ARYSTOTELES POLITYKA

DZIEJE RELIGII, FILOZOFII I NAUKI

do ko

ca staro

ytno

│

redniowiecze i odrodzenie

│

barok i o

wiecenie

│

1815-1914

│

1914-1989

jak i z czego studiowa

filozofi

│

moje wykłady

│

Wittgenstein

│

filozofowie i socjologowie nauki

ARYSTOTELES

POLITYKA

przeło

ył Ludwik Piotrowicz, fragmenty

z Ksi

gi I

z Ksi

gi III

Ksi

ga pierwsza

1. Definicja pa

stwa. Człowiek jest z natury stworzony do

ycia w pa

stwie

1. Skoro widzimy,

e ka

de pa

stwo jest pewn

wspólnot

, a ka

da wspólnota powstaje

dla osi

gni

cia jakiego

dobra (wszyscy bowiem w ka

dym działaniu powoduj

tym,

co im si

dobrem wydaje), to jasn

jest rzecz

e wprawdzie wszystkie [wspólnoty] d

ąŜą

do pewnego dobra, lecz przede wszystkim czyni to najprzedniejsza ze wszystkich, która
ma najwa

niejsze ze wszystkich zadanie i wszystkie inne obejmuje. Jest ni

tzw.

stwo i wspólnota pa

stwowa.

2. Ci wi

c, którzy mniemaj

e nie ma istotnej ró

nicy mi

dzy kieruj

cym m

ęŜ

em stanu,

królem, głow

domu i panem, s

w bł

dzie. S

bowiem,

e ró

oni co do

kszej lub mniejszej liczby poddanych ich władzy, a nie co do ich rodzaju, a wi

c, je

kto ma ich niewielu, jest panem, je

li ma wi

cej, jest głow

domu, je

li za

jeszcze

cej, kieruj

cym m

ęŜ

em stanu lub królem; nie ma bowiem

adnej rzekomo ró

nicy

dzy wielkim domem a małym pa

stwem; co si

tyczy m

ęŜ

a stanu i króla, to

mówimy o królu, gdy kto

według swego uznania wykonuje władz

naczeln

, o m

ęŜ

stanu natomiast, gdy według odpowiednich zasad prawnych i włada po cz

ęś

ci, i słucha.

Nie jest to jednak prawda.

3. Jasne oka

e si

to, gdy rzecz we wła

ciwy sposób rozpatrzymy. Jak bowiem w innych

wypadkach rzecz zło

trzeba rozło

do jej cz

ęś

ci niepodzielnych (bo s

najmniejsze cz

stki cało

ci), tak jest i z pa

stwem; je

li rozwa

ymy, jakie s

jego cz

ęś

składowe, zobaczymy wyra

niej, w czym si

one ró

od siebie i czy si

naukowo

daje w odniesieniu do ka

dej z nich ustali

Najlepszym przy tym sposobem badania jest, jak w innych wypadkach tak i w tym,

ledzenie powstawania pewnych stosunków od samego pocz

tku.

4. Najpierw tedy konieczn

jest rzecz

, aby si

czyły ze sob

istoty, które bez siebie

istnie

nie mog

, a wi

ska i m

ska w celu płodzenia; dzieje si

to nie z wolnego

wyboru, lecz jak i u wszystkich zwierz

t i ro

lin pod wpływem naturalnego pop

du do

pozostawienia po sobie dalszej tego

rodzaju istoty. Tak samo zdani s

na siebie dla

swego zachowania ten, kto włada z natury, i ten, kto mu jest poddany. Ta bowiem istota,
która dzi

ki rozumowi zdoła przewidywa

, rz

dzi z natury i rozkazuje z natury, ta za

, co

potrafi tylko zlecenia te wykonywa

za pomoc

sił cielesnych, jest poddana i z natury

niewolna; tote

interesy pana i niewolnika s

zbie

ne.

5. Z natury wi

c inne jest przeznaczenie kobiety i niewolnika. (Przyroda bowiem nie robi

nic takiego jak ci kowale, wyrabiaj

cy miecze delfickie w sposób oszcz

dny, lecz ka

jej twór ma tylko jeden cel; ka

de przecie

narz

dzie osi

ga najlepsze wyko

czenie

wówczas, je

li słu

y do jednego celu, a nie do wielu.) U barbarzy

ców natomiast kobieta

i niewolnik zajmuj

sam

pozycj

. Pochodzi to st

e brak im czynnika z natury

Strona 1 z 26

Bez tytułu 1

2009-10-20

powołanego do władania, zwi

zki za

kojarz

u nich mi

dzy niewolnic

niewolnikiem. Dlatego to powiadaj

poeci:

słuszn

jest rzecz

, by Hellenowie nad barbarzy

cami panowali,

jako

e barbarzy

ca a niewolnik to z natury jedno i to samo.

6. Z obu tych wspólnot powstaje tedy najpierw dom, czyli rodzina. Słusznie te

powiedział w swym poemacie Hezjod:

dom przede wszystkim i

, i wołu pług ci

cego,

bo u ludzi ubogich wół zast

puje niewolnika. Domem, czyli rodzin

jest zatem z natury

istniej

ca wspólnota, utrzymuj

ca si

trwale dla codziennego współ

ycia; członków jej

Charondas zowie "towarzyszami stołu", za

Epimenides z Krety "towarzyszami ogniska".

7. Pierwsza wspólnota wi

kszej ilo

ci rodzin dla zaspokojenia potrzeb, wychodz

cych

poza dzie

bie

Ŝą

cy, stanowi gmin

wiejsk

. Jest ona z natury po najwi

kszej cz

ęś

jakby koloni

rodziny, st

d członków jej nazywaj

niektórzy bra

mi mlecznymi, dzie

tudzie

dzie

mi dzieci. Dlatego to pierwotnie pa

stwa miały królów na czele, jak jeszcze i

dzisiaj obce ludy; powstały bowiem przez skupienie poddanych władzy królewskiej. W
ka

dej mianowicie rodzinie króluje najstarszy i na tej samej zasadzie oparte s

w zespołach rodzin, jakimi s

kolonie. To wła

nie ma na my

li Homer, kiedy mówi [o

Cyklopach]:

dy włada nad dzie

mi swoimi i

onami,

mieszkali bowiem w rozproszeniu, jak [w ogóle wszyscy ludzie] w odległych czasach.
Powszechne jest te

wyobra

enie,

e i bogowie podlegaj

władzy królewskiej, dlatego

ludzie, jedni jeszcze i teraz, drudzy dawniej, mieli królów na czele, tak za

, jak sobie

urabiaj

obraz bogów na swoje podobie

stwo, kształtuj

swe wyobra

enia o ich

yciu.

8. Pełna w ko

cu wspólnota, stworzona z wi

kszej ilo

ci gmin wiejskich, która niejako ju

osi

ła kres wszechstronnej samowystarczalno

ci, jest pa

stwem; powstaje ono dla

umo

liwienia

ycia, a istnieje, aby

ycie było dobre. Ka

de pa

stwo powstaje zatem na

drodze naturalnego rozwoju, podobnie jak i pierwsze wspólnoty. Jest bowiem celem, do
którego one zmierzaj

, natura za

jest wła

nie osi

gni

ciem celu. Wła

ciwo

ść

bowiem,

jak

dy twór osi

ga u kresu procesu swego powstawania, nazywamy jego natur

; tak

jest w odniesieniu i do człowieka, i do konia, i do rodziny. Osi

gni

cie celu [do którego

ąŜ

y], jest zdobyciem pełnej doskonało

ci, samowystarczalno

ść

jest

osi

gni

ciem i celu, i pełnej doskonało

ci.

9. Okazuje si

z tego,

e pa

stwo nale

y do tworów natury,

e człowiek jest z natury

stworzony do

ycia w pa

stwie, taki za

, który z natury, a nie przez przypadek

yje poza

stwem, jest albo n

dznikiem, albo nadludzk

istot

, jak ten, którego pi

tnuje Homer,

jako

człowieka bez rodu, bez prawa, bez [własnego] ogniska.

Kto bowiem z natury swojej jest taki, równocze

nie i wojny nami

tnie po

Ŝą

da, b

odosobniony, jak ten kamie

wył

czony w grze w ko

ci.

10.

e człowiek jest istot

stworzon

ycia w pa

stwie wi

cej ni

pszczoła lub

jakiekolwiek zwierz

ce w stadzie, to jasn

jest rzecz

. Natura bowiem, jak

powiadamy, nic nie czyni bez celu. Otó

człowiek jedyny z istot

cych obdarzony jest

Strona 2 z 26

Bez tytułu 1

2009-10-20

mow

. Głos jest oznak

rado

ci i bólu, dlatego posiadaj

go i inne istoty (rozwój ich

posun

ł si

bowiem tak daleko,

e maj

zdolno

ść

odczuwania bólu i rado

ci, tudzie

wyra

ania tego mi

dzy sob

). Ale mowa słu

y do okre

lania tego, co po

yteczne czy

szkodliwe, jak równie

i tego, co sprawiedliwe czy te

niesprawiedliwe.

11. To bowiem jest wła

ciwo

człowieka, odró

niaj

go od innych stworze

cych,

e on jedyny ma zdolno

ść

rozró

niania dobra i zła, sprawiedliwo

ci i

niesprawiedliwo

ci i tym podobnych; wspólnota za

takich istot staje si

podstaw

rodziny i pa

stwa.

Z natury swojej pa

stwo jest pierwej ani

eli rodzina i ka

dy z nas, cało

ść

bowiem musi

pierwej od cz

ęś

ci; po rozprz

gni

ciu si

cało

ci nie b

dzie nogi ni r

ki, a tylko

nazwa, jak wówczas, gdy kto

nazwał r

z kamienia, bo martwa r

ka b

dzie takiej

samej natury. Istota ka

dej rzeczy le

y przecie

w jej zadaniu praktycznym i zdolno

jego wykonania, je

li wi

c nie ma ju

tych cech, to nie mo

na powiedzie

e to ta sama

rzecz, lecz tylko co

, co t

sam

nazw

nosi.

12. Okazuje si

tedy,

e pa

stwo jest tworem natury i

e jest pierwej od jednostki, bo je

dy z osobna nie jest samowystarczalny, to znajdzie si

w tym samym stosunku [do

stwa], co i inne cz

ęś

ci do jakiej

cało

ci. Kto za

nie potrafi

we wspólnocie albo

jej wcale nie potrzebuje, b

c samowystarczalnym, bynajmniej nie jest członem

stwa, a zatem jest albo zwierz

ciem, albo bogiem. Wszystkim ludziom wła

ciwy jest z

natury p

d do

ycia we wspólnocie, a ten, kto j

pierwszy zestroił, jest twórc

najwi

kszych dóbr. Jak bowiem człowiek doskonale rozwini

ty jest najprzedniejszym ze

stworze

, tak jest i najgorszym ze wszystkich, je

li si

wyłamie z prawa i sprawiedliwo

ci.

Najgorsza jest bowiem nieprawo

ść

uzbrojona, człowiek za

rodzi si

wyposa

ony w bro

jak

jego zdolno

ci umysłowe i moralne, które, jak

adne inne, mog

niewła

ciwie

nadu

ywane. Dlatego człowiek bez poczucia moralnego jest najniegodziwszym i

najdzikszym stworzeniem, najpodlejszym w po

Ŝą

dliwo

ci zmysłowej i

arłoczno

ci.

Sprawiedliwo

ść

jest znamieniem pa

stwa, wymiar jej jest bowiem podstaw

porz

dku istniej

cego we wspólnocie pa

stwowej, polega za

na ustaleniu tego, co jest

sprawiedliwe.

2. Dom, czyli rodzina najmniejsz

ęś

składow

stwa. Niewolnik jako cz

ęść

własno

ci domowej. Jego definicja. Niewolnicy z natury i wbrew niej. Stosunek pana do

niewolnika

1. Skoro si

c okazało, z jakich cz

ęś

ci składa si

stwo, trzeba naprzód pomówi

urz

dzeniu domu [czyli rodziny]; ka

de bowiem pa

stwo składa si

z rodzin, członkowie

rodziny s

znów jej cz

ęś

ciami składowymi. Otó

pełna rodzina składa si

niewolników i wolnych. Poniewa

badanie ka

dej rzeczy musi si

zacz

ąć

najpierw od

najdrobniejszych cz

ęś

ci, a pierwszymi i najdrobniejszymi cz

ęś

ciami rodziny s

pan i

niewolnik, m

ąŜ

ona, ojciec i dzieci, nale

y wzi

ąć

pod rozwag

te trzy stosunki i zbada

czym jest w istocie ka

dy z nich i jak si

powinien przedstawia

2. Wynika z tego nauka o prawie władania, o prawie mał

skim nie mamy bowiem ([w

greckim j

zyku] odpowiedniej nazwy na okre

lenie zwi

zku mi

dzy kobiet

i m

ęŜ

czyzn

)

i, po trzecie, o prawie ojcowskim (i tutaj brak na okre

lenie wła

ciwej nazwy).

Jednakowo

prócz tych trzech wymienionych działów jest nadto jeszcze jeden, który -

zdaniem jednych - stanowi istot

gospodarstwa domowego, według drugich, jest

najwa

niejsz

jego cz

ęś

. Trzeba zatem rozwa

, jak si

i on przedstawia, mam za

na my

li tzw. sztuk

zarobkowania. Najpierw jednak pragn

pomówi

o panu i

niewolniku, aby stwierdzi

to, co w tym wzgl

dzie koniecznie potrzebne, a zarazem i

zobaczy

, czy w porównaniu z dotychczasowymi pogl

dami nie dałoby si

lepiej jako

ąć

tego, co si

dzi w tym przedmiocie.

Strona 3 z 26

Bez tytułu 1

2009-10-20

3. Jedni mianowicie s

e władza pana nad niewolnikami jest pewn

umiej

tno

e nie ma

adnej ró

nicy mi

dzy władz

głowy domu a władz

pana nad niewolnikami,

czy władz

kieruj

cego m

ęŜ

a stanu lub króla, jak to na pocz

tku zauwa

yłem. Inni

natomiast uwa

e władza pana nad niewolnikami jest przeciwna naturze, bo tylko na

zasadzie prawa ustanowionego jeden jest niewolnikiem, a inny wolnym, z natury za

nie

ma mi

dzy nimi

adnej ró

nicy. Dlatego [taki stan rzeczy] nie jest te

sprawiedliwy, bo na

gwałcie oparty. Własno

ść

jest tedy cz

ęś

domu, a nauka o zdobywaniu własno

ęś

nauki o gospodarstwie domowym (bez rzeczy koniecznych nie mo

, a tym

samym i

wygodnie).

