnierski A. red., Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w
latach 2005-2006, PARP, Warszawa 2007
Żołnierski A., Zadura-Lichota P., red. Raport o stanie sektora małych i średnich
przedsiębiorstw w Polsce w latach 2006-2007, PARP, Warszawa 2008