POWSZECHNA HISTORIA PRAWA
dr Edyta Sokalska
WYKŁAD I
Prawo prywatne w średniowieczu:
Prawo osobowe i rodzinne;
Prawo rzeczowe;
Zobowiązania;
Spadkobranie;
Zmiany w prawie prywatnym późnośredniowiecznym.
Małżeństwo:
Kupno żony, kupno władzy,
Formalna umowa: zmówiny i zdawiny (przenosiny + pokładziny),
Zmówiny – wstępna umowa przedślubna,
Zdawiny – uroczystość prawna, zawarcia małżeństwa, przenosiny i pokładziny,
Ślub kościelny – sakrament, zgodne oświadczenie woli i błogosławieństwo.
Początkową formą zawierania małżeństwa w krajach europejskich była forma świecka. Była
najbardziej popularna. Jednym ze sposobów. Porwanie na początku było rozpowszechnione, potem z
kolei zaczęto wprowadzać „kupno” jako sposób „pozyskania” żony.
Zawarcie małżeństwa było wstępnie świeckim, dopiero później rytualnym/sakralnym aktem.
W świeckim obrządku wola kobiety nie była wyznacznikiem zawarcia związku małżeńskiego – kobieta była
pozbawiona „prawa głosu” o decydowaniu o swoim losie. Dopiero w momencie przyjęcia wartości sakralnej
jej wola miała decydujący wpływ na status związku – niestety nie wszystko było motywowane w pełni jej wola.
Kościół prowadził zapowiedzi związku małżeńskiego w celu redukcji lub zniesienia przeszkód.
Przeszkody: które czyniły małżeństwo nieważnym (zrywały je) albo mogły być przeszkody
„nieunieważniające”, ale nie powinno się było dopuszczać do zawarcia takiego małżeństwa.
Przeszkody zrywające: pokrewieństwo (zakaz małżeństwa między krewnymi w linii prostej, bez ograniczania)
zakaz małżeństw w linii bocznej do określonego stopnia pokrewieństwa. Różnice wiary były również przeszkodą
mogącą przyczynić się do unieważnienia związku. Różnica pochodzenia (prawo świeckie) – mezalians –
wyrażała się w zakazie małżeństwa między osobami z różnych stanów. Rozwój społeczności stanowej
uwzględniał pewne wyłączenia i dlatego grupy się hermetyzowały, nie chciały się łączyć z członkami innych
stanów, by nie uszczuplić swojej pozycji.
Rozwiązanie małżeństwa:
śmierć jednego z małżonków
rozwiązanie za obopólną zgodą lub jednostronną
bezpłodność
cudzołóstwo żony
nastawanie żony na życie męża
Rozwód następował przez oddalenie żony z domu. Porzucenie żony bez ważnych przyczyn wiązało się
z obowiązkiem zapłaty (wiana) na rzecz zony i jej krewnych, którzy byli odpowiedzialni za jej życie.
Wraz z ugruntowaniem religijnego charakteru związku małżeńskiego przez Kościół zwiększyły się wpływy prawa
kanonicznego w kwestii rozwiązywania małżeństwa. W tej dziedzinie Kościół w Europie starał się wprowadzać –
najpierw zakaz ponownego małżeństwa za życia jednego z małżonków, a następnie zasadę nierozerwalności
związku małżeńskiego wywodząc tę nierozerwalność związku małżeńskiego z prawa boskiego.
Zarówno w prawie świeckim jak i w prawie kościelnym/kanonicznym często spotykano się z niechęcią
kobiet, które były wdowami. Wynikało to być może z faktu, iż często kobiety (wdowy) wstępowały do
klasztoru, a wstąpienie do klasztoru pociągała za sobą dużą dawkę funduszy (majątek). Przedłużano okres
żałoby po zmarłym mężu. Innymi słowy – podejście materialne Kościoła było przeogromnym motywatorem
„uniemożliwienia” zawarcia ponownego związku wdowie.
W czasie trwania związku małżeńskiego kobieta znajdowała się pod władzą męża przez cały czas. Mąż mógł
karać cieleśnie żonę – wiele wieków było to praktykowane. Jedynym „zwolnieniem” z kar cielesnych była ciąża
żony.
Małżeńskie stosunki majątkowe:
Wyprawa – majątek wniesiony przez kobietę w małżeństwo
Posag – część wyprawy, majątek, nieruchomości, część spadkowa po rodzicach. Najczęściej wypłacany
w pieniądzach przez ojca.
Wiano – cena kupna żony, zabezpieczenie materialne żony.
Prawdopodobnie było cena kupna zony, było wnoszone przez męża na wypadek owdowienia lub porzucenia.
Początkowo dotyczyło nieruchomości, a potem przerzucono na dobra ruchome. Mogło tez składać się z
dwóch części.
Różne systemy własności zarządzania majątkiem w czasie trwania małżeństwa i po jego ustaniu:
Ograniczona wspólność (odrębność nieruchomości wniesionych). Wspólną własność stanowić
mogły ruchomości lub nieruchomości, ale wyłącznie nabyte w czasie trwania małżeństwa wszystkie
ruchomości posiadane przed związkiem małżeńskim stanowiły własność indywidualną.
Wspólnota majątkowa (wspólna ruchomości nabytych i wniesionych do małżeństwa). Majątek
wniesiony przez małżonków jak i uzyskany w czasie trwania małżeństwa stawał się częścią
wspólną obu małżonków. Mąż mógł dysponować jedynie ruchomościami, do dyspozycji
nieruchomościami wymagana była zgoda żony. W razie śmierci jednego z małżonków całość
majątku przechodziła do pozostającego przy życiu.
Jedność zarządu majątkowego (zarząd męża = posag, wiano, dobra nabyte, odmiana – rząd
posagowy). Umowa/Instytucja – zapisanie dożywotnie (na wypadek śmierci) zarządzanie majątkiem
ruchomym lub nieruchomym.
Rodzice i dzieci:
System agnacyjny – rodzina poprzez linie męską i przyjętych obcych
System kognacyjny - rodzina poprzez rzeczywiste więzi krwi
Ojcowskie prawo życia i śmierci poprzez uznanie dziecka
Władza ojca nad dziećmi była bardzo rozległa. Dzieci nieprawe w zasadzie były wyłączane ze społeczeństwa
i władzy ojcowskiej (rodzina matki była ich rodzina). Niedziały ojcowskie, na których gospodarzyli synowie i
ojciec. Ojciec decydował w sprawach gospodarki, reprezentował wspólnotę na zewnątrz.
Dzieci nieprawe we wczesnym średniowieczu nie były aż tak dyskryminowane jak później – Kościół
zwalczał związku nieślubne, więc sytuacja dzieci „z nieprawego łoża” znacznie się pogorszyła. Dzieci
nieprawe są określane epitetami (bękarty), nie wchodzą do rodziny ojca (jedynie z matką i jej rodziną są
powiązani). Nie mają prawa do nazwiska ani dziedziczenia majątków po ojcu i po matce. Dzieci te nie miały
zdolności do czynności prawnych.
Opieka – mężczyzny z rodu lub obcego na wypadek śmierci rodziny. Prawa i obowiązki związane z piecza nad
jakąś osoba. Opieka nad kobietami i małoletnimi, gdy zabrakło władzy ojcowskiej. Ród mógł powierzyć
opiekę konkretnemu członkowi rodu lub opiekować się „całościowo”.
Adopcja – następowała na bazie uroczystego aktu prawnego i symbolicznymi czynnościami w chwili adopcji. Był
to ważny akt u Słowian i Germanów. Z czasem adopcja stała się instytucja o charakterze majątkowym – jej
głównym celem było umożliwienie ustanowienia określonej osoby spadkobierca ze względu na uczynienie owej
osoby członkiem swojej rodziny poprzez adopcje.
Kuratela.
Osoby prawne:
W średniowieczu zaczęto rozróżniać od fizycznych osób naturalnych osoby sztuczne, które
uzyskiwały podmiotowość prawa. Osoby prawne (masy majątkowe lub związki osób) pośrednia
zdolność prawna odgrywały znaczącą rolę w obrocie cywilnoprawnym. Najwcześniej uznano za osoby
prawne związki korporacyjne. Później za ich wzorem powstawały fundacje (zakłady).
Rodzaje osób prawnych:
Korporacje
Fundacje
Prawo rzeczowe:
Normy regulujące takie społeczne formy korzystania z rzeczy, które ukształtowały się jako
prawa podmiotowe bezwzględne, czyli skuteczne względem wszystkich osób.
Rozdział na ruchomości i nieruchomości (ziemia) – różnorodność podziałów w poszczególnych
systemach prawnych.
Rzeczy były wyłącznie tym, co było fizycznie postrzegalne, zmysłowe. Później wprowadzono
niezmysłowe. Różnie pojmowano ruchomości i nieruchomości. Nieruchomość w jednym kraju mogła
być potencjalna ruchomością w innym. Z definicji, to co związane z ziemia było nieruchomością.
Jeżeli ryba jest w stawie jest nieruchomością, ale gdy jest niesiona w kance staje się ruchomością.
Zboże które rośnie jest nieruchomością, ścięte staje się ruchomością.
o zbywalność ruchomości
o ścisły związek ruchomości z osobą
o nieruchomości - dobra nabyte i rodowe (dziedziczne i raczej niezbywalne)
o Rodowe – obwarowane ograniczeniami, nie można było sprzedawać dobra rodowego.
W prawie feudalnym pojęcie własności przeszło dużą metamorfozę. Każda władza nad rzeczą była jako
określone do niej prawo. Faktyczne dzierżenie (detencja) a posiadanie były mocno zarysowane.
Okres związany z prawem rzymskim, okres klasyczny – własność absolutna.
Feudalne – własność podzielona; brak rozgraniczenia miedzy posiadaniem a własnością
(np. pobieranie pożytku z własności).
Posiadacze pośredni/bezpośredni.
Władztwo nad rzeczą prawem do niej.
Liberalne – własność jako święta i nienaruszalna.
Wykształcenie specjalnych Śródków procesowych – strona występowała przeciw posiadaczowi bez
prawnego posiadania i musiał pozwany pokazać swoje prawo do jej użytkowania.
Sąd poruszał kwestie posesoryjne (posiadania lub wyłączenia z posiadania) i petytoryjne
(stwierdzenie prawa do nieruchomości).
Nabycie własności (forma pierwotna i wtórna (pochodna):
Własność pierwotna przez zawłaszczenie, znalezienie, zasiedzenie.
o Zapowiedź – oznaczenie swojej ziemi nabytej pierwotnie. Jej celem było
uniemożliwienie innym osoba roszczenia praw do ziemi.
o Zasiedzenie – nabycie przez użytkowanie.
Własność pochodna przez umowę kupna-sprzedaży, darowiznę, zamianę, dziedziczenie.
o Przeniesienie – umowa kupna-sprzedaży albo darowizna. Początkowo było wykonywane
osobiście. Przeniesienie własności ziemi pierwotnie na bazie 2 aktów prawnych:
umowa realna (staropolskie wzdanie) między zbywcą a nabywca
przeniesienie władzy nad rzeczą (wiązanie)
o Czasy późniejsze – przenoszenie władztwa nad nieruchomością – wręczanie dokumentu o
przeniesieniu własności gruntu nabywcy przez zbywcę w obecności świadków.
o Fikcyjny proces miedzy kontrahentami o uzyskanie nienaruszalnego świadectwo
nabycia nieruchomości.
o Sądowe przenoszenie własności.
WYKŁAD II
Źródła zobowiązań:
W zależności od systemu ekonomicznego państwa i rozwinięcia gospodarki towarowo pieniężnej, prawo
zobowiązań było mniej lub bardziej rozwinięte. We wczesnym średniowieczu gospodarka głównie związana z
ziemia.
Zobowiązania rodziły się głównie z deliktów, czyli czynów niedozwolonych. Po stronie sprawcy ciążył
obowiązek naprawienia szkody. Pokrzywdzonemu przysługiwało zadośćuczynienie/odszkodowanie. Najczęściej
płacony był okup za popełnione czyny; zawierał on w sobie element kary jak i odszkodowanie cywilne.
Niewykonanie tego zobowiązania było traktowane jako przestępstwo.
Umowy – rozwijały się w dużej mierze pod wpływem treści sakralno-rytualno-magicznych:
Umowy formalne – ktoś zobowiązywał się do świadczenia, które w przyszłości miało być dokonane
droga oficjalnego i uroczystego ślubowania „na przyszłość”. W zobowiązaniu tym dłużnik
zobowiązywał się do wykonania zobowiązania. Częstokroć na koniec przybijano dłoń, co uroczyście
kończyło umowę – stanowiło jej utwierdzenie/złożenie. Wręczenie symbolicznego przedmiotu,
wadiacja, była tez często spotykanym środkiem finalizacji umowy. Wymawiano tez pewna
formule, która potwierdzić miała zobowiązanie.
Umowy realne – zawierane wówczas, gdy jakieś zobowiązanie jednej ze stron w określonym
terminie wynikało z faktu przyjęcia świadczenia, czy tez otrzymania świadczenia od drugiej strony;
przy przyjęciu świadczenia ten który je przyjmował stawał się dłużnikiem. Do tego typu umów
należała umowa kupno-sprzedaż. Należała do nich również darowizna, która przez długi czas łączyła
się z odwzajemnieniem (udzielenie daru wzajemnego) w postaci jakiegokolwiek przedmiotu
przekazanego obdarowanej osobie. Darem wzajemnym mogło być tez świadczenie osobiste. Zakres
odpowiedzialności z powodu niewykonania zobowiązania był początkowo bardzo szeroki.
Niewypłacalny dłużnik stawał się krzywoprzysięzcą i mógł tym sposobem zostać wyjęty spod prawa
(np. bezkarnie zabitym, bo nie posiadał praw cywilnych). Dłużnik stawał się odpowiedzialny dopiero w
razie niedopełnienia zobowiązania. Takim utwierdzeniem umowy przez dłużnika było nadanie
elementu głównego jakim była laska, ale czasami odpowiedzialność Brała osoba trzecia. Istniał rozdział
miedzy długiem, a odpowiedzialnością. Pojawiały się sytuacje, ze kto inny był obciążony długiem, a kto
inny był odpowiedzialny przed wierzycielem za jego tytuł.
Wierzytelności – od sposobu umacniania umów należy odróżnić sposoby dające wierzycielowi
gwarancje wypełnienia wierzytelności. W średniowieczu ważną rolę odgrywały: zakładnictwo,
rękojemstwo i zastaw. Przy zastawie gwarancje wypełnienia zobowiązania stanowiła rzecz, z której
wierzyciel mógł to zobowiązanie zaspokoić. Zakładnictwo należało do najwcześniejszych sposobów
zapewniania wierzytelności. Osoba (przeważnie był to krewny) stawała się zakładnikiem „więźniem” w
domu wierzyciela do czasu, aż zostanie wypełnione zobowiązanie. Zakładnik nie był niewolnikiem, był
utrzymywany przez wierzyciela i nie mógł być zmuszony do pracy. Po wypełnieniu zobowiązania
osoba taka otrzymywała na powrót wolność; w innym przypadku zakładnik przechodził pod władzę
wierzyciela i mógł z nim postąpić jak z niewypłacalnym dłużnikiem
mógł go sprzedać, wziąć
w niewole, a nawet zabić.
Rękojemstwo – odpowiedzialność za wykonanie zobowiązań przechodziła na inna osobę, zwaną
ręczycielem. Zwykle był nią krewny lub członek drużyny ręczący za dłużnika swoją osobą lub
majątkiem, ale pozostawał na wolności przez czas trwania zobowiązania. Dopiero w razie
niewypełniania zobowiązania ręczyciel dostawał się pod władzę wierzyciela. Klarowne rozróżnienie
między tym kto jest dłużny, kto jest odpowiedzialny i kto jest wierzycielem. Poręczyciel mógł
jedynie domagać się od dłużnika zwrotu tego, co włożył w zobowiązanie dłużnika. Poręczyciel
oddawał wierzycielowi to, do czego zobowiązywał się dłużnik.
Zastaw – najważniejszy i najbardziej rozpowszechniony sposób zabezpieczania wierzytelności.
Przysługiwał wierzycielowi na rzeczy cudzej, na której mógł zaspokoić swoja potrzebę związaną z e
zobowiązaniem. Władza wierzyciela nad przedmiotem zastawu miała charakter bezwzględny; W
drodze umowy miedzy wierzycielem a zastawca – zastaw umowny. Mógł też nie wynikać z umowy,
bez wiedzy dłużnika zastaw wzięty, w staropolskim prawie grabież. Jego geneza była pierwotnie
przysługującą wierzycielowi pozycją uprzywilejowaną dającą prawo do samopomocy celem odzyskania
swojej rzeczy.
Zastaw na upad – jeśli dłużnik nie wykupił swojej rzeczy przechodziła ona do majątku wierzyciela i
mógł od tej pory nim dowolnie dysponować.
Zastaw nieruchomości był historycznym sposobem zabezpieczania. Był to zastaw z dzierżeniem.
Polegał początkowo na przeniesieniu przez zastawce własności nieruchomości na rzecz zastawnika do
czasu uiszczenia długu, po czym własność powracała do zastawcy. Szybko nastąpiło uproszczenie tej
czynności. Na wierzyciela przechodziło tylko użytkowanie nieruchomości. Ze strony zastawcy nie
zachodziło wywiązanie, a po zaspokojeniu roszczeń wierzyciela nieruchomość powracała do zastawcy.
Zastaw antychretyczny (czysty – wiązało się z nim pobieranie pożytków).
Zastaw do wydzierżenia w trakcie jego trwania zmniejszał się dług u wierzyciela. Odejmowano to ile
zarobił wierzyciel na danej nieruchomości od długu. Wraz z rozwojem gospodarki towarowo-
pieniężnej pojawiać się zaczęły na zachodzie nowe formy zastawu na nieruchomościach, zastaw bez
dzierżenia.
Łajanie – w razie niewypłacalności dłużnika wierzyciel mógł nastawać na dobre imię dłużnika,
wypisywać różne rzeczy na jego temat itp.
Spadkobranie – dziedziczenie w początkowej fazie było beztestamentowe. Następowało przejście
należących przedmiotów do określonej osoby. Wyodrębnienie się majątkowe wspólnoty powodowało,
że jednostka mogła uznać pewne przedmioty za własne, a inne za cudze. Stąd też zaczęły pojawiać się
pewne normy prawne regulujące zasady przechodzenia majątku na spadkobierców, co w przyszłości
będzie stanowiło rozbudowany dział prawa prywatnego jakim będzie prawo spadkowe. Początkowo
spadkobierca nie miał możliwości swobodnego dysponowania na wypadek śmierci, a dziedziczenie
następowało wg z góry określonego porządku, uzależnionego od bliskości pokrewieństwa. Znane było
dziedziczenie bez testamentu. Przedmiotem spadkobrania były głównie ruchomości. Związane
bezpośrednio z dana osoba, były to przedmioty typu odzież, zbroja - w tamtych czasach stanowiły dużą
wartość. Pierwotnie chowano zmarłych z ich dobytkiem, co łączyło się z wierzeniami religijnymi.
Później zaczęto chować z przedmiotami symbolicznymi. Z czasem, gdy nieruchomości zaczęły być
brane pod uwagę w spadkobraniu wykształciły się przepisy regulujące te kwestie. Ograniczenie kobiet
w dziedziczeniu, zwłaszcza w kwestii dziedziczenia nieruchomości. Ograniczenie wynikało ze „słabości
płci” – nie powinny były kobiety samodzielnie wypełniać obowiązków związanych z posiadaniem i
zarządzaniem ziemia. We wszystkich prawach najbliższymi do spadku byli synowie.
Nabycie spadku przez najbliższych spadkobierców następowało przez dziedziczenie beztestamentowe
– przez samą śmierć spadkodawcy, który w myśl średniowiecznych przekonań przenosił posiadanie na
dziedzica. Zasada, ze spadkobierca jest wwiązany w spadek z mocy prawa czerpała uzasadnienie z
tradycji wspólnoty rodzinnej, w której dziedzic uczestniczył już za życia spadkodawcy i nie
potrzebował osobnego wprowadzania w to posiadanie. Stopniowo zaczęły wykształcać się formalne
sposoby obejmowania spadku w posiadanie, a z czasem i sądowe wwiązanie i przydzielenie
spadkobiercy dziedziczenia na mocy wyroku sadu.
Dziedziczenie testamentowe – nie pozostawiało swobodnego dysponowania spadkiem na wypadek
śmierci, a przysługujące najbliższym krewnym prawo wyczekiwania umożliwiało zachowanie majątku
w rekach rodziny bez uszczerbku. Osoby bez dzieci mogły w pewnych wypadkach przekazywać
majątek obcemu na zasadzie fikcyjnej adopcji. Pojawia się pojęcie części swobodnej – spadku
pozostającego w części spadkodawcy, z początku mogła przejść jedynie na cele pobożne. Wysokość jej
była uzależniona od liczby synostwa.
Sukcesje szczególnych rodzajów: Szczególny stosunek do dóbr lennych wraz z wprowadzeniem
ich dziedziczności. W interesach seniora wiązał się obowiązek służby wojskowej.
WYKŁAD III
Zmiany w prawie prywatnym późnośredniowiecznym:
1. Stanowość prawa:
a. Przynależność do stanu była swoistym ograniczeniem. Rozwój stosunków feudalnych doprowadził
do wyodrębnienia się stanów, które posiadały oddzielne prawa, różniły się w prawach. Do
najbardziej jaskrawych i znanych ograniczeń stanowych należały zakazy nabywania dóbr
ziemskich przez mieszczan; zakaz małżeństwa szlachcica z kobieta niższego stanu. Utrzymywały
się również ograniczenia praw w stosunku do cudzoziemców.
b. Kobiety nie miały czynność i prawnej, legitymizacja nieślubnych dzieci była niemal
niemożliwa. Pojawia się instytucja kuratorów, którzy ze względu na ograniczoność
podmiotowa prawa jednostki zaczynają zastępować te osoby. Powoływani byli ze względu na
choroby, albo nieodpowiednie zachowanie (krnąbrne panie), ewentualnie z powodu bycia
uznanym za marnotrawcę.
2. Rozwój osób prawnych:
a. Powstawanie spółek i fundacji.
3. Rozwój sadowej ochrony posiadania:
a. Ustawodawstwo państwowe i królewskie zmierzały do ograniczenia wojen prywatnych
rujnujących kraj i ludność, będąc zamierzchłym sposobem rozwiązywania sporów. Powstaje
odrębny proces posesoryjny. Miało to być skrócone postępowanie, którego zadaniem byłoby tylko
ustalenie faktu naruszenia lub wyzucia z posiadania i przywrócenie poprzedniego stanu.
Skrutynium – skrócone dochodzenie o wyzucie z dóbr.
4. Rozwój stosunków feudalnych:
a. Własność feudalna utrzymywała się do końca średniowiecza, emfiteuza – dzierżawa wieczysta
gruntu. Chłop nadal nie miał gruntu na własność, ale wprowadzenie nowej kategorii
wieczystej dzierżawy „uprawniała” go do użytkowania za czynsz.
b. Poddaństwo/Władztwo gruntowe. Od schyłku średniowiecza wraz z kształtowaniem się
stosunków kapitalistycznych, własność ziemska będzie tracić swoja wysoka ekonomiczna pozycję;
własność ziemska przestanie być podstawa ustroju ekonomicznego. Nowego znaczenia nabierze
handel i wymiana kupiecka.
5. Sądowe przenoszenie własności:
a. Rozwój stosunków gospodarczych i wymiany towarowej sprzyja upraszczaniu istniejących
wymogów w dziedzinie obrotu, również w zakresie własności nieruchomości. Zaznaczyła się
tendencja do zmniejszania formalizmu, przy jednoczesnym szukania sposobu zabezpieczania
obrotu. W miejsce przenoszenia własności i nieruchomości droga in iure cessio rozpowszechni
się zwyczaj sadowego przenoszenia własności, potwierdzeniem tego będzie wydanie dokumentu
stwierdzającego istniejący stan i jego zmianę. Od XIV pojawiają się księgi, w których wpisuje się
transakcje, które mogą służyć za dowód jej zawarcia. Mogą od tamtej pory stanowić też
rejestracje umów.
6. Fideikomisy familijne (ordynacje rodowe):
a. Polskie rody szlacheckie posiadały fideikomisy. Podejmowano różne starania mające na celu
przeciwdziałanie kruszeniu się fortun magnackich/szlacheckich. Zabezpieczenie podstaw
majątkowych dla utrzymania dawnej świetności szlacheckich rodów było miedzy innymi takim
celem przewodnim. Temu celowi służyło zakładanie fideikomisów, które powstawały na
podstawie aktu prawnego fundatora, który postanawiał, że dany majątek ziemski ma pozostać
na zawsze przy danym rodzie jako niepodzielna, niepowierzalną wartość, miała być w całości
pozostawiona w takim stanie, jakim była. Od XVI ordynacje rodowe powstawały, wyłączono duże
partie ziemi z możliwości obrotu prawnego tymi ordynacjami, jednakże stanowiły dla rodu
fundament świetności, pozycji polityczno-społecznej . W Polsce nie były zbyt często spotykane,
miały wyjątkowy charakter ze względu na majątki/kompleksy ziemskie nie były dopuszczone do
obrotu, z czego szlachta nie była w pełni zadowolona
7. Ustawa amortyzacyjna (Polska od XVII w.):
a. Chodziło o przekazywanie gruntów miedzy innymi. Wydawano je od XVII w, interes leżał po
stronie stanu szlacheckiego. W ustawach amortyzacyjnych określano, iż dobra nie mogą być przez
kościół zbywane, wstępujący do klasztoru nie mogli przekazywać swoich dóbr kościołowi –
ustawy te godziły w rozwój majątku kościelnego, wprowadzając zakaz alienacji, czyli przenoszenia
dóbr ziemskich na rzecz kościelnych i zakonów.
8. Rozwój praw na rzeczy cudzej:
a. Charakterystycznym przejawem był wielki rozwój nieznanej prawu rzymskiemu instytucji praw
rzeczowych, czyli ciężarów realnych, tj. takich, które obciążały daną nieruchomość powtarzających
się świadczeń na rzecz odpowiednich podmiotów. Wśród tych ciężarów ważną pozycje zajmowały
renty obciążające nieruchomość; kupno renty. Kolejno, znacznie korzystniejsza instytucja dla
dłużnika, renta wykupna – dłużnik zachowywał możność spłaty całości ciążącej na nim sumy i
uwolnić się od obowiązku płacenia renty. Nowa forma zastawu, zastaw bez dzierżenia,
rozwinięta na nieruchomościach. Rozwinięcie się tego typu zastawu spowodowało rozwój
instytucji hipoteki, zastawu umownego, służącego zabezpieczaniu zobowiązań, przy którym
przedmiot zastawu pozostawał w rękach dłużnika zastawnego, czyli zastawcy.
b. Rozwój instytucji spadkobrania testamentowego - początkowo instytucja testamentu nie
była rozpowszechniona, ale z biegiem czasu mocno się rozwinie.
WYKŁAD IV
1. Prawo Karne w Średniowieczu:
a. Pojęcie przestępstwa, charakter odpowiedzialności:
Charakterystyka przestępstwa, czym było przestępstwo w mniemaniu osób żyjących w
tamtych czasach? Był to czyn zabroniony, wyrządzający szkodę jednostce, społeczeństwu lub
ogółowi, naruszający mir/porządek publiczny ustanowiony przez prawo.
b. Podział przestępstw:
Przestępstwa prywatne – naruszały interes jednostki lub rodziny(rodu),
wyrządzoną krzywdę traktowano jako prywatna sprawę, kare realizowano w polu
samopomocy (krwawej zemsty), prowadziło to do walk rodowych (wróżd).
Przestępstwa publiczne – naruszały interes ogółu, pojawiły się w plemionach
szczepowych; zdrada kraju, zbieg z wojska, tchórzostwo na polu walki; przestępstwa
religijne traktowane jako publiczne – świętokradztwo, krzywoprzysięstwo.
c. Mir - ustalony porządek publiczny, którego naruszenie stanowiło przestępstwo publiczne:
mir miejscowy – określona ochrona miejsc np. kościoła lub rynku mir osobowy –
określona ochrona osoby,
mir mieszany – chronił i osobę, i miejsce jej pobytu.
d. Rodzaje przestępstw prywatnych:
przeciwko życiu lub zdrowiu: mężobójstwo (dzieliło się na zabójstwo, morderstwo –
zabójstwo z próbą ukrycia śladów zbrodni), uszkodzenia ciała,
przeciwko mieniu: kradzież: mała i wielka, kwalifikowana i zwykła (sposób popełnienia),
rozbój - zabór cudzej rzeczy przy użyciu siły z zamiarem pozbawienia życia; rabunek –
jw., ale bez zamiaru pozbawiania życia; podpalenie, wyrządzenie szkód polnych/leśnych,
kary przeciw czci: zniewaga czynna, słowna lub pisemna (paszkwil) przeciwko moralności
– cudzołóstwo (kobieta i mężczyzna mogli dokonać), kazirodztwo, nierząd, sodomia,
homoseksualizm,
przeciwko zaufaniu publicznemu - fałszerstwo dokumentów, zeznań; oszustwo
(hazard), lichwa.
e. Sposoby ograniczania krwawej zemsty i wojen prywatnych.
f. Rodzaje kar – państwowe (publiczne) i prywatne.
g. Ewolucja klasyfikacji przestępstw i kar, przejawy subiektywizacji odpowiedzialności.
WYKŁAD V
Prawo karne w średniowieczu:
Pojęcie przestępstwa, charakter odpowiedzialności
Sposoby ograniczania krwawej zemsty i wojen prywatnych
Rodzaje kar – państwowe (publiczne) i prywatne
Ewolucja klasyfikacji przestępstw i kar, przejawy subiektywizacji odpowiedzialności
RODZAJE PRZESTĘPSTW (PUBLICZNE):
Przeciwko władcy i państwu – zakres ścigania określał monarcha – zdrada państwa, obraza
majestatu, ucieczka z kraju/ pola bitwy, zamach na życie władcy.
Przeciwko religii – czarostwo, wróżbiarstwo (prawo wczesnośredniowieczne) ścigane były przez władze
duchowe i świeckie, oprócz tego: krzywoprzysięstwo, świętokradztwo, bluźnierstwo.
Inne publiczne przestępstwa – skierowane przeciw władzom, sądom, korporacjom
terytorialnym, urzędnicze, skarbowe, wojskowe.
ODPOWIEDZIALNOŚĆ KARNA:
Podstawa obiektywna (podmiotowa) – była nieużywana w prawie wczesnośredniowieczne,
obejmowała uwzględnienie stosunku sprawcy do popełnionego czynu.
Odpowiedzialność rodowo-rodzinna – ród, któremu członek innego rodu wyrządził szkodę /
krzywdę, stosował krwawą zemstę wobec rodu, z którego ten członek pochodził.
Odpowiedzialność rodziny – realizowana w przypadku popełnienia najcięższych przestępstw.
Odpowiedzialność terytorialna – obciążała wspólnotę (opole, wieś, później miasto) – występowała
w razie niewykrycia sprawcy zabójstwa popełnionego na jej obszarze.
Odpowiedzialność indywidualna – ponosi ją sam sprawca za własne, czyn przestępczy, mógł być też
odpowiedzialny za cudze czyny.
Okoliczności bezkarności czynu – samopomoc, początek, obrona konieczna, pozbawienia
ochrony prawnej itp.
Samopomoc – dopuszczana i niekarana w czasach najdawniejszych, wykonywano głównie w formie
krwawej zemsty, utrzymała się bezkarna za: zabicie złodzieja nocnego, podpalacza, cudzołożnika
(po złapaniu na gorącym uczynku).
Początek – zaczepka czynna / słowna, która wywołała reakcję zaczepionego w formie odwetu Inne
przypadki bezkarności – zabicie osoby wyjętej spod prawa, popełnienie przestępstwa w stanie
wyższej konieczności, pozbawienie zdrowia / życia dłużnika zabezpieczającego własną osobą
wykonanie umowy.
Bezkarność sprawcy z braku winy – powodowała ją nieletność (w prawie salickim do 12 lat), za
przestępstwo popełnione przez nieletniego odpowiadał ojciec lub opiekun: inne przyczyny: błąd co
do faktu, afekt, zdrowie fizyczne.
Sprawca – każdy, kto swym czynem bezpośrednim realizował znamiona przestępstwa.
Współsprawstwo – dokonanie przestępstwa wspólnie przez kilka osób na podstawie
wcześniejszego umówienia się.
Odpowiedzialność (współ)sprawców – najpierw wszyscy jednakowo, potem większa kara dla
sprawcy głównego.
Podżeganie – nakłanianie osoby do popełnienie przestępstwa:
o Pomocnictwo – umyślna pomoc w popełnieniu przestępstwa,
o Poplecznictwo – popieranie sprawcy po popełnieniu przestępstwa (np. ukrywanie sprawcy).
SPOSOBY OGRANICZANIA KRWAWEJ ZEMSTY I WOJEN PRYWATNYCH
Podejmowanie interwencji władzy w spory prywatne.
Ustawowe normy nakazujące zwaśnionym stronom pojednanie się i przyjęcie przez
stronę pokrzywdzoną okupu.
Instytucja pośredników (mediatores, arbitri, jednacze) między stronami.
Ograniczenie, co do miejsca zemsty (azyl kościelny).
Przedawnienie dochodzenia krzywdy drogą krwawej zemsty.
Zacieśnianie kręgu krewnych.
RODZAJE KAR
kara – dolegliwość zastosowana wobec sprawcy przestępstwa – wymierzanie sprawiedliwości
sprawcy wyrażające potępienia dla niego i jego czynu że strony społeczeństwa,
racjonalizacja kary – wyjaśnienie jej celu i sensu: religijna: kara = pokuta wymierzona za
obrazę bóstwa,
sprawiedliwościowa: (metafizyczna, bezwzględna) – oparta o zasadę talionu (oko za oko); prewencyjna
– nie rozwinęła się we wczesnym średniowieczu, miała na celu zapobieganie popełniania
przestępstwa w przyszłości,
kary odzwierciedlające – miały w formie symbolicznej unaocznić rodzaj popełnionego przestępstwa,
kary mutylacyjne – okaleczały ciało, niekiedy były zarazem karami odzwierciedlającymi
WYMIAR KARY:
Kary arbitralne – polegały na swobodnym określaniu ich wysokości przez wyrokujący
organ, wymierzane wg uznania sądu.
Kary ściśle oznaczone – zawarte w prawie, musieli ich się trzymać sędziowie przy ferowaniu
wyroku, nie mogli ich zmienić.
Okoliczności łagodzące – wiek sprawcy, zdrowie fizyczne/psychiczne, pojednanie, działanie w
afekcie, pozycja społeczna.
Okoliczności obciążające – dokonanie przestępstwa w miejscach lub na osobach objętych mirem
królewskim, gorący uczynek, stan społeczny sprawcy, wiek i płeć pokrzywdzonego, wysokość
szkody, zacieranie śladów, ucieczka z miejsca przestępstwa itp..
Zbieg przestępstw – realny (co najmniej 2 przestępstwa) – za każde z nich osobna kara, kary
kumulowano.
Darowanie kary – ułaskawienie monarsze dokonane przez władcę, ułaskawienie prywatne – przez
powoda, pokrzywdzonego.
Zmiana kary – dokonywał sędzia, pokrzywdzony lub jego krewni na prośbę sprawcy
KARY PRYWATNE:
Krwawa zemsta – zakazano jej dokonywania w określonych miejscach i czasie (święta
kościelne), stosowano ugodę stron (pojednanie) – przymus pojednania.
Kara kompozycyjna – połączenie kary z pieniężnym odszkodowaniem, stosowane przy
przestępstwach prywatnych, wysokość określali: sąd, jednacze lub strony, potem ustalano je w
prawie zwyczajowym. Składała się z dwóch elementów: okupu na rzecz władcy (fredus) za złamanie
porządku publicznego (znajdowała się w samej np. główszczyźnie).
Główszczyzna – zadośćuczynienie za zabójstwo, płacone rodzinie zabitego, wg prawa salickiego:
zabicie dworzanina w domu – 1800 solidów, zabójstwo dworzanina / kapłana – 600, wolnego franka –
200, Rzymianina – 100.
Nawiązka (pokutne, Busse) – kara pieniężna za uszkodzenie ciała – płacona za obcięcie
włosów, obcięcie kończyn itp.
KARY PUBLICZNE:
Groziły za popełnienie przestępstwa publicznego i państw. Oraz tych prywatnych, od których
sprawca się nie wykupił.
Kara śmierci – zwykła: ścięcie, powieszenie;
Kwalifikowanie: łamanie kołem, ćwiartowanie, utopienie, spalenie, wbicie na pal, kamieniowanie,
uduszenie, wypuszczenie jelit, pogrzebanie żywcem
Kary mutylacyjne – były karami odzwiercielającymi, obcięcie, połamanie, wyrwanie,
przekłucie, wyłupanie, wypalenie narządów.
Kary na czci, proskrypcja – wyjęcie spod prawa, wywoływania, połączona zazwyczaj z konfiskatą
(w Rosji: potok – banicja; rozgrabienie (konfiskata).
Kary cielesne – chłosta – za drobne przestępstwa pospolite obcięci włosów, wysmarowanie
mazią, noszenie siodła itp.
Kary majątkowe – konfiskata całego majątku – za najcięższe przestępstwa, godziła też w
rodzinę sprawy.
Grzywny – rekompensata za naruszenie porządku publicznego.
Kara pozbawienia wolności – najmniejsze znaczenie, przetrzymywanie przestępców.
EWOLUCJA KLASYFIKACJI PRZESTĘPSTW I KAR, PRZEJAWY SUBIEKTYWIZACJI ODPOWIEDZIALNOŚCI