4. Jak do okre

lonych kunsztów niezb

dnie s

potrzebne wła

ciwe narz

dzia, je

li dzieło

ma by

odpowiednio wyko

czone, tak i do gospodarstwa domowego. Z narz

dzi jedne

martwe, drugie

ywe, tak np. dla sternika ster jest narz

dziem martwym, jego za

zast

pca narz

dziem

ywym; pomocnik bowiem stanowi rodzaj narz

dzia przy

wykonywaniu pracy. Odpowiednio do tego tak

e i w gospodarstwie domowym rzeczy,

jakie si

posiada, s

narz

dziem do

ycia, mienie jest sum

takich narz

dzi, a niewolnik

własno

5. Jest za

narz

dziem ponad narz

dzia ka

dy sługa. Gdyby bowiem ka

de narz

dzie

mogło spełnia

swoje zadania według rozkazu albo i uprzedzaj

c go, jak to podobno

robiły pos

gi Dedala lub trójnogi Hefajstosa, które, jak mówi poeta, same si

zjawiaj

zebranie bogów, gdyby tak czółenka tkackie same tkały, a pałeczki od gitary same grały,
to ani budowniczowie nie potrzebowaliby pomocników, ani panowie niewolników. To, co
si

nazywa narz

dziem, stanowi

rodek do wytwarzania nowych rzeczy, za

przedmioty

własno

ci słu

Ŝą

tylko do u

ytkowania. Czółenka tkackiego bowiem nie tylko si

ywa,

lecz z jego pomoc

wytwarza si

nowego, natomiast suknia i ło

e słu

Ŝą

tylko do

ytkowania.

6. Poniewa

, dalej, stwarzanie i działanie ró

co do rodzaju, a jedno i drugie

potrzebuje narz

dzi, wi

c tak

e i te ostatnie musz

odpowiednio ró

ne. Otó

ycie

jest działaniem, a nie stwarzaniem, dlatego i niewolnik jest pomocnikiem w dziedzinie
działania. O przedmiotach własno

ci mówi si

tak jak o cz

ęś

ciach, bo cz

ęść

jest nie tylko

ęś

czego

innego, ale w ogóle nale

y do czego

innego, podobnie za

jest i z

przedmiotem własno

ci. Dlatego pan jest tylko panem niewolnika, ale do niego nie

nale

y, a niewolnik jest nie tylko niewolnikiem swego pana, ale w ogóle do niego nale

7. Z wywodów tych okazuje si

zatem, jaka jest istota i znaczenie niewolnika. Człowiek,

który z natury nie nale

y do siebie, lecz do drugiego, jest z natury niewolnikiem. Nale

do drugiego taki człowiek, który jest czyj

ąś

własno

, mimo i

jest człowiekiem.

Przedmiot własno

ci jest za

narz

dziem działania odr

bnym od wła

ciciela.

Z kolei nale

y rozwa

, czy kto

jest istotnie z natury takim [niewolnikiem] lub nie, czy

jest to rzecz

sprawiedliw

, a nawet i lepsz

dla kogo

, by

niewolnikiem, czy te

nie,

czy przeciwnie, wszelka niewola sprzeczna jest z prawem przyrodzonym.

8. Na to pytanie nietrudno da

wła

ciw

odpowied

, kieruj

c si

zarówno

rozumowaniem, jak i do

wiadczeniem praktycznym. Władanie i podleganie władzy

nale

y bowiem do rzeczy nie tylko koniecznych, ale i po

ytecznych. U niektórych istot

zaraz od urodzenia dokonuje si

rozgraniczenie z przeznaczeniem jednych do władania,

drugich do podlegania władzy. Liczne s

rodzaje rz

cych i rz

dzonych, ale

zawsze lepsze jest panowanie nad lepszymi podwładnymi; tak np. lepsze jest panowanie
nad człowiekiem ani

eli nad zwierz

ciem. Dzieło bowiem, wykonane przez doskonalsze

istoty, jest doskonalsze, gdzie za

jedna włada, a druga słucha, dzieło jest w pewnej

ęś

ci tworem jednej i drugiej.

Strona 4 z 26

Bez tytułu 1

2009-10-20

9. Czynnik władaj

cy i słuchaj

cy wyst

puje wsz

dzie, gdzie co

składa si

z wielu

ęś

ci, a tworzy pewn

wspóln

jedno

ść

bez wzgl

du na to, czy cz

ęś

ci s

ze sob

zł

czone, czy te

rozdzielone. Jest to ogólne prawo natury, cho

przejawiaj

ce si

pierwszym rz

dzie u istot

cych, bo i u tworów nie

cych istnieje pewien rodzaj

nadrz

dno

ci, jak np. w harmonii. Rozwa

anie na ten temat mo

e jednak tu nie nale

10. Istota

ca składa si

najpierw z duszy i ciała, przy czym z natury pierwsza włada,

to drugie za

słucha. Nale

y jednak, gdy chodzi o ustalenie zgodno

ci z natur

, bra

pod

uwag

stan normalny, a nie wykolejenia. Dlatego przedmiotem rozwa

ania winien by

człowiek najzupełniej zdrów na ciele i duszy, u którego ten stosunek [duszy do ciała]
jasno si

uwidacznia; bo u ludzi wyst

pnych lub skłonnych do wyst

pków ciało cz

sto

zdaje si

panowa

nad dusz

skutkiem tego, i

post

puj

le i niezgodnie z natur

11. Najpierw wi

c, jak powiadam, u istoty

cej mo

na zauwa

oba rodzaje władzy

[które odpowiadaj

władzy nad niewolnikiem, czyli] despotycznej i [władzy nad wolnym

obywatelem, czyli] politycznej; dusza bowiem sprawuje władz

despotyczn

nad ciałem,

a rozum włada nad po

Ŝą

daniami w sposób odpowiadaj

cy władzy m

ęŜ

a stanu i króla.

Okazuje si

przy tym,

e dla ciała jest to zgodne z natur

i po

yteczne podlega

dom

duszy, tak samo jak i dla władz uczuciowych duszy podlega

rozumowi i tej cz

ęś

ci duszy,

która o rozs

dku stanowi, natomiast równorz

dny albo i odwrotny ich stosunek byłby dla

wszystkich szkodliwy.

12. Tak samo znów przedstawia si

ten stosunek u człowieka i innych istot

cych.

Oswojone zwierz

ta s

bowiem z natury lepsze od dzikich, a dla nich wszystkich

korzystniejsz

rzecz

jest słu

człowiekowi, bo w ten sposób chroni

przed

zniszczeniem. Tak jest równie

z rodzajem m

skim i

skim, z których pierwszy jest z

natury silniejszy, drugi słabszy; tote

ten panuje, a tamten mu podlega.

W taki sam sposób musz

układa

wzajemne stosunki u wszystkich ludzi w

ogóle.

13. Ci, którzy w takim stopniu stoj

poni

ej drugich, w jakim dusza góruje nad ciałem, a

człowiek nad zwierz

ciem (w poło

eniu tym znajduj

ci, których działalno

ść

polega na

ywaniu sił fizycznych i którzy najwy

ej to tylko mog

z siebie), ci tedy s

z natury

niewolnikami, dla których, podobnie jak i dla wy

ej wymienionych, lepiej jest znajdowa

w takiej zale

ci. Z natury bowiem jest niewolnikiem ten, kto mo

e by

własno

drugiego (dlatego te

i nale

y do drugiego) i kto o tyle tylko ma zwi

zek z rozumem,

go spostrzega u innych, ale sam go nie posiada. Tak

e inne istoty

ce niczego

przecie

nie obejmuj

rozumem, ale kieruj

tylko wra

eniami zmysłowymi.

14. Niewielka jest te

ró

nica w u

yteczno

ci, bo obie grupy, zarówno niewolnicy, jak

zwierz

ta domowe, pomagaj

fizycznie do zaspokojenia niezb

dnych potrzeb. Stosownie

do tego istnieje w przyrodzie d

ąŜ

ść

do odmiennego kształtowania ciała ludzi wolnych i

niewolników, w ten sposób mianowicie,

e ci ostatni s

silni ze wzgl

du na konieczne

usługi, pierwsi za

smukli, ale niezdolni do takich prac, zdatni natomiast do działalno

politycznej, która ma dwa odr

bne zadania: wojenne i pokojowe; zdarza si

jednak

sto i przeciwnie,

e jedni maj

ciała wolnych, drudzy za

dusz

15. Tyle jest jasne; je

liby ta fizyczna ró

nica była tylko tak wielka, jak mi

dzy

wizerunkami bogów a postaci

ludzk

, to wszyscy by przyznali,

e ci, którzy o tyle stoj

ej od innych, zasługuj

na to, aby by

ich niewolnikami. Je

eli za

trafne jest to w

odniesieniu do ciała, to o wiele sprawiedliwsz

jest rzecz

zasad

zastosowa

duszy, tylko

e nie jest równie łatwo stwierdzi

kno duszy, jak ciała.

Wynika z tego w sposób oczywisty, i

pewni ludzie s

z natury wolnymi, inni za

niewolnikami, przy czym stan niewoli jest dla tych drugich zarówno po

yteczny, jak i

sprawiedliwy.

Strona 5 z 26

Bez tytułu 1

2009-10-20

16.

e jednak i zwolennicy przeciwnego pogl

du poniek

d maj

słuszno

ść

, to nietrudno

zauwa

. W podwójnym mianowicie znaczeniu mówi si

o niewoli i niewolnikach,

niektórzy bowiem s

niewolnikami i słu

Ŝą

na zasadzie prawa. Prawo to jest rodzajem

umowy, na podstawie której zwyci

ęŜ

eni w wojnie staj

własno

zwyci

zców. Wielu

prawników podnosi przeciwko niemu zarzut wytaczany cz

sto przeciwko mówcom, o

sprzeczno

ść

z prawem, poniewa

straszn

byłoby to rzecz

, gdyby ten, kto uległ sile,

miał by

niewolnikiem i sług

tego, który potrafi gwałt zada

i góruje sił

. Tak

e i mi

dzy

filozofami jedni opowiadaj

za tym, drudzy za innym pogl

dem.

17. Przyczyna tego sporu i tej rozbie

ci zda

y w tym,

e cnota, je

li ma do

rozporz

dzenia odpowiednie

rodki, równie

potrafi znakomicie gwałt zada

, bior

cy za

gór

zawsze wykazuje przewag

jakiej

zalety. Skutkiem tego wydaje si

e i siła nie

jest pozbawiona pewnej cnoty, a spór dotyczy tylko strony prawnej. Dlatego jedni
uwa

za rzecz sprawiedliw

łaskawo

ść

, inni wła

nie przeciwnie, panowanie

silniejszego; bo je

li si

rozł

czy te dwa poj

cia [prawa i siły], to nie ma

adnego oparcia

i mocy przekonywaj

cej pogl

d, i

góruj

cy cnot

nie powinien włada

i panowa

18. Inni wreszcie powołuj

c si

na zasad

, która im si

wydaje sprawiedliw

(prawo

bowiem jest czym

sprawiedliwym), utrzymuj

e niewola według prawa wojennego jest

rzecz

sprawiedliw

, równocze

nie jednak popadaj

w sprzeczno

ść

. Przyczyna wojny

e by

bowiem niesprawiedliwa, tego za

, kto nie zasługuje na to, aby by

niewolnikiem, nikt

adn

miar

nie mo

e nazwa

niewolnikiem; w przeciwnym bowiem

razie zdarzałoby si

e ludzie najszlachetniejszego pochodzenia byliby niewolnikami i

niewolników synami, gdyby si

przypadkiem dostali do niewoli i zostali sprzedani.

Dlatego te

takich nie chc

nazywa

niewolnikami, lecz tylko barbarzy

ców. Je

li jednak

tak mówi

, to w istocie rzeczy maj

na my

li tylko niewolnika z natury, podobnie jak to na

pocz

tku uj

łem. Musz

bowiem przyzna

e s

ludzie, z których jedni wsz

dzie s

niewolnikami, a drudzy nigdzie.

19. Tak samo jest i ze szlachectwem; szlachta bowiem uwa

a si

za szlacht

nie tylko u

siebie w domu, ale i wsz

dzie, podczas gdy w ich mniemaniu szlachta barbarzy

ców jest

tylko u siebie. Wychodz

przy tym z zało

enia,

e istnieje szlachectwo i wolno

ść

bezwzgl

dnym i wzgl

dnym tego słowa znaczeniu, jak to powiada równie

i Helena u

Teodektesa:

Po ojcu i matce z bogów jestem pokolenia.
Któ

miałby tedy mieni

słu

Ŝą

Wyra

c si

w ten sposób, odró

niaj

niewolnika i wolnego, szlacht

i gmin jedynie i

wył

cznie według cnoty i nieprawo

ci. Uwa

bowiem,

e jak z człowieka rodzi si

człowiek, a ze zwierz

cia zwierz

, tak i ze szlachetnych szlachetny. Natura wprawdzie

sto do tego d

ąŜ

y, ale nie mo

e tego osi

ąć

20. Okazuje si

e spór ma pewne uzasadnienie i

e nie wszyscy ludzie, którzy s

niewolnikami czy wolnymi, s

nimi z natury; a ponadto jest jasn

rzecz

e u pewnych

ludzi wyst

puje taka cecha charakterystyczna, która stanowi o tym, i

dla jednych jest

rzecz

korzystn

i sprawiedliw

niewolnikami, dla drugich, przeciwnie, by

panami;

e wreszcie jedni musz

podlega

władzy, drudzy za

wykonywa

władz

, zale

nie od

tego, na co ich natura skazała,

e wi

c istnie

musi równie

władza pana nad

niewolnikiem, a nadu

ycie jej jest dla obu stron szkodliwe. Co bowiem jest korzystne dla

ęś

ci, jest korzystne i dla cało

ci, co dla ciała, równie

i dla duszy; niewolnik jest za

pewn

ęś

pana, niejako o

ywion

, ale oddzieln

ęś

jego ciała.

21. Dlatego te

pana i niewolnika, których natura na taki los skazała, ł

czy wzajemne

przywi

zanie i jest to dla nich korzystne, przeciwnie za

bywa, je

li stanowisko ich nie

Strona 6 z 26

Bez tytułu 1

2009-10-20

jest zgodne z natur

, ale opiera si

na prawie i gwałcie.

Z dotychczasowych wywodów okazuje si

jednak równie

e władza pana nad

niewolnikiem i władza w pa

stwie to nie to samo, tudzie

e nie wszystkie rodzaje władzy

sobie równe, jak to utrzymuj

niektórzy. Jedna bowiem rozci

ga si

nad wolnymi z

natury, druga nad niewolnikami, władza głowy domu jest monarchiczna, gdy

dy dom

podlega rz

dom jednego, a władza m

ęŜ

a stanu jest panowaniem nad wolnymi i równymi.

22. Nazwa pana nie jest okre

leniem pewnej umiej

tno

ci, ale istniej

cego stanu rzeczy,

podobnie jak i nazwa niewolnika czy wolnego. Istnieje jednak umiej

tno

ść

zł

czona ze

stanowiskiem pana domu, jak i ze stanowiskiem niewolnika; jako

umiej

tno

potrzebnych niewolnikom uczył pewien człowiek w Syrakuzach, [który] tam za pieni

dze

kształcił niewolników w pełnieniu zwyczajnych usług. Nauka taka mo

e nawet obj

ąć

szersze kr

gi, jak np. sztuk

kucharsk

i inne tego rodzaju usługi. Ró

ne s

bowiem

czynno

ci domowe, jedne wa

niejsze, inne konieczniejsze ni

drugie, a według

przysłowia tak

e "niewolnik a niewolnik i pan a pan to dwie ró

ne rzeczy".

23. Znajomo

ść

wszystkich takich rzeczy stanowi tedy wiedz

niewolnika, natomiast

wiedza pana polega na umiej

tnym zu

ytkowaniu niewolników. Bo pan okazuje si

nie w

tym,

e nabywa, ale

e wła

ciwie u

ywa niewolników. Umiej

tno

ść

ta nie wykazuje nic

wielkiego ani szacownego; bo co niewolnik musi umie

wykona

, to pan musi umie

nakaza

. Dlatego kto tym nie potrzebuje si

sam trudzi

, przekazuje ten zaszczyt rz

dcy,

a sam oddaje si

sprawom publicznym lub filozofii. Nauka natomiast o nabywaniu

własno

ci, mianowicie o sprawiedliwym nabywaniu, jest ró

na od obu tych umiej

tno

ci i

nale

y do nauki o sztuce wojennej i sztuce my

liwskiej.

Tyle zatem uwag o niewolniku i o panu.

3. Nauka o gospodarstwie domowym. Sztuka zdobywania własno

ci. Rola pieni

dza

1. Z kolei stosownie do podanego wy

ej planu rozwa

my całe w ogóle zagadnienie

posiadania i zarobkowania, bo i niewolnik okazał si

pewn

ęś

własno

ci. Przede

wszystkim wi

c mo

e si

tu nasun

ąć

tpliwo

ść

, czy sztuka zarobkowania jest

identyczna ze sztuk

gospodarstwa domowego, czy te

z jak

ąś

jej cz

ęś

lub te

z jej

sztuk

pomocnicz

, a je

eli ze sztuk

pomocnicz

, to czy zachodzi tu taki stosunek jak

dzy sztuk

wytwarzania czółenek tkackich a sztuk

tkack

, czy te

jak mi

dzy sztuk

sporz

dzania br

zu a odlewnictwem pos

gów. Te pierwsze bowiem nie w tym samym

znaczeniu maj

pomocniczy charakter, lecz jedna dostarcza narz

dzi, druga natomiast

materiału. Nazywam za

materiałem co

, z czego si

wykonuje rzecz pewn

, a wi

c dla

tkacza jest to wełna, a dla rze

biarza br

2. Jasn

c jest rzecz

e nauka o gospodarstwie domowym nie jest identyczna z

nauk

o zdobywaniu własno

ci. Jedna bowiem ma do czynienia z dostarczaniem

rodków, druga z ich u

ywaniem; a która

nauka zajmuje si

ywaniem mienia

domowego, je

li nie nauka o gospodarstwie domowym? Sporn

natomiast jest rzecz

czy nauka o zdobywaniu własno

ci jest jej cz

ęś

, czy te

stanowi zupełnie odr

bny

rodzaj. Je

li bowiem ten, kto si

zajmuje spraw

zdobywania własno

ci, musi rozwa

d maj

tek i własno

ść

pochodzi, a własno

ść

i bogactwo obejmuje wiele cz

ęś

ci, to

[nasuwa si

] najpierw pytanie, czy rolnictwo i w ogóle troska o po

ywienie i jego nabycie

jest pewn

ęś

nauki o gospodarstwie domowym, czy te

jakim

odr

bnym

rodzajem.

3. S

wszak

e liczne rodzaje po

ywienia, st

d i rozliczne sposoby

ycia zarówno u

zwierz

t, jak i ludzi; bez po

ywienia

niepodobna, w nast

pstwie jednak ró

nicy

ywienia wytworzyły si

ró

nice w sposobie

ycia istot

cych. Jedne spo

ród

zwierz

w stadach, inne pojedynczo, zale

nie od tego, co jest rzecz

cej

sprzyjaj

dla ich wy

ywienia; jedne bowiem

ywi

sem, drugie płodami ziemi,

Strona 7 z 26

Bez tytułu 1

2009-10-20

inne wreszcie s

wszystko

erne. Tote

natura, aby ułatwi

im zdobycie odpowiedniego

ywienia, rozmaicie ukształtowała ich sposób

ycia. Poniewa

z natury nie to samo

demu odpowiada, lecz jednym to, innym owo, wi

c te

i w

ród samych zwierz

t tak

ernych, jak i ro

lino

ernych istniej

ró

nice w sposobie

ycia.

4. Podobnie jest i u ludzi. Istniej

bowiem znaczne ró

nice w ich sposobie

ycia.

Najbardziej leniwi s

koczownikami (po

ywienie bowiem, jakiego im dostarczaj

oswojone zwierz

ta, przychodzi im bez trudu i pracy,

e za

stada ich ze wzgl

du na

pastwiska z konieczno

ci zmieniaj

miejsce, wi

c i oni zmuszeni s

ąć

za nimi,

uprawiaj

c w ten sposób niejako

rol

). Inni za

z my

listwa takiego czy

owakiego rodzaju, a wi

c jedni z rozboju, drudzy, co mieszkaj

nad jeziorami,

moczarami, rzekami lub odpowiednim morzem, z rybołówstwa, jeszcze inni z polowania
na ptaki lub dzikie zwierz

ta. Najwi

ksza jednak cz

ęść

ludzi

yje z [uprawy] ziemi i jej

przyswojonych płodów.

5. Tyle mniej wi

cej jest zatem sposobów

ycia, przy których ma si

do spełnienia pewne

z natury zwi

zane z nimi prace, a nie zdobywa si

utrzymania przez wymian

czy

handel, a wi

c: koczowniczy, rolniczy, rozbójniczy, rybacki i my

liwski. Niektórzy ł

razem pewne z tych sposobów

ycia i dzi

ki temu

wygodnie, uzupełniaj

c braki

jednego trybu

ycia, o ile ten nie jest w pełni samowystarczalny; a wi

c np. jedni

prowadz

sposób

ycia koczowniczy a zarazem i rozbójniczy, drudzy rolniczy i my

liwski.

Podobnie jest z innymi sposobami

ycia, które ludzie prowadz

c je, jak ich do tego

zmusza potrzeba.

6. Omawiany dot

d rodzaj własno

ci dany jest, jak si

okazuje, wszystkim istotom

cym przez sam

natur

, i to zarówno ju

od pierwszej chwili urodzenia, jak i po

osi

gni

ciu pełni rozwoju. Niektóre bowiem ju

z pocz

tku, przy urodzeniu przynosz

sob

tyle po

ywienia,

e starczy go a

do czasu, kiedy noworodek zdoła je sam sobie

zdoby

; a zachodzi to u istot rodz

cych robaki lub znosz

cych jaja. Te za

, które rodz

ywe potomstwo, a

do pewnego czasu maj

dla swych młodych pokarm w sobie w

postaci mleka.

7. Wida

c z tego,

e i co do dorosłych istot trzeba wysun

ąć

podobny wniosek,

zatem ro

liny istniej

dla zwierz

t, zwierz

ta za

dla człowieka, a mianowicie oswojone

ze wzgl

du na usługi i po

ywienie, spo

ród dzikich za

, je

li nie wszystkie, to przecie

najwi

ksza cz

ęść

, ze wzgl

du na po

ywienie i pewn

pomoc, by mo

na z nich mie

odzie

, i inne rzeczy u

yteczne. Je

li wi

c natura nic nie stwarza bezcelowo i

bezu

ytecznie, to musiała wszystko to stworzy

dla ludzi.

8. Dlatego i sztuka wojenna z natury b

dzie poniek

d sztuk

zdobywania własno

(cz

ęść

jej stanowi te

sztuka my

liwska). Musi si

mianowicie stosowa

przeciwko

zwierz

tom, jak i przeciw tym ludziom, którzy, cho

z natury do słu

by stworzeni, nie

chc

do niej nagi

ąć

, tak

e wojna taka zgodna jest z prawem natury. Jedna dziedzina

nauki o zdobywaniu własno

ci jest wi

c z natury cz

ęś

nauki o gospodarstwie

domowym; odpowiednio do tego powinni j

posiada

lub te

stara

o jej zdobycie ci,

których zadaniem jest gromadzenie zapasów koniecznych do

ycia i u

ytecznych dla

społecze

stwa w pa

stwie czy w domu.

9. Otó

prawdziwe bogactwo zdaje si

na tych rzeczach polega

. To bowiem [czego si

wymaga od takiej własno

ci, a mianowicie], by do wygodnego

ycia starczyła, nie jest

bez granic, jak to stwierdza Solon w wierszu:

cisłej granicy w bogactwie bynajmniej ludzie nie znaj

Strona 8 z 26

Bez tytułu 1

2009-10-20

Istnieje tu przecie

granica, podobnie jak i w innych sztukach, bo

adna sztuka nie

posiada

rodków nieograniczonych ani co do ilo

ci, ani co do wielko

ci, bogactwo za

jest obfito

rodków potrzebnych dla domu i pa

stwa. Widoczn

tedy jest rzecz

istnieje z natury pewna sztuka zdobywania dóbr, wła

ciwa zarz

dcom domu i m

ęŜ

stanu, i z jakiego powodu.

10. Jest jednak inny jeszcze rodzaj sztuki zdobywania własno

ci, który pospolicie, i to

słusznie, nazywaj

sztuk

zdobywania pieni

dzy, a który sprawia, i

zdaje si

nie istnie

granica bogactwa i posiadania. Ze wzgl

du na pokrewie

stwo tej sztuki z omówion

wielu uwa

a j

za jedno i to samo; nie jest ona jednak ta sama, co omówiona, ani daleka

od tamtej, lecz jest do niej zbli

ona. Pierwsza z nich jest tworem natury, druga za

nie, a

jest raczej produktem pewnego do

wiadczenia i umiej

tno

ci.

11. Zacznijmy rozwa

ania nasze o niej z nast

puj

cego punktu widzenia. Ka

da rzecz

posiadana mo

e by

dwojako u

yta, w obu wypadkach u

ywa si

tej samej rzeczy, ale

nie w ten sam sposób. W jednym wypadku u

ycie zwi

zane jest z wła

ciwo

danej

rzeczy, w drugim za

nie; a wi

c np. obuwie słu

y do obucia, ale mo

e stanowi

równie

i przedmiot wymiany. W jednym i drugim wypadku obuwie jest przedmiotem pewnego
u

ytkowania. Nawet gdy kto potrzebuj

cemu obuwia daje je w zamian za pieni

dze lub

ywno

ść

, u

ywa obuwia jako obuwia, tylko

e nie we wła

ciwy mu sposób, bo nie zostało

ono sporz

dzone na wymian

. Tak samo jest i z innymi przedmiotami własno

ci.

Wszystkie one mog

przedmiotem wymiany, której pierwszy pocz

tek zgodny jest z

natur

, gdy

jest nast

pstwem faktu, i

jedni ludzie posiadaj

zbyt du

o, inni za mało

rzeczy potrzebnych.

12. Okazuje si

z tego,

e drobny handel nie jest z natury zł

czony ze sztuk

zdobywania pieni

dzy, wymiana bowiem musiała si

dokonywa

w granicach

wystarczaj

cych do zaspokojenia potrzeb koniecznych. W pierwszej zatem wspólnocie

(jak

jest rodzina) [handel wymienny] nie grał oczywi

cie

adnej roli, lecz dopiero gdy si

wspólnota rozrosła. W pierwszym wypadku członkowie jej wszystko, co posiadali, mieli
we wspólnym u

ytkowaniu, w drugim znów, w nast

pstwie dokonanego rozdziału, jedni

posiadali te rzeczy, inni inne, tote

musieli je zale

nie od potrzeby nabywa

w drodze

wymiany, podobnie jak to jeszcze i teraz czyni wiele ludów barbarzy

skich. Te bowiem

ograniczaj

do tego jedynie,

e rzeczy u

yteczne wymieniaj

na takie

, daj

c i

przyjmuj

c, np. wino za zbo

e i tak samo inne tego rodzaju artykuły.

13. Taki tedy handel zamienny ani nie jest przeciwny naturze, ani nie przedstawia

adnej

postaci sztuki zdobywania pieni

dzy, słu

y bowiem do uzupełnienia

samowystarczalno

ci, zgodnie z natur

. Z kolei jednak z niego rozwin

ła si

owa [sztuka

gromadzenia pieni

dzy]. Kiedy bowiem pomoc niesiona przez przywóz rzeczy

brakuj

cych, a wywóz zb

dnych, si

zacz

ła do coraz dalszych krajów, z

konieczno

ci musiały wej

ść

w u

ycie pieni

dze; nie wszystkie bowiem rzeczy, z natury

potrzebne, s

łatwe do przewo

enia.

14. Zgodzono si

zatem, aby przy wymianie dawa

i przyjmowa

jak

ąś

tak

rzecz, która

sama przez si

liczyła si

do rzeczy u

ytecznych, a równocze

nie przedstawiała t

korzy

ść

e si

z łatwo

dawała przewozi

, jak np.

elazo, srebro itp. Pocz

tkowo

ustalano ich warto

ść

po prostu według wielko

ci i wagi, w ko

cu jednak zacz

to wyciska

na nich znak, aby sobie oszcz

dzi

mierzenia czy wa

enia, wyci

ty znak podawał

bowiem okre

lon

ilo

ść

15. Kiedy potrzeba handlu wymiennego doprowadziła ju

do wynalezienia pieni

dza,

wyłoniła si

inna posta

sztuki zdobywania pieni

dzy, a mianowicie drobny handel, który

pocz

tkowo przedstawiał si

zapewne prymitywnie, pó

niej jednak, w wyniku

wiadcze

, kształtował si

kunsztowniej pod wpływem troski, sk

d sprowadza

Strona 9 z 26

Bez tytułu 1

2009-10-20

towary i jak je zbywa

, aby jak najwi

kszy zysk osi

ąć

. Dlatego sztuka zdobywania

maj

tku zdaje si

zwi

zana w pierwszym rz

dzie z pieni

dzem, a głównym jej

zadaniem umiej

tna spekulacja, sk

d zdoby

jak najwi

cej pieni

dzy: uchodz

bowiem

one za

ródło bogactwa i maj

tku.

16. Tak

e bogactwo bowiem opieraj

ludzie cz

sto na wielkiej ilo

ci pieni

dzy, dlatego

e sztuka zarobkowania, a w szczególno

ci handel, koło nich si

jakoby obraca. Niekiedy

znów spotyka si

mniemanie,

e pieni

dz to czcze słowo,

e warto

ść

jego jest tylko na

postanowieniu prawnym oparta, z natury za

jest

adna, bo je

li go zmieni

ci, co go

ywaj

, to traci wszelk

warto

ść

i nie mo

na go u

do zaspokojenia jakichkolwiek

potrzeb, a człowiek bogato zaopatrzony w pieni

dze b

dzie cz

sto odczuwał brak

koniecznego po

ywienia. Niedorzeczn

rzecz

byłoby zatem uwa

za bogactwo co

takiego, czego posiadanie w obfito

ci nie zabezpiecza przed

mierci

głodow

;

przykładem ów Midas mityczny, któremu na własne jego

yczenie, podyktowane

niepohamowan

chciwo

, zamieniało si

w złoto wszystko, co mu podano.

17. Dlatego te

[zwolennicy tego pogl

du] w czym innym dopatruj

[istoty] bogactwa i

sztuki zdobywania pieni

dzy, a czyni

to słusznie. Co innego bowiem zdobywanie

pieni

dzy, a [co innego] bogactwo z natury. To drugie nale

y do gospodarstwa

domowego, pierwsze za

polega na handlu i przysparzaniu maj

tku wył

cznie tylko

przez wymian

dóbr. Ta znów zdaje si

obraca

około pieni

dza, pieni

dz bowiem jest

pocz

tkiem i kresem wymiany. Otó

takie bogactwo, płyn

ce z takiego zdobywania

pieni

dzy, nie ma granic. Bo jak sztuka lekarska wytyka sobie nieosi

galny cel

powszechnego ugruntowania zdrowia (a tak samo ka

da sztuka zmierza do jakiego

celu

bez kresu i pragnie go, o ile mo

ci, osi

ąć

, nie przyjmuje za

za kres swój zdobycia

rodków do celu wiod

cych, we wszystkich bowiem kresem jest cel wytkni

ty), tak i przy

zdobywaniu pieni

dzy cel jest bezkresny, a jest nim takie wła

nie bogactwo i posiadanie

pieni

dzy.

18. W przeciwie

stwie do tego sztuka gospodarstwa domowego ma swój kres, którego

nie zna sztuka gromadzenia pieni

dzy; inne ma ona bowiem zadanie. Tote

z punktu

widzenia gospodarstwa domowego wydaje si

e wszelkie bogactwo winno mie

swoje

granice, z do

wiadczenia tymczasem widzimy,

e dzieje si

przeciwnie. Wszyscy

bowiem, którzy robi

interesy pieni

ęŜ

ne, d

ąŜą

do pomno

enia pieni

dzy w

niesko

czono

ść

. Przyczyn

tego jest pokrewie

stwo sztuki gospodarstwa domowego ze

sztuk

gromadzenia pieni

dzy. Poniewa

działaj

w tej samej dziedzinie, w praktyce

przechodzi jedna w drug

. W jednym i drugim wypadku wchodzi w gr

ta sama własno

ść

tylko z innego punktu widzenia, jedna ma cel odmienny, drugiej celem jest powi

kszenie

[maj

tku]. Dlatego te

niektórzy uwa

e to jest wła

nie rzecz

gospodarstwa

domowego i upieraj

przy mniemaniu,

e powinno si

maj

tek pieni

ęŜ

ny albo

utrzyma

, albo pomna

w niesko

czono

ść

19. Przyczyna takiego my

lenia le

y w trosce jedynie o to, aby

, a nie o to,

eby

knie; poniewa

pragnienie owo nie znajduje granic, wi

c ludzie staraj

zapewni

sobie nieograniczone

rodki do jego zaspokojenia. Ale i ci, którzy pragn

knie sobie

ycie uło

, szukaj

raczej zmysłowego u

ywania, a

e to okazuje si

liwe dzi

ki maj

tkowi, wi

c wszystkie ich zabiegi obracaj

około zdobycia

pieni

dzy i st

d wynikn

ł ten drugi rodzaj gromadzenia pieni

dzy. Poniewa

ywanie

[zmysłowe] zale

ne jest od nadmiaru, wi

c te

zabiegaj

rodki zapewniaj

ce nadmiar

posiadania i mo

liwo

ść

ywania, a je

li ich nie mog

uzyska

dzi

ki sztuce zdobywania

pieni

dzy, staraj

doj

ść

do celu w inny sposób i wbrew naturze wysilaj

w tym

kierunku wszelkie zdolno

ci.

20. M

stwo bowiem nie przejawia si

w robieniu pieni

dzy, lecz w okazywaniu odwagi,

podobnie jak talent wodza czy lekarza, ale w odnoszeniu zwyci

stwa lub w niesieniu

Strona 10 z 26

Bez tytułu 1

2009-10-20

pomocy zdrowotnej. A jednak owi ludzie cał

umiej

tno

ść

rozwijaj

dla zdobycia

pieni

dzy, jak gdyby to było celem i jakby wszystko winno było do jego osi

gni

cia

zmierza

Tyle tedy moich wywodów o niepotrzebnej sztuce zdobywania pieni

dzy, o jej istocie i

przyczynie, dla której j

stosujemy, jak i o sztuce potrzebnej; jest ona czym

odmiennym

od pierwszej, bo (maj

c na celu trosk

o utrzymanie) nale

y z natury do gospodarstwa

domowego i nie jest jak tamta bezkresna, ale posiada granic

21. Wyja

nia si

sporna pocz

tkowo kwestia, czy sztuka zdobywania pieni

dzy

nale

y do zada

zarz

dcy domu lub m

ęŜ

a stanu, czy nie, czy te

potrzebne

rodki

uprzednio ju

istnie

powinny. Bo jak sztuka kierowania pa

stwem nie stwarza ludzi, lecz

ich otrzymuje od natury i tylko posługuje si

nimi, tak te

natura, ziemia, morze itd. winny

dostarcza

rodków po

ywienia, a ju

do głowy domu nale

y, jak nimi trzeba

rozporz

dza

. Bo nie jest zadaniem sztuki tkackiej produkowanie wełny, a tylko jej

przerabianie i wyznawanie si

na tym, jakie jej gatunki s

dobre i odpowiednie, czy te

liche i nieu

yteczne.

22. Mógłby te

kto

podnie

ść

tpliwo

ść

, dlaczego sztuka zdobywania pieni

dzy

wchodzi w skład gospodarstwa domowego, a sztuka lekarska nie; przecie

członkowie

domu musz

zdrowi, tak jak musz

czy te

posiada

inne rzeczy potrzebne.

Zapewne, zarówno głowa domu, jak i władca w pewnej mierze obowi

zani s

dba

zdrowie swoich, a w pewnej mierze te

nie musz

, bo to jest rzecz

lekarza; tak samo

jest rzecz

głowy domu troszczy

o zdobycie

rodków pieni

ęŜ

nych, wszelako do

pewnego tylko stopnia, bo to nale

y do zada

słu

ebnych. Przede wszystkim jednak, jak

powiedziano wy

ej, natura winna tego dostarczy

, bo jest to jej rzecz

zaopatrzy

ywno

ść

istot

, któr

stwarza; jako

dej z nich słu

y jako po

ywienie pozostało

ść

tego, z czego powstała. Dlatego te

zgodne z natur

jest powszechne d

ąŜ

enie do

gromadzenia zasobów z plonów ziemi i zwierz

23. Sztuka zarobkowania wyst

puje zatem w dwojaki, jak powiedziałem, sposób, albo

jako handel, albo jako gospodarstwo domowe, przy czym to ostatnie jest konieczne i
chwalebne, pierwszy za

, polegaj

cy na wymianie, słusznie bywa ganiony jako z natur

niezgodny, bo na wyzysku drugich oparty; a ju

z najzupełniejsz

słuszno

znienawidzone jest rzemiosło lichwiarza, poniewa

osi

ga zysk z samego pieni

dza,

który mija si

tu ze swym przeznaczeniem. Stworzony bowiem został dla celów wymiany,

a tymczasem przez pobieranie procentów sam si

pomna

a. St

d te

pochodzi nazwa

grecka procentu

τόκος

tj. rodzenie. To bowiem, co si

rodzi, podobne jest do rodzicieli, a

procent jest pieni

dzem uzyskanym z pieni

dza. Tote

ten sposób zarobkowania jest w

najwi

kszym stopniu przeciwny naturze. (...)

5. Działem nauki o gospodarstwie domowym jest stosunek m

ęŜ

a do

ony i ojca do dzieci.

Troska o doskonalenie członków rodziny obowi

zkiem głowy domu

1. W nauce o gospodarstwie domowym s

trzy działy: jeden dotyczy stosunku pana do

niewolników, o których była mowa poprzednio, drugi - stosunku ojca do rodziny, a trzeci -
m

ęŜ

a do

ony. Władza nad

i dzie

mi dotyczy w obu wypadkach osób wolnych, a

jednak nie jest to ten sam rodzaj władzy, bo w stosunku do

ony ma ona charakter

władzy kierownika wolnego pa

stwa, w stosunku do dzieci charakter władzy królewskiej.

2. M

ęŜ

czyzna bowiem z natury jest wi

cej uzdolniony do władania ani

eli kobieta, o ile

wbrew naturze nie zajdzie wyj

tek w tym wzgl

dzie, podobnie jak wi

cej jest do tego

uzdolniony człowiek starszy i dojrzalszy ni

młody i niedojrzały.

W najwi

kszej cz

ęś

ci pa

stw [wolnych] dokonuje si

co prawda wymiana mi

dzy

warstw

a rz

dzon

, b

ca wyrazem naturalnej d

ąŜ

ci do wyrównania i

zatarcia wszelkich ró

nic, mimo to jednak, jak długo jedni rz

, a drudzy s

dzeni,

Strona 11 z 26

Bez tytułu 1

2009-10-20

staraj

o zaznaczenie ró

nicy przez zewn

trzne odznaki, tytuły i honory (to wła

nie

[miał na my

li] Amasis mówi

c o miednicy do mycia nóg). Natomiast stosunek

ęŜ

czyzny do kobiety jest zawsze taki sam.

Władza nad dzie

mi ma znów charakter władzy królewskiej. Rodziciel bowiem włada

na zasadzie miło

ci jako te

starsze

stwa, co wła

nie jest znamieniem władzy

królewskiej. Dlatego to i Homer, nazywaj

c Zeusa "ojcem ludzi i bogów" słusznie mieni

go królem ich wszystkich. Król bowiem musi z natury wyró

nia

, cho

jest tego

samego rodu [co poddani], a tak samo przedstawia si

stosunek starszego do

młodszego, tudzie

rodziciela do dziecka.

3. Jasn

jest tedy rzecz

e głowa domu wi

cej si

troszczy o ludzi ni

o posiadanie

rzeczy martwych, wi

cej o doskonalenie pierwszych ani

eli o obfito

ść

drugich, któr

zwiemy bogactwem, i to raczej o doskonalenie wolnych ni

niewolników. Co si

tyczy

niewolników, to przede wszystkim mo

e si

nasuwa

tpliwo

ść

, czy ci, prócz swej

yteczno

ci jako narz

dzie i posługa, posiadaj

ponadto cenniejsze od tego cnoty, jako

to: umiarkowanie, m

stwo, sprawiedliwo

ść

i inne tym podobne zalety, czy te

prócz

sprawno

ci w fizycznych usługach nie posiadaj

adnej cechy dodatniej. Czy tak, czy

inaczej na to pytanie odpowiemy, trudno

ci nie znikn

. Bo je

li posiadaj

inne cnoty, to

czym

e ró

od wolnych, a je

li damy przecz

odpowied

, to b

dzie ona

niedorzeczna wobec faktu,

e jednak niewolnicy s

lud

mi i na równi z nimi posiadaj

rozum.

4. Ta sama niemal w

tpliwo

ść

dotyczy równie

kobiety i dziecka: czy te

posiadaj

takie

cnoty, a wi

c czy

ona musi by

dra, dzielna, sprawiedliwa, czy dziecko bywa i

swawolne, i roztropne, czy te

nie? Krótko mówi

c, trzeba w ogóle zbada

, czy ten, co

jest podległy z natury, posiada t

sam

cnot

, co i władaj

cy z natury, czy te

inn

. Je

bowiem jeden i drugi ma wykazywa

cechy pi

kne i dobre, to dlaczego

by jeden miał

raz na zawsze włada

, drugi za

podlega

? Ró

nica mi

dzy nimi nie sprowadza si

pytania "mniej czy wi

cej", bo podda

stwo i władztwo ró

co do swej istoty, wzgl

natury ilo

ciowej nie gra tu

adnej roli.

5. Je

liby za

jeden musiał posiada

owe cechy, a drugi nie, to byłoby to rzecz

dziwn

Bo albo władaj

cy nie b

dzie umiarkowany i sprawiedliwy, a w takim razie jak

dzie

dobrze panował? Albo nie b

dzie nim poddany, a w takim razie jak

dzie spełniał

dobrze swe obowi

zki podwładnego? Je

li bowiem b

dzie swawolny i gnu

ny, to nic nie

zrobi z tego, co do niego nale

y. Okazuje si

tedy,

e jeden i drugi koniecznie winien

wykazywa

pewn

doskonało

ść

wzgl

dnie cnot

, a taka jest ró

nica mi

dzy tymi

cnotami, jaka istnieje mi

dzy poddanymi z natury a władaj

cymi. Jako przykład tego

nasuwa si

tu bezpo

rednio dusza. Mie

ci si

w niej bowiem czynnik i panuj

cy z natury,

i podległy, którym ró

przypisujemy cnot

, gdy

jeden posiada rozum, a drugi jest

nierozumny.

6. Jasne jest wi

e tak samo ma si

rzecz i w innych wypadkach, tak i

z natury s

ró

ne rodzaje władaj

cych i podległych. Inaczej bowiem przedstawia si

władza wolnego

nad niewolnikiem, a inaczej m

ęŜ

czyzny nad kobiet

, czy ojca nad synem. U nich

wszystkich wyst

puje składnik psychiczny, jednakowo

z pewnymi ró

nicami. Niewolnik

bowiem nie posiada w ogóle zdolno

ci do rozwa

ania, kobieta posiada j

wprawdzie, ale

niezbyt kompetentn

, dziecko posiada j

równie

, ale nierozwini

w pełni.

7. Nale

y wi

c przyj

ąć

e tak samo ma si

rzecz z cnotami etycznymi,

e zatem

wszyscy musz

je posiada

, ale z pewnymi ró

nicami zale

nymi od zadania, jakie

demu przypada do spełnienia. Dlatego władaj

cy powinien posiada

pełni

doskonało

ci etycznej (zadanie jego jest bowiem po prostu zadaniem budowniczego, a

budowniczym jest rozum), natomiast wszyscy inni o tyle tylko, o ile tego ich zadanie
wymaga.

Strona 12 z 26

Bez tytułu 1

2009-10-20

8. Oczywiste wi

c jest,

e wszystkie wymienione tu osoby posiadaj

cnot

etyczn

jednak umiarkowanie czy te

dzielno

ść

i sprawiedliwo

ść

kobiety i m

ęŜ

czyzny nie jest taka

sama, jak to mniemał Sokrates, lecz istnieje dzielno

ść

władaj

cego i dzielno

ść

słu

Ŝą

cego, a podobnie ma si

rzecz i z innymi cnotami. Okazuje si

to tak

e przy

bardziej szczegółowym rozwa

aniu. Samych siebie bowiem łudz

ci, którzy, ogólnie

rzecz ujmuj

c, utrzymuj

e cnota jest to dobry stan duszy lub te

wła

ciwe działanie,

czy co

podobnego; o wiele lepiej od tych, którzy tak

definicj

podaj

, post

puj

ci,

którzy jak Gorgiasz rozpatruj

cnot

z osobna. Dlatego, je

li poeta sławi pewn

cnot

jako wła

ciw

kobiecie, mówi

e "milczenie stanowi ozdob

kobiety", to nale

przyj

ąć

e przestaje ni

u m

ęŜ

czyzny.

9. Tak

e i niedojrzałe dziecko nie posiada oczywi

cie samodzielnego charakteru, ale

dzielno

ść

jego polega na odpowiednim ustosunkowaniu si

przez niego do celu

wychowania i osoby kierownika, podobnie jak cnota niewolnika na wła

ciwym

zachowaniu si

wobec pana. Wykazali

my poprzednio,

e niewolnik jest u

yteczny tylko

do robót koniecznych, tote

jasn

jest rzecz

e potrzeba mu tylko nieznacznej cnoty, i

to o tyle tylko, aby nie zaniedbywał swych zada

przez swawol

czy lenistwo.

10. Je

eli to, co teraz powiedziałem, jest prawdziwe, to mógłby kto

zapyta

, czy i zwykli

rzemie

lnicy nie powinni by cnoty posiada

, cz

sto bowiem przez swawol

zaniedbuj

prac

. Jest tu jednak wielka ró

nica. Niewolnik bowiem

yje razem ze swym panem,

rzemie

lnik za

stoi dalej od niego i wykazuje w stosunku do niego tylko tyle znamion

cnoty, co i niewolnictwa. Po

ledni rzemie

lnik

yje mianowicie w pewnej ograniczonej

niewoli, a nadto niewolnik nale

y do tych, którzy z natury s

tym, czym s

, czego nie

na jednak powiedzie

adnym szewcu czy jakimkolwiek innym rzemie

lniku.

11. Okazuje si

c z tego,

e niewolnikowi powinien wpaja

wła

ciw

cnot

pan, a nie

ten, kto maj

c władz

pana poucza go o spełnianiu wła

ciwych obowi

zków. Dlatego w

bł

dzie s

ci, którzy mówi

e nie nale

y niewolników poprawia

przez rozumne

zwrócenie uwagi, a tylko im rozkazywa

, niewolnikom bowiem powinno si

cej

przemawia

do rozumu ani

eli dzieciom. (...)

12. Skoro bowiem ka

da rodzina jest cz

ęś

stwa, a wspomniane osoby s

ęś

rodziny, cnot

członów nale

y rozpatrywa

w stosunku do cnoty cało

ci, wi

c dzieci i

kobiety trzeba koniecznie wychowywa

, maj

c na oku istniej

cy ustrój, je

eli stanowi to

jak

ąś

ró

nic

dla sprawno

ci pa

stwa, czy dzieci i kobiety s

dzielne, czy nie.

e tak, to

oczywist

jest rzecz

: kobiety przedstawiaj

przecie

połow

wolnej ludno

ci, a z

chłopców wyrastaj

ęŜ

owie, którzy maj

bra

udział w zarz

dzie pa

stwa. (...)

Ksi

ga trzecia

1. Definicja obywatela. Obywatelstwo przez, urodzenie i przez nadanie. Pa

stwo a

zmiana ustroju.

1. Kto podejmuje badania nad ustrojem pa

stwowym i pragnie okre

istot

i cechy

dego, musi wła

ciwie zacz

ąć

rozwa

ania najpierw od samego pa

stwa i [ustali

], co

to jest pa

stwo. Bo dzi

co do tego nie ma zgody: jedni powiadaj

e pewn

akcj

przeprowadziło pa

stwo, drudzy mówi

e nie pa

stwo, lecz oligarchia lub tyran.

Widzimy za

e cała działalno

ść

ęŜ

a stanu i prawodawcy dotyczy pa

stwa, a ustrój

polityczny jest uj

ciem tych, co mieszkaj

w pa

stwie, w ramy pewnego porz

dku.

2. Poniewa

jednak pa

stwo jest cało

zło

, jak ka

da inna cało

ść

składaj

ca si

wielu cz

ęś

ci, wi

c jest jasn

rzecz

e nale

y wpierw rozwa

poj

cie obywatela; bo

stwo jest pewn

wielo

obywateli. Powinno si

zatem zbada

, kogo nale

nazywa

obywatelem i kto jest obywatelem. Bo i poj

cie obywatela jest cz

sto sporne:

Strona 13 z 26

Bez tytułu 1

2009-10-20

nie wszyscy mianowicie nazywaj

zgodnie tego samego człowieka obywatelem i bywa

nieraz,

e ten, kto w ustroju demokratycznym jest obywatelem, nie jest nim w ustroju

oligarchicznym.

3. Tych, którzy przypadkiem jakim

otrzymali to miano, np. obdarzonych obywatelstwem,

trzeba [przy tym] pomin

ąć

. Obywatel nie zostaje obywatelem przez to,

e gdzie

zamieszkał, bo tak

e metojkowie i niewolnicy maj

wspólne z obywatelami miejsce

zamieszkania. Nie s

jeszcze obywatelami ci, którzy bior

udział w wymiarze

sprawiedliwo

ci w ten sposób,

e staj

przed s

dem czy to jako pozwani, czy jako

pozywaj

cy, gdy

to przysługuje równie

obcym na podstawie zawartych układów (i takie

bowiem zastrze

enia w nich bywaj

), a w wielu miejscach nawet metojkowie prawa tego

w pełni nie posiadaj

, lecz musz

postara

o przydzielenie patrona, tak

e udział ich

w tej dziedzinie wspólnoty jest do pewnego stopnia ograniczony.

4. Jest jednak w tym wypadku jak z dzie

mi, które ze wzgl

du na wiek nie zostały

jeszcze zaci

gni

te na list

obywateli, i ze starcami (...). Szukamy bowiem czystego

poj

cia obywatela, nie zawieraj

cego

adnego takiego zastrze

enia, które by wymagało

prostuj

cego uzupełnienia, skoro tak

e i co do pozbawionych czci, i co do wygna

ców

na takie same w

tpliwo

ci podnosi

i usuwa

Poj

cia obywatela w istotnej jego tre

ci nic bezwzgl

dnie trafniej nie okre

la ni

prawo

udziału w s

dach i rz

dzie. Z urz

dów pa

stwowych jedne s

ograniczone co do czasu,

tak

e niektórych ten sam człowiek w ogóle dwukrotnie piastowa

nie mo

e, albo te

dopiero po upływie pewnego okresu, inne natomiast, jak np. udział w s

dach i

zgromadzeniach ludowych, nie maj

takiego ograniczenia.

5. (...) Przyjmujemy tedy,

e obywatelami s

ci, którzy [maj

c dost

p do tych funkcji]

uczestnicz

w rz

dzeniu pa

stwem. Taka byłaby najwi

cej mo

e odpowiednia definicja

obywatela, obejmuj

ca wszystkich, których mienimy obywatelami.

6. Trzeba wszelako zauwa

e w tych wypadkach, gdzie t

sam

nazw

obj

przedmioty ró

co do rodzaju, tak

e jeden w pierwszym rz

dzie zasługuje na sw

nazw

, a drugi dopiero z kolei, tam albo w ogóle nie wyst

puje wspólna cecha, która by

je ł

czyła, albo te

w drobnej tylko mierze. Tymczasem widzimy,

e ustroje ró

rodzajem,

e jedne s

sze, inne wy

sze, bo wadliwe i zwyrodniałe z konieczno

ust

puj

miejsca tym, które nie wykazuj

bł

dów (co rozumiem przez zwyrodniałe, to si

pó

niej oka

e); wobec tego równie

i obywatel musi by

odmienny w ka

dym ustroju.

7. Podana definicja obywatela odpowiada głównie ustrojowi demokratycznemu, w innych
natomiast ustrojach mo

e ona wprawdzie by

odpowiednia, ale niekoniecznie. W

niektórych bowiem lud nie gra

adnej roli, nie znaj

nawet zgromadze

ludowych, lecz

zebrania rady, a sprawy s

zale

nie od przedmiotu ró

ne władze. (...)

8. Powy

definicj

obywatela mo

na co prawda nieco sprostowa

. (...) Kto mianowicie

w pewnym pa

stwie ma prawo uczestniczenia w zgromadzeniach i trybunałach, tego

nazywamy ju

obywatelem tego pa

stwa, pa

stwem za

- krótko mówi

c - zwiemy ogół

takich ludzi, odpowiednio wielki, by w wystarczaj

cej mierze zapewni

sobie wszystko, co

ycia potrzebne.

9. W praktyce jednak mianem obywatela okre

la si

tego, który zarówno w linii ojca, jak i

matki pochodzi z rodziny obywatelskiej, a nie z jednej tylko strony, a wi

c z ojca jedynie

lub matki. Niektórzy id

w tym wzgl

dzie jeszcze dalej, domagaj

c si

dwóch czy trzech,

albo i wi

cej dziadków-obywateli. (...) ale zastrze

enia,

e ojciec i matka winni by

obywatelami, nie mo

na przecie

stosowa

do pierwszych osadników i zało

ycieli.

Strona 14 z 26

Bez tytułu 1

2009-10-20

10. Mo

e jednak wi

ksza trudno

ść

jest z tymi, którzy otrzymali obywatelstwo wskutek

dokonanego przewrotu, jak np. w Atenach, gdzie przeprowadził to Klejstenes po
wyp

dzeniu tyranów; wielu bowiem metojków, cudzoziemców i wyzwolonych

niewolników wprowadził do fyl. W

tpliwo

ść

w stosunku do nich dotyczy nie pytania, kto

jest obywatelem, ale czy jest nim nieprawnie, czy prawnie. Mo

na by tu wszelako

podnie

ść

dalsz

tpliwo

ść

, czy kto

jest obywatelem, je

li został nim w sposób

nieprawny, jako

e "nieprawny" i "fałszywy" znaczy to samo. Poniewa

jednak widzimy,

e niektórzy zostali nieprawnie urz

dnikami, a mimo to mówimy o nich,

e sprawuj

władz

, chocia

i nieprawnie, poj

cie za

obywatela okre

la si

według pewnej władzy

(gdy

obywatelem jest, jak powiedzieli

my, ten, co ma dost

p do takiej a takiej władzy

cej), wi

c jasn

jest rzecz

e i tych trzeba nazwa

obywatelami, pytanie

natomiast, czy prawnie, czy nieprawnie, ł

czy si

ze wspomnian

poprzednio

tpliwo

Niektórzy mianowicie pytaj

, kiedy co

uchodzi za akt pa

stwowy, a kiedy nie, tak np.,

gdy z oligarchii lub tyranii wyłoni si

demokracja. W takim bowiem razie niektórzy ani nie

chc

spłaca

yczek, powiadaj

e je nie pa

stwo zaci

ło, lecz tyran, ani te

nie

chc

uzna

wielu innych tego rodzaju zobowi

, utrzymuj

e pewne formy ustrojów

opieraj

na przemocy, a nie słu

Ŝą

dobru społecznemu.

11. Je

li wi

c według tego wzoru zaprowadzony został w pewnych pa

stwach ustrój

demokratyczny, to akty dokonywane przy tym ustroju nale

y uzna

za pa

stwowe,

podobnie jak przy ustroju oligarchicznym i tyranii. Wła

ciwe uj

cie tej trudno

ci zdaje si

w pytaniu, kiedy winno si

powiedzie

e jest to jeszcze to samo pa

stwo, a kiedy,

e to nie jest to samo, lecz inne pa

stwo. (...)

12. Podobnie jednak jest w wypadkach, gdy ludzie mieszkaj

w jednym i tym samym

miejscu, a nasuwa si

pytanie, kiedy winno si

ich uwa

za jedno pa

stwo; mury nie

graj

tu roli, bo mo

na by nawet Peloponez otoczy

jednym murem. Miastem tego

rodzaju jest mo

e Babilon i ka

de [miasto], które ma rozmiary raczej narodu ni

miasta;

opowiadaj

przecie

e w trzy dni po zdobyciu Babilonu pewna cz

ęść

miasta nic o tym

jeszcze nie wiedziała. (...)

13. Ale czy w takim razie, gdy ci sami ludzie mieszkaj

na tym samym miejscu, winno si

to uznawa

za to samo pa

stwo, dopóki utrzymuje si

ten sam szczep mieszka

ców,

chocia

nieustannie jedni umieraj

, a drudzy si

rodz

- podobnie jak zwykli

my mówi

e s

to te same rzeki i

ródła, mimo

e nieustannie pewna ilo

ść

wody przypływa, a

pewna odpływa - czy te

z takiego wła

nie powodu nale

ałoby powiedzie

e ludzie s

wprawdzie ci sami, ale pa

stwo jest inne. [Odpowied

:] Je

li pa

stwo jest pewn

wspólnot

, a mianowicie wspólnot

obywateli w ramach ustroju, to je

li ustrój si

zmieni

co do rodzaju i ró

dzie od poprzedniego, równie

i pa

stwo z konieczno

ci nie

dzie, jak si

zdaje, tym samym; podobnie przecie

mówimy raz o chórze komicznym,

drugi raz o tragicznym, cho

to cz

sto ci sami ludzie.

14. (...) Czy za

sprawiedliw

jest rzecz

zrywa

lub nie zrywa

zawartych uprzednio

umów, je

li pa

stwo zmieni ustrój, to ju

inne pytanie.

2. Cnota dzielnego obywatela a cnota dobrego człowieka

1. Z omówionymi co dopiero zagadnieniami ł

czy si

rozwa

anie, czy cnot

dobrego

człowieka nale

y uwa

za to samo, co cnot

dzielnego obywatela, czy te

nie. Je

jednak mamy to zbada

nale

ycie, to trzeba najpierw okre

w pewnych zarysach cnot

obywatela. Otó

o obywatelu mówimy w tym znaczeniu, co np. o

eglarzu stanowi

cym

pewien człon zespołu. Cho

dzy

eglarzami zachodz

ró

nice według tego, jakie

zadania kto spełnia

potrafi - jeden bowiem jest wio

larzem, drugi sternikiem, trzeci

podsternikiem, a inny mo

e nosi jeszcze inne jakie

takie miano - to jednak jasn

jest

Strona 15 z 26

Bez tytułu 1

2009-10-20

rzecz

e przy naj

lejszym uj

ciu sprawno

ci, wła

ciwej ka

demu z nich, mo

znale

źć

pewn

wspóln

cech

, do wszystkich zarówno si

stosuj

. Zadaniem ich

wszystkich jest mianowicie bezpieczne prowadzenie płyn

cego okr

tu, bo przecie

tego zmierza ka

dy z

eglarzy.

2. Otó

tak samo jest i z obywatelami: chocia

dzy nimi ró

nice, zadaniem ich

wszystkich jest dobro wspólnoty, ta za

opiera si

na pewnym ustroju pa

stwowym.

Dlatego cnota obywatela musi mie

zwi

zek z ustrojem. Je

li wi

c jest wi

cej rodzajów

ustroju, to oczywi

cie niepodobna, aby istniała jedna tylko cnota dzielnego obywatela w

całej swojej pełni; dobrym za

zwiemy człowieka ze wzgl

du na jedn

cnot

w całej jej

doskonało

ci. Okazuje si

zatem,

e mo

na by

dzielnym obywatelem, a nie posiada

cnoty, która stanowi o dzielno

ci człowieka.

3. Do tego samego zdania mo

na wszelako doj

ść

na innej drodze, a mianowicie

wychodz

c od rozwa

ania najlepszego ustroju. Je

li bowiem jest rzecz

niemo

liw

, aby

stwo składało si

z samych tylko dzielnych obywateli, ka

dy za

musi dobrze

spełnia

ąŜą

ce na nim zadanie, a to ze wzgl

du na cnot

, to cnota obywatela i cnota

człowieka dobrego nie mo

e by

jednym i tym samym, gdy

niemo

liw

jest rzecz

, by

wszyscy obywatele byli sobie równi. Bo cnot

dzielnego obywatela musz

wszyscy

posiada

(jest to przecie

konieczne do istnienia najlepszego pa

stwa), niemo

liw

natomiast jest rzecz

, by wszyscy posiadali cnot

dobrego człowieka, chyba

e do istoty

doskonałego pa

stwa powinno by nale

, by wszyscy jego obywatele byli równie

lud

mi dobrymi.

4. Pa

stwo ponadto składa si

z nierównych cz

ęś

ci, tak jak istota

ca składa si

przede wszystkim z duszy i ciała, dusza z rozumu i woli, rodzina z m

ęŜ

a i

ony,

posiadło

ść

z pana i niewolnika; wszystkie te cz

ęś

ci ró

norodne, i inne jeszcze prócz

tego, obejmuje i pa

stwo, tote

z konieczno

ci cnota wszystkich jego obywateli nie mo

jedna, tak jak w chórze odmienna jest rola kierownika, odmienna statysty.

5. Okazuje si

c z tego,

e cnota ta nie jest wr

cz ta sama. Mo

e jednak t

sam

dzie cnota pewnego dzielnego obywatela i dzielnego m

ęŜ

a? Mówimy przecie

dzielny władca jest dobry i rozumny, a obywatel niekoniecznie musi by

rozumny. Tak

i wychowanie władcy, zdaniem niektórych, jest inne (...).

6. Je

li za

cnota dobrego władcy i dobrego m

ęŜ

a jest ta sama, a obywatelem jest i

człowiek podlegaj

cy władzy, wi

c nie jest chyba wr

cz t

sam

cnot

obywatela i m

ęŜ

a tylko cnota pewnego obywatela; bo nie jest t

sam

cnot

władcy i obywatela. (...)

7. Spotyka si

to wszak

e z uznaniem, gdy kto

zdoła zarówno rz

dzi

, jak słucha

, tote

za cnot

obywatela uchodzi, gdy potrafi i rz

dzi

, i słucha

dobrze. Je

li wi

c cnot

dobrego m

ęŜ

a ujmiemy jako cnot

władcy, a cnot

obywatela jako jedno i drugie, to obie

te cnoty mo

e nie zasługuj

na równe uznanie. Je

li wi

c rz

cy i podwładny powinni

by - jak si

zdaje - uczy

ró

nych rzeczy, a nie tego samego, to obywatel powinien by

jednak

e umie

jedno i drugie oraz w jednym i drugim uczestniczy

. Mo

na by to

wyja

w sposób nast

puj

cy.

8. Jest mianowicie władza despotyczna, a rozumiemy przez ni

władz

odnosz

usług koniecznych, które niekoniecznie musi umie

spełnia

cy, lecz raczej ich si

domaga

, w przeciwnym razie nabrałby znamion niewolnika (...). Mówimy za

o wielu

rodzajach niewolników, bo i posług jest wiele rodzajów. Jeden z nich stanowi

kodzielnicy, a nale

Ŝą

do nich, jak ju

ich nazwa wskazuje,

cy z pracy r

k, a wi

c i

pospolici robotnicy. Dlatego dawniej w niektórych pa

stwach, zanim si

rozwin

ła

skrajna demokracja, rzemie

lnicy nie mieli dost

pu do piastowania urz

dów.

Strona 16 z 26

Bez tytułu 1

2009-10-20

9. Czynno

ci, spełnianych przez ludzi w tym znaczeniu podwładnych, nie musi si

uczy

ani dobry człowiek, ani m

ąŜ

stanu, ani dobry obywatel, chyba

e czasem musi dla

własnego, osobistego po

ytku, inaczej bowiem ju

nie byłoby ró

nicy mi

dzy panem a

niewolnikiem.
Jest jednak pewna władza, któr

wykonuje nad równymi sobie pochodzeniem i

wolnymi. Władz

nazywamy władz

polityczn

, a wykonuj

cy j

musi si

jej uczy

przez to,

e jej podlegał (...) St

d to trafne powiedzenie,

e nie mo

e dobrze rz

dzi

, kto

wpierw nie nauczył słucha

10. Cnota jednych i drugich jest wi

c rozmaita, niemniej dobry obywatel powinien

posiada

umiej

tno

ść

tudzie

zdolno

ść

zarówno słuchania jak rz

dzenia. Na tym polega

wła

nie cnota obywatela, by wykaza

umiej

tno

ść

dzenia wolnymi a zarazem

słuchania. Tak

e i cnota dobrego człowieka obejmuje jedno i drugie, chocia

umiarkowanie i sprawiedliwo

ść

władcy innego s

rodzaju. Bo cnota podwładnego albo

wolnego dobrego człowieka, np. sprawiedliwo

ść

, nie mo

e by

oczywi

cie jednaka, ale w

ró

nych wyst

pi postaciach (według tego te

jeden włada

dzie, drugi słucha

), tak jak

ró

ne jest umiarkowanie i dzielno

ść

ęŜ

czyzny i kobiety. Tchórzem przecie

wydałby si

ąŜ

, gdyby był tylko w tym stopniu dzielny, co dzielna kobieta; a kobieta, gdyby tylko tak

była pow

gliwa, jak dzielny m

ęŜ

czyzna, [wydałaby si

] niepohamowana w j

zyku; to

w dziedzinie gospodarstwa na czym innym polega cnota m

ęŜ

czyzny i kobiety: jego

zadaniem jest zdobywa

, jej za

zachowywa

11. Roztropno

ść

jest jednak cnot

wła

ciw

jedynie rz

cemu. Inne bowiem cnoty

winny by

, jak si

zdaje, wspólne zarówno podwładnym, jak i rz

cym, natomiast

cnot

wła

ciw

podwładnym jest nie roztropno

ść

, lecz słuszne mniemanie. Bo

podwładny jest jakby wytwórc

fletów, rz

cy za

jakby fletnist

, który fletu u

ywa. (...)

3. Ró

ne rodzaje obywateli w ró

nych ustrojach

1. Je

li chodzi o obywatela, to pozostaje jednak jeszcze pewna trudno

ść

: czy istotnie

tylko ten jest obywatelem, komu wolno bra

udział w rz

dach, czy te

nale

ałoby uwa

za obywateli równie

i rzemie

lników. Je

li za

i ci powinni by za nich uchodzi

, którzy

nie uczestnicz

w rz

dach, to ta omówiona cnota nie mo

e by

wła

ciwo

dego

obywatela (...). Je

li za

nikt z nich nie jest obywatelem, to do jakiej klasy nale

y ka

dego

zaliczy

? Bo przecie

nie jest to ani metojkos, ani cudzoziemiec. Czy te

powiemy,

e z

tego powodu nie wynika

adna niedorzeczno

ść

, bo przecie

nie s

nimi tak

e ani

niewolnicy, ani wyzwole

cy.

2. Prawd

jest to bowiem,

e nie wszystkich, bez których pa

stwo nie mogłoby istnie

nale

y uwa

za obywateli, skoro i dzieci nie s

w tym samym stopniu obywatelami co

doro

li m

ęŜ

owie, lecz ci ostatni s

nimi bezwzgl

dnie, a pierwsze tylko wzgl

dnie: s

mianowicie obywatelami, lecz jeszcze nieczynnymi.
(...) Pa

stwo o najlepszym ustroju nie zrobi jednak rzemie

lnika obywatelem. Je

liby i

ten miał by

obywatelem, to trzeba by powiedzie

e cnota obywatela, o której

mówili

my, nie znamionuje ka

dego, ani te

wolnego, lecz tych, którzy s

wolni od pracy

dla koniecznego utrzymania.

3. Z tych, którzy takie prace koniecznie spełniaj

, jedni czyni

to na usługach jednostki, i

ci s

niewolnikami, inni w słu

bie ogółu, i ci s

rzemie

lnikami i wyrobnikami. (...) Kto

bowiem

ycie rzemie

lnika lub wyrobnika prowadzi, nie mo

e uprawia

dzieł z cnot

zwi

zanych. (...)

4. Ró

ne rodzaje ustrojów: wła

ciwe i zwyrodniałe.

Strona 17 z 26

Bez tytułu 1

2009-10-20

1. Po stwierdzeniu tego nale

y z kolei rozwa

, czy trzeba przyj

ąć

jeden ustrój, czy

cej, a je

li wi

cej, to jakie i ile, tudzie

jakie s

dzy nimi ró

nice.

Ustrój pa

stwowy jest to uj

cie w pewien porz

dek władz w ogóle, a przede wszystkim

nadrz

dnej nad nimi wszystkimi. T

władz

nadrz

jest wsz

dzie rz

d pa

stwa, tote

w rz

dzie wyra

a si

ustrój pa

stwowy. My

tu o tym,

e np. w pa

stwach

demokratycznych lud dzier

y najwy

władz

, w oligarchicznych za

przeciwnie,

niewielka liczba osób. Mówimy tedy,

e w tych wypadkach ustroje s

ró

ne, a według

takiej samej wła

nie zasady s

dzi

dziemy i inne ustroje.

2. Musimy poda

przede wszystkim, w jakim celu pa

stwo si

tworzy i ile jest rodzajów

dów, które kieruj

człowiekiem i

yciem społecznym. Otó

w pierwszych

wywodach, w których okre

lono gospodarstwo domowe i stanowisko pana,

powiedzieli

my,

e człowiek jest z natury istot

stworzon

ycia w pa

stwie i dlatego

ludzie, nawet je

eli nie potrzebuj

wzajemnej pomocy, d

ąŜą

ycia w społeczno

ci.

3. Niemniej przecie

tak

e wspólna korzy

ść

czy ludzi, jako

e ka

dy w ten sposób

zyskuje na udoskonaleniu

ycia. To wła

nie jest przede wszystkim celem zarówno dla

całej społeczno

ci, jak i dla ka

dej jednostki z osobna. Skupiaj

ludzie i dla

ycia

samego, i podtrzymuj

wspólnot

stwow

, bo

ycie samo przez si

przedstawia

niew

tpliwie pewne dobre strony, je

li w nim nie góruj

nazbyt przeciwno

ci. Okazuje si

przecie

e wielka cz

ęść

ludzi znosi wiele udr

cze

ze wzgl

du na przywi

zanie do

ycia, które kryje w sobie pewien powab i naturaln

słodycz. (...)

5. (...) Otó

nauczyciel gimnastyki czy sternik ma na uwadze dobro podwładnych, a skoro

i sam stanie si

jednym z nich, to ich korzy

ść

staje si

rednio i jego udziałem. Bo

jeden jest

eglarzem, a drugi zostaje jednym z

wicz

cych, chocia

jest nauczycielem.

6. St

d te

, gdy chodzi o urz

dy w pa

stwie, to je

li w nim obowi

zuje zasada zupełnej

równo

ci obywateli, wysuwa si

Ŝą

danie, by si

przedstawiciele władzy wymieniali.

Pierwotnie z natury rzeczy odgrywało przy tym rol

Ŝą

danie, by si

wymieniano przy

wiganiu ci

ęŜ

arów pa

stwowych, by znów kto

drugi troszczył si

o dobro pewnego

człowieka, tak jak ten poprzednio w czasie swego urz

dowania troszczył si

o korzy

ść

innych. Teraz jednak ze wzgl

du na korzy

ci, płyn

ce z zajmowania si

sprawami

stwowymi i z piastowania urz

du, pragn

nieustannie władz

piastowa

, jak gdyby ta

ludziom władz

sprawuj

cym a chorowitym na zawsze zdrowie zapewniała. Bo chyba w

takim razie tylko z równym zapałem uganialiby za godno

ciami.

7. Okazuje si

zatem,

e te ustroje, które maj

na celu dobro ogólne, s

według zasady

bezwzgl

dnej sprawiedliwo

ci wła

ciwe, te za

, które maj

na celu jedynie dobro

cych, s

bł

dne i przedstawiaj

wszystkie zwyrodnienia wła

ciwych; s

bowiem

despotyczne, a przecie

stwo jest społeczno

ludzi wolnych.

Po tych uwagach nasuwa si

z kolei zadanie omówienia poszczególnych ustrojów, ich

liczby i jako

ci, a przede wszystkim tych z nich, które s

wła

ciwe, bo po ich okre

leniu

wyst

jasno i zwyrodnienia.

5. Trzy ustroje wła

ciwe (monarchia, arystokracja, politeja) i trzy zwyrodniałe (tyrania,

oligarchia, demokracja). Trudno

ść

ustalenia ich istoty wynika z ró

nego ujmowania celu

stwa, a celem tym jest

ycie szcz

ęś

liwe

1. Ustrój i rz

d oznaczaj

wła

ciwie to samo. Rz

d jest czynnikiem władaj

cym w

stwach, a jako taki z konieczno

ci znajduje si

w r

kach albo jednostki, albo

niewielkiej czy te

i wielkiej liczby ludzi. Otó

kiedy ta jednostka lub te

niewielka grupa

ludzi, czy w ko

cu i wielka ich liczba władaj

ku ogólnemu po

ytkowi, to takie ustroje s

konieczno

ci wła

ciwe; je

li natomiast maj

na wzgl

dzie tylko własn

korzy

ść

czy to

jednostki, czy niewielkiej grupy, czy masy, to s

to zwyrodnienia. Bo albo nie powinno si

Strona 18 z 26

Bez tytułu 1

2009-10-20

członków takiego pa

stwa nazywa

obywatelami, albo winni oni uczestniczy

korzy

ciach.

2. T

posta

jedynowładztwa, czyli monarchii, która ma na uwadze dobro ogólne,

zwykli

my nazywa

królestwem, panowanie niewielu, a wi

c wi

cej ni

jednego, zwiemy

arystokracj

, czy to dlatego,

e najlepsi władaj

, czy te

poniewa

najlepszemu po

ytkowi pa

stwa i jego członków; kiedy za

lud rz

dzi ku ogólnemu

ytkowi, u

ywamy nazwy, któr

w szerszym znaczeniu okre

lamy wszystkie ustroje -

politeja [rz

dy obywateli].

3. A ma to swe dobre uzasadnienie; jeden człowiek bowiem czy niewielu mo

e si

wyró

cnot

, ale przy wi

kszej liczbie trudno ju

oczekiwa

, by odpowiadali

wymaganiom ka

dej cnoty. Najwi

cej jest to jeszcze mo

liwe, gdy chodzi o m

stwo

wojenne, bo ono jest cnot

masy, dlatego te

przy takim ustroju władza pozostaje

głównie w r

kach zbrojnych i dost

p maj

do niej ci, którzy broni

władaj

4. Zwyrodnieniami wspomnianych ustrojów s

: w stosunku do królestwa tyrania, w

stosunku do arystokracji oligarchia, a w stosunku do politei demokracja. Tyrania bowiem
jest jedynowładztwem dla korzy

ci panuj

cej jednostki, oligarchia dla korzy

ci bogaczy, a

demokracja dla korzy

ci ubogich;

adna z nich nie ma jednak na wzgl

dzie dobra ogółu.

(...)

5. Otó

tyrania jest, jak powiedziałem, despotycznym jedynowładztwem nad wspólnot

stwow

, oligarchia [wyst

puje], gdy władza w pa

stwie znajduje si

w r

kach

posiadaj

cych maj

tki, demokracja przeciwnie, gdy władz

dzier

Ŝą

nie ci, którzy zdobyli

wielkie maj

tki, lecz ubodzy. (...)

7. Istotn

cech

, co do której ró

od siebie demokracja i oligarchia, jest ubóstwo i

bogactwo, tote

gdzie władz

dzier

Ŝą

bogaci, tam jest z konieczno

ci oligarchia, bez

wzgl

du na to, czy s

oni w mniejszo

ci, czy w wi

kszo

ci, tam za

, gdzie ubodzy -

demokracja. Uboczn

natomiast jest rzecz

, jak powiedziałem,

e pierwszych jest

niewielu, a drugich mnóstwo. Bogactwa posiada bowiem niewielu, ale wolni s

wszyscy; i

to s

powody,

e jedni i drudzy spieraj

o władz

w pa

stwie.

8. Aby ten spór rozstrzygn

ąć

, trzeba si

najpierw zastanowi

, jak oni okre

laj

oligarchi

demokracj

, i co jest sprawiedliwe w oligarchii a co w demokracji. Wszyscy bowiem jako

dotykaj

tego, co sprawiedliwe, ale dochodz

tylko do pewnego punktu i nie ujmuj

pełni zagadnienia, co to jest sprawiedliwo

ść

. Tak np. równo

ść

uchodzi za rzecz

sprawiedliw

i jest ni

istotnie, ale nie dla wszystkich, tylko dla równych; tak

nierówno

ść

uchodzi za sprawiedliw

, bo te

jest ni

rzeczywi

cie, lecz znów nie dla

wszystkich, tylko dla nierównych. Pomijaj

przy tym wzgl

d na to, dla kogo co

ma by

sprawiedliwe, tote

fałszywie. Przyczyna le

y w tym,

e s

d dotyczy ich samych, a

niemal wszyscy ludzie w swojej własnej sprawie s

złymi s

dziami.

9. Skoro tedy sprawiedliwo

ść

jest tylko dla pewnych osób, a ta sama ró

nica, co w

stosunku do osób, istnieje te

i w stosunku do rzeczy, jak to poprzednio wykazałem w

Etyce, wi

c obie strony zgadzaj

wprawdzie co do równo

ci rzeczy, ale spieraj

co do tego, na czym równo

ść

osób polega, przede wszystkim z podanego co dopiero

powodu, poniewa

fałszywie s

w swej własnej sprawie, a nast

pnie i dlatego,

poniewa

jedni i drudzy maj

c pewn

słuszno

ść

e w ogóle maj

słuszno

ść

. Jedni

bowiem mniemaj

e je

li s

ludzie nierówni pod pewnym wzgl

dem, np. co do maj

tku,

to s

oni w ogóle nierówni, a drudzy poniewa

uwa

e je

li s

ludzie równi innym

pod pewnym wzgl

dem, np. co do wolnego urodzenia, to s

im w ogóle równi.

Strona 19 z 26

Bez tytułu 1

2009-10-20

10. Jedni i drudzy jednak nie uwzgl

dniaj

rzeczy najistotniejszej. Gdyby ludzie skupiali

we wspólnot

i ł

czyli dla maj

tku, to mieliby udział w pa

stwie odpowiedni do swego

maj

tku, a w takim razie zdanie zwolenników oligarchii mogłoby si

wyda

uzasadnione.

Bo nie byłoby rzecz

słuszn

[- powiadaj

eby przy stu minach, ten, który wniósł jedn

min

, miał udział czy w kapitale, czy w płyn

cych od niego odsetkach na równi z tym,

który dał cał

pozostał

reszt

. A có

powiemy, je

li si

poł

czyli nie tylko dlatego, by

ycie utrzyma

, ale raczej, aby je dobrze urz

dzi

? Inaczej bowiem mogłoby te

istnie

stwo niewolników i innych istot

cych, co jest przecie

teraz niemo

liwe, poniewa

nie jest dla nich dost

pne ani szcz

ęś

cie prawdziwe, ani te

ycie według własnych

zamierze

. Nie wchodzi te

w rachub

przy tworzeniu społeczno

ci wzgl

d na zawierane

przymierza, aby si

uchroni

przed krzywd

z czyjej

strony, ani te

wzgl

d na stosunki

handlowe i wzajemn

wymian

korzy

ci, bo w takim razie i Etruskowie, i Kartagi

czycy, i

wszyscy, których ł

wzajemne układy handlowe, byliby niejako obywatelami jednego

stwa.

11. Istniej

wprawdzie mi

dzy nimi umowy co do przywozu towarów, układy dla

uchronienia si

przed wzajemnymi szkodami, traktaty na pi

mie co do przymierza, ale ani

nie ma dlatego wspólnych dla wszystkich władz - przeciwnie, obie układaj

ce si

strony

maj

władze odr

bne - ani te

jedna strona nie troszczy si

o to, jak

powinna by by

strona druga, czy te

o to, aby kto

z tych, których układ wi

ąŜ

e, nie był niesprawiedliwy

lub nie popadł w jak

ąś

przewrotno

ść

, a tylko chodzi im o to, by sobie nawzajem nie

czyni

krzywdy. Tote

i ci, którzy obmy

laj

doskonałe prawodawstwo, maj

wzgl

dzie cnotliwo

ść

czy przewrotno

ść

obywateli. Widoczne wi

c z tego,

e pa

stwo,

które naprawd

zasługuje na t

nazw

, a nie jest nim tylko z imienia, musi si

troszczy

cnot

. Inaczej bowiem wspólnota pa

stwowa staje si

układem sprzymierze

ców, który

od innych układów, zawieranych z odległymi sprzymierze

cami, ró

ni si

jedynie co do

miejsca, a prawo staje si

umow

oraz - jak si

wyraził sofista Lykofron - r

kojmi

wzajemnej sprawiedliwo

ci, bez mo

ci natomiast urabiania dobrych i sprawiedliwych

obywateli.

12.

e tak jest istotnie, to rzecz oczywista. Gdyby bowiem kto

skupił oddalone

miejscowo

ci, tak

e miasta Megarejczyków i Koryntyjczyków stykałyby si

murami, to i

tak nie byłoby to jedno pa

stwo, nawet wówczas, je

liby zawarli układ o wzajemnym

uznawaniu mał

stw swych obywateli, mimo

e jest to jedna ze znamiennych cech

czno

ci pa

stwowej. Podobnie je

liby pewni ludzie mieszkali oddzieleni od siebie - co

prawda nie tak daleko,

eby nie mogli porozumiewa

ze sob

- a zobowi

zali si

prawami,

e si

wzajemnie krzywdzi

nie b

przy wymianie towarów, a wi

c np. je

liby

jeden był cie

, drugi rolnikiem, trzeci szewcem, inny wreszcie czym

podobnym, to

cho

by ich było i dziesi

ęć

tysi

cy, a nie byliby zespoleni ze sob

adnym innym w

złem

jak tylko wspomnianymi, a wi

c wymian

towarów i przymierzem zaczepno-odpornym, to

i tak nie byliby jeszcze pa

stwem.

13. A dlaczego nie? Z pewno

nie dlatego,

e nie do

ść

blisko mieszkaj

, by tworzy

wspólnot

. Bo gdyby nawet przy tych tylko czynnikach ł

czno

ci skupili si

na pewnym

miejscu (przy czym ka

dy uwa

ałby swój własny dom niejako za osobne pa

stwo) i

czył ich układ co do wzajemnej pomocy tylko przeciw tym, którzy by im krzywd

czynili,

to i tak,

le rzeczy bior

c, nie mogłoby to uchodzi

za pa

stwo, skoro po skupieniu na

jednym miejscu wzajemne ich stosunki byłyby podobne jak wówczas, gdy byli
rozdzieleni.
Okazuje si

c z tego,

e pa

stwo nie jest zespoleniem ludzi na pewnym miejscu dla

zabezpieczenia si

przed wzajemnymi krzywdami i dla ułatwienia wymiany towarów.

Wszystko to co prawda by

musi, je

li pa

stwo ma istnie

, jednakowo

li nawet to

wszystko jest, to i tak nie jest to jeszcze pa

stwo, bo jest ono wspólnot

szcz

ęś

liwego

ycia, obejmuj

rodziny i rody, dla celów doskonałego i samowystarczalnego

bytowania.

Strona 20 z 26

Bez tytułu 1

2009-10-20

14. Nie da si

tego oczywi

cie osi

ąć

, je

li ludzie nie mieszkaj

na jednym i tym

samym miejscu i nie zawi

zuj

mał

stw. St

d wła

nie powstały w pa

stwach i

powinowactwa, i bractwa, i zwi

zki ofiarnicze, i zrzeszenia towarzyskie. S

one tworem

przyja

ni, bo przyja

źń

jest wówczas, gdy si

zamierza współ

ze sob

Celem pa

stwa jest zatem szcz

ęś

liwe

ycie, a reszta to

rodki do tego celu wiod

ce.

stwo za

jest wspólnot

rodów i miejscowo

ci dla doskonałego i

samowystarczalnego bytowania. To znów polega, jak powiedziałem, na

yciu

szcz

ęś

liwym i pi

knym. Trzeba tedy przyj

ąć

e wspólnota pa

stwowa ma na celu nie

współ

ycie, lecz pi

kne uczynki.

15. Dlatego ci, którzy najwi

cej si

przyczyniaj

do takiej wspólnoty, maj

kszy udział

w pa

stwie ani

eli tacy, którzy s

im równi co do wolnego i szlachetnego pochodzenia

albo i góruj

nad nimi, ale nie dorównuj

im co do cnoty obywatelskiej, czy te

tacy,

którzy góruj

bogactwem, ale ust

puj

im co do cnoty.

Okazuje si

c z tego, co

my powiedzieli,

e wszyscy, którzy tak rozbie

ne zdania

wypowiadaj

o ustrojach, tylko w pewnej cz

ęś

ci maj

słuszno

ść

6. Kto w pa

stwie winien by

decyduj

cym czynnikiem? (ogół? bogaci? cnotliwi?

jednostka najlepsza? tyran?). Najlepiej prawa wła

ciwie uj

1. Trudno równie

odpowiedzie

na pytanie, kto w pa

stwie winien by

decyduj

cym

czynnikiem, czy ogół, czy bogaci, czy cnotliwi, czy jednostka najlepsza ze wszystkich,
czy tyran. Wszystkie te mo

liwo

ci zdaj

jednak posiada

pewne słabe strony. Bo

jak

? Je

li ubodzy, dlatego

e s

w wi

kszo

ci, podziel

maj

tkiem bogatych, to

czy

nie jest to niesprawiedliwo

ść

? Ale

na Zeusa, powie kto

, tak postanowił w sposób

prawny czynnik decyduj

cy. A có

w takim razie nazwa

najwy

niesprawiedliwo

Przecie

, je

li po rozgrabieniu wszystkiego wi

kszo

ść

znów zechce dzieli

własno

mniejszo

ci, to jasn

jest rzecz

e zniszcz

stwo. Ale

chyba cnota nie

gubi tego, który j

posiada, ani te

sprawiedliwo

ść

nie jest czynnikiem rujnuj

cym

stwo. Okazuje si

zatem,

e i to prawo nie mo

e by

sprawiedliwe.

2. Podobnie tak

e i czyny, jakich by si

tyran dopu

cił, musiałyby by

wszystkie

sprawiedliwe, bo gwałty, jakie popełnia, s

wynikiem takiej samej przewagi władzy, co

przemoc pospólstwa w stosunku do bogatych.
Czy atoli sprawiedliw

byłoby rzecz

, by władała mniejszo

ść

i bogaci? A je

liby oni to

samo czynili, uprawiali grabie

i wydzierali maj

tki ludowi, to czy

byłoby to

sprawiedliwe? [Je

li tak, to trzeba by to powiedzie

] i o pierwszym wypadku. Wynika wi

z tego w sposób oczywisty,

e wszystko to jest złe i niesprawiedliwe.

3. Ale mo

e cnotliwi powinni rz

dzi

i by

panami nad wszystkim? W takim razie wszyscy

inni musieliby by

lud

mi bez czci, jako uznani za niegodnych zaszczytów pa

stwowych.

Bo urz

dy s

, zdaniem moim, zaszczytami, a je

liby je ci sami zawsze piastowa

mieli, to

inni byliby z konieczno

ci od czci ods

dzeni.

A mo

e lepiej, by władał jeden szczególnie dzielny człowiek? Byłoby to jednak jeszcze

bardziej w duchu oligarchicznym, bo ods

dzonych od czci byłoby jeszcze wi

cej.

Ale powie kto

e to jest w ogólne niewła

ciwe, by władało nie prawo, lecz

człowiek, który podlega nami

tno

ciom wstrz

saj

cym dusz

. Lecz je

li b

dzie to prawo

oligarchiczne lub demokratyczne, to có

za ró

nica wobec podniesionych trudno

ci?

Wspomniane przedtem niesprawiedliwo

ci zarówno przecie

wyst

4. O innych szczegółach gdzie indziej jeszcze b

dzie mowa. [Pogl

d jednak],

e raczej

masa ludu powinna dzier

zwierzchni

władz

ani

eli najlepsi, w niewielkiej wszelako

liczbie wyst

puj

cy, rozwi

zuje, jak si

zdaje, trudno

ci, pozwala si

broni

w pewnej

mierze i zapewne mie

ci w sobie prawd

Wielu mianowicie ludzi zjednoczonych, z których ka

dy z osobna niczym szczególnym

Strona 21 z 26

Bez tytułu 1

2009-10-20

nie wyró

nia, mo

e mimo to by

lepszymi od tamtych, nie jako jednostki, ale jako

ogół, tak jak lepsza mo

e by

uczta składkowa ni

wydana kosztem jednego; bo gdzie

jest wielka liczba, tam ka

dy mo

e posiada

pewn

stk

cnoty i rozumu, a je

li si

razem zł

, to masa wyst

puje jakby jeden człowiek o wielu nogach i r

kach, ale i

wielu zmysłach, a tym samym i o wzmo

onych mo

liwo

ciach w zakresie obyczajów i

rozumu. Dlatego te

masa lepiej s

dzi dzieła muzyczne i poetyckie, a mianowicie jeden

ocenia trafnie ten szczegół, drugi inny, a wszyscy razem - cało

ść

5. Ludzie dzielni odró

niaj

jednak od poszczególnych jednostek z tłumu tym samym,

co i - jak powiadaj

- pi

kni od niepi

knych, a twory sztuki malarskiej od rzeczywisto

ci, a

mianowicie,

e cechy, rozproszone tam na oddzielne osoby, s

u nich zł

czone w jedno

(...).

6. W ten sposób daje si

rozwi

i poprzednio omówion

trudno

ść

, i drug

z ni

, a mianowicie, nad kim ma posiada

władz

masa wolnych obywateli, a wi

c ci,

co ani nie s

bogaci, ani te

nie odznaczaj

jak

kolwiek cnot

. Da

im dost

p do

najwy

szych urz

dów nie jest rzecz

bezpieczn

(gdy

wskutek braku poczucia

sprawiedliwo

ci i braku umiaru, w pewnych wypadkach czyniliby krzywdy, w innych

popełnialiby bł

dy). Nie da

im dost

pu i wył

czy

ich, budzi obawy; bo skoro

znajdzie si

ich wielu pozbawionych dost

pu do godno

ci i bez mienia, to pa

stwo z

konieczno

ci pełne b

dzie nieprzyjaciół. Nie pozostaje wi

c nic innego, jak przyzna

udział w radzie i w s

dach.

7. Dlatego i Solon, i niektórzy inni prawodawcy powierzaj

im wybory urz

dników i

przyjmowanie ich sprawozda

, ale nie pozwalaj

piastowa

urz

dów jednoosobowych.

Wszyscy ł

cznie posiadaj

bowiem dostateczn

zdolno

ść

rozeznania i zmieszani z

lepszymi korzy

ść

stwu przynosz

(...), natomiast ka

dy z osobna niezdolny jest do

wyrokowania.

8. Takie ukształtowanie ustroju nastr

cza przede wszystkim t

trudno

ść

. Odpowied

pytanie, kto wła

ciwie leczył, zdaje si

nale

do tego samego, który i leczył, i przywrócił

do zdrowia zło

onego dan

chorob

, a tym jest lekarz. Podobnie jest te

z innymi

umiej

tno

ciami i sztukami. Jak tedy lekarz winien składa

sprawozdanie przed

lekarzami, tak i inni przed podobnymi sobie. Ale lekarzem jest i ten, który w
ograniczonym zakresie praktykuje, i ten, co cało

ść

nauki ogarnia, jak i ten, po trzecie,

który jest tylko obznajomiony z t

sztuk

. Bo pewni ludzie tego rodzaju trafiaj

wszystkich,

eby tak rzec, w ogóle sztukach i znawcom takim przyznajemy prawo

wydawania s

du na równi z fachowcami.

9. Wobec tego mo

na by s

dzi

e tak samo jest i z wyborem. Wła

ciwy wybór jest

bowiem rzecz

znawców, a wi

c wybór geometry rzecz

zajmuj

cych si

umiej

tno

, a wybór sternika rzecz

znaj

cych si

na sterowaniu. Bo je

li nawet

niektórzy z niefachowców wyznaj

w pewnych pracach i sztukach, to przecie

nie

lepiej od ludzi znaj

cych si

na rzeczy. Tote

, id

c za tym rozumowaniem, nie nale

ałoby

powierza

ludowi nieograniczonej władzy ani co do wyboru urz

dników, ani co do ich

kontroli.

10. Mo

e jednak nie wszystkie te zastrze

enia s

słuszne, najpierw z podanego

poprzednio powodu, przyj

wszy,

e nie ma si

do czynienia ze zbyt słu

alcz

mas

- bo

poszczególny człowiek nie b

dzie wprawdzie gorszym s

dzi

od znawców, ale wszyscy

razem zebrani albo b

lepsi, albo przecie

nie gorsi - nast

pnie te

i dlatego,

e w

niektórych rzeczach wykonawca nie jest ani jedynym, ani najlepszym s

dzi

, jak w tych

wypadkach, gdzie na wykonanej pracy wyznaj

i niefachowcy. (...) W ten sposób

zatem trudno

ść

ta dałaby si

e wystarczaj

co rozwi

; ł

czy si

z ni

jednak

jeszcze inna.

Strona 22 z 26

Bez tytułu 1

2009-10-20

11. Niedorzeczn

bowiem wydaje si

rzecz

eby marni ludzi mieli moc rozstrzygania w

sprawach wa

niejszych ani

eli ludzie znamienici, a przecie

wybory urz

dników i ich

kontrola s

rzecz

najwi

kszej wagi. W niektórych ustrojach powierza si

to - jak

powiedziano - ludowi, bo zgromadzenie ludowe decyduje we wszystkich takich
sprawach. Tymczasem udział w zgromadzeniach ludowych bior

ludzie o niewielkim

cenzusie maj

tkowym i jakiegokolwiek wieku, to oni te

członkami rady i trybunałów, a

natomiast stanowiska skarbników, wodzów, jak i najwy

sze godno

ci sprawuj

ludzie o

cenzusie wysokim.

12. Otó

trudno

ść

na zapewne wyja

w podobny sposób co i poprzedni

, bo

e ten stan rzeczy jest słuszny. Nie s

dzia mianowicie, ani nie członek rady czy

zgromadzenia ludowego jest władz

, ale s

d, rada i lud, ka

dy za

z wymienionych jest

pewn

ęś

tych

e, a wi

c: jest tak

ęś

i zasiadaj

cy w radzie, i uczestnik

zgromadzenia ludowego, i członek trybunału s

dowego. Słusznie zatem masa rozstrzyga

o wi

kszych sprawach, skoro i lud, i rada, i s

d z wielu członków si

składa. Tak

e i

cenzus ich wszystkich jest w sumie wi

kszy ni

cenzus tych, którzy pojedynczo lub w

niewielu piastuj

wysokie godno

ci.

13. W ten sposób zatem i ta trudno

ść

byłaby rozwi

zana. Z omówionej poprzednio

tpliwo

ci wynika jasno przede wszystkim to,

e powinny rz

dzi

prawa, i to prawa

wła

ciwie uj

te, władca za

, czy to b

dzie jeden, czy wi

cej ludzi, winien rozstrzyga

tych sprawach, których prawa okre

nie zdołaj

dokładnie ze wzgl

du na to,

niełatw

jest rzecz

w ogólnym uj

ciu wyczerpa

wszystkie poszczególne wypadki. Jakie

to winny by

te "wła

ciwie uj

te prawa", bynajmniej nie jest jasne, przeciwnie, pozostaje

jeszcze ci

gle wskazana wcze

niej trudno

ść

. Równocze

nie bowiem z ustrojami i

podobnie jak one, tak

e i prawa s

z konieczno

ci złe i dobre, sprawiedliwe lub

niesprawiedliwe. Tyle tylko jest jasne,

e prawa winny by

dostosowane do ustroju. Je

tak, to oczywist

jest rzecz

e prawa dostosowane do wła

ciwego ustroju b

konieczno

ci sprawiedliwe, a przystosowane do zwyrodniałego ustroju niesprawiedliwe.

7. Podstaw

wymiaru praw politycznych powinno by by

w pewnej mierze wolne

urodzenie, przynale

ść

do znakomitego rodu, maj

tek i cnota

1. We wszystkich umiej

tno

ciach i sztukach celem jest dobro. Tak jest przede

wszystkim i w najwy

szym stopniu w najwa

niejszej ze wszystkich, jak

jest umiej

tno

ść

sprawowania władzy w pa

stwie. Dobrem w pa

stwie jest sprawiedliwo

ść

sprawiedliwo

jest to, co dla ogółu po

yteczne. Według powszechnego

mniemania, sprawiedliwo

ść

wydaje si

pewnego rodzaju równo

, co do pewnego

stopnia zgadza si

z zasadami filozoficznymi rozwini

tymi w ksi

gach o etyce. Powiada

bowiem,

e sprawiedliwo

ść

obejmuje przydział pewnych rzeczy pewnym osobom i

równi winni by mie

równy udział. Nie wolno jednak ukrywa

, na czym polega równo

ść

osób, a na czym nierówno

ść

, bo w tym le

y trudno

ść

i powód do rozwa

polityczno-

filozoficznych.

2. Bo mo

e kto

powie,

e urz

dy powinny by

rozdzielane nierówno według tego, jak

kto góruje pewn

zalet

, je

liby pod ka

dym innym wzgl

dem nie było

adnej ró

nicy,

lecz przypadkiem panowała równo

ść

; dla tych bowiem, którzy si

ró

, jest te

ró

miara sprawiedliwo

ci i słuszno

ci. Je

li to jednak jest prawd

, to i tym, którzy góruj

czy

barw

skóry, czy wysoko

, czy jak

kolwiek inn

zalet

, trzeba b

dzie przyzna

pewien wi

kszy wymiar praw politycznych. Czy nie jest to jednak fałsz oczywisty?

Okazuje si

to na przykładzie innych umiej

tno

ci i kunsztów. Je

li s

mianowicie równie

dobrze wyszkoleni fletni

ci, to nie powinno si

dawa

najlepszych fletów tym, którzy s

szlachetniejszego rodu, bo ci bynajmniej nie b

gra

lepiej, lecz lepszy instrument

winno si

przyzna

przede wszystkim temu, który nad innymi sprawno

góruje.

Strona 23 z 26

Bez tytułu 1

2009-10-20

3. Je

li za

zdanie moje nie jest jeszcze do

ść

jasne, to dalsze wywody uczyni

bardziej zrozumiałym. Bo je

li b

dzie kto

góruj

cy nad innymi w grze na flecie, a

ust

puj

cy im znacznie co do szlachetno

ci pochodzenia i urody, to przecie

takiemu

nale

ałoby przyzna

najlepsze flety, chocia

da z owych zalet - mówi

szlachetno

ci pochodzenia i urodzie - cenniejsza jest ni

sprawno

ść

w grze na flecie i

góruj

one nad kunsztem fletnisty w wy

szym stopniu ni

li mistrz ów nad innymi

fletnistami. Przewaga bogactwa i szlachetno

ci rodu powinna by bowiem przyczynia

do podniesienia kunsztu, a tymczasem

adnego nie ma na to wpływu.

4. Ponadto, według tego zdania, ka

da zaleta nadawałaby si

do porównania z ka

inn

. Bo je

liby wzros dawał w pewnym wzgl

dzie przewag

i nadawał si

zestawienia z bogactwem czy wolnym urodzeniem, to musiałby si

mierzy

z obu tymi

dobrami. W ten sposób, je

liby jeden bardziej górował wzrostem ani

eli drugi cnot

, to

cho

cnota w ogóle o wiele przewy

sza wzrost, wszystkie te cechy byłyby porównywalne.

li bowiem taka a taka ilo

ść

pewnej rzeczy jest wi

cej warta ni

okre

lona ilo

ść

drugiej,

to jasn

jest rzecz

e jest i taka ilo

ść

[pierwszej], która jest warta tyle

co ta druga.

5. Skoro jednak takie zestawienia s

niemo

liwe, to oczywi

cie i w

yciu politycznym

zupełnie słusznie nie ka

da nierówno

ść

posiada znaczenie przy ubieganiu si

godno

ci. Je

li mianowicie jedni s

powolni, a drudzy szybcy, to z tego tytułu nie mog

przecie

jedni mie

kszych praw, drudzy mniejszych; natomiast ró

nica w tym

wzgl

dzie posiada swe znaczenie przy zawodach gimnastycznych. Trzeba zatem wzi

ąć

pod uwag

współzawodnictwo tych czynników, które si

składaj

na pa

stwo. Dlatego

słusznie współzawodnicz

o godno

ci ludzie i szlachetnego rodu, i wolni, i bogaci. Musz

bowiem by

w pa

stwie i ludzie wolni, i płac

cy podatki, gdy

stwo nie mo

e si

składa

z samych tylko biedaków, jak i z samych tylko niewolników.

6. A je

li s

oni potrzebni, to oczywi

cie jest równie

potrzebna i sprawiedliwo

ść

, i cnota

wojenna, bo bez tego nie mo

na pa

stwem rz

dzi

. Tylko

e bez pierwszych pa

stwo w

ogóle istnie

nie mo

e, a bez tych ostatnich nie mo

na nim dobrze kierowa

Kiedy wi

c chodzi o istnienie pa

stwa, to wszystkie te czynniki lub niektóre z nich

mog

słusznie, jak si

zdaje, współzawodniczy

ze sob

o pierwsze

stwo, na to jednak,

ycie si

kształtowało w sposób doskonały, najzupełniej słusznie pierwsze

stwo we

współzawodnictwie posiada

dzie wykształcenie i cnota, jak to ju

poprzednio

powiedziałem.

7. Poniewa

ci, którzy s

równi innym pod jednym tylko wzgl

dem, bynajmniej nie

musz

mie

wszystkich praw równych z nimi, ani te

ci, którzy w jednym punkcie s

nierówni, nie musz

dlatego mie

praw nierównych, wi

c wszystkie takie ustroje s

oczywi

cie zwyrodnieniami. Zauwa

yłem ju

poprzednio,

e wszyscy poniek

d słusznie

podnosz

roszczenia, bezwzgl

dnie jednak rzecz bior

c, nie wszyscy słusznie to czyni

Bogaci mog

na to powoła

e posiadaj

przewa

ęść

ziemi, a ziemia jest

dobrem wspólnym, a nadto s

po najwi

kszej cz

ęś

ci rzetelniejsi przy wypełnianiu

zobowi

. Wolni znów i szlachetnie urodzeni spieraj

ze sob

, jako

e s

sobie

bliscy. Pochodz

cy ze szlachetniejszego rodu s

bowiem w wy

szym stopniu

obywatelami [ni

ludzie z gminu], a i szlachectwo cieszy si

zawsze poszanowaniem u

siebie. Naturaln

poza tym jest rzecz

e z lepszych rodziców lepsi pochodz

, bo

przecie

szlachectwo jest cnot

dziedziczn

w rodzie.

8. Podobnie przyznamy,

e i cnota słusznie ro

ci sobie prawa do pierwsze

stwa, bo,

zdaniem naszym, sprawiedliwo

ść

jest podstawow

cnot

ycia społecznego, za któr

musz

ść

wszystkie inne. Z drugiej strony, równie

kszo

ść

e podnie

ść

roszczenia

wobec mniejszo

ci, bo ci, którzy si

na ni

składaj

, razem wzi

ci s

, w porównaniu z

mniejszo

, i silniejsi, i bogatsi, i lepsi. Je

liby tedy wszyscy znale

li si

w jednym

stwie (a mówi

o ludziach wysokiej warto

ci moralnej, o bogatych i o ludziach

Strona 24 z 26

Bez tytułu 1

2009-10-20

szlachetnego rodu), a poza tym jeszcze i masa innych obywateli, to czy wyłoni si

spór,

kto winien panowa

, czy te

dzie to bezsporne? (...)

12. (...)

adna z tych zasad, na które powołuj

ąŜą

cy do ugruntowania panowania

własnego i podporz

dkowania sobie wszystkich innych, nie jest słuszna. Bo nawet

przeciw tym, którzy uwa

e włada

powinni w pa

stwie ze wzgl

du na cnot

podobnie jak i przeciw tym, którzy si

tego

domagaj

ze wzgl

du na bogactwo, mogłaby

masa podnie

ść

usprawiedliwiony sprzeciw; jest to bowiem zupełnie mo

liwe, by tłum był i

lepszy od niewielu, i bogatszy, oczywi

cie nie ka

dy z osobna, ale jako zbiorowo

ść

13. Dlatego mo

na w ten sposób odpowiedzie

i na pytanie, jakie wysuwaj

niektórzy,

doszukuj

c si

tu trudno

ci. Niektórzy mianowicie maj

tpliwo

ci, jak ma post

powa

prawodawca, który pragnie ustanowi

najwła

ciwsze prawa; czy ma mie

przy tym na

uwadze korzy

ść

lepszych, czy te

kszo

ci, je

li zajdzie wspomniany poprzednio

wypadek. Wyra

enie "wła

ciwy" nale

y tu uj

ąć

w znaczeniu "równomiernie wła

ciwy".

Równomiernie wła

ciwe jest to, co jest korzystne dla całego pa

stwa i ogółu obywateli.

Obywatelem za

jest na ogół ten, kto bierze udział w rz

dach, ale zarazem i słucha;

istot

jego ka

dy ustrój odmiennie okre

la, według najlepszego ustroju jednak

obywatelem jest ten, co zdoła i pragnie słucha

i rz

dzi

dla urzeczywistnienia

ycia

cnotliwego.

8. Góruj

cy bezwzgl

dnie cnot

winni zajmowa

przemo

ne stanowisko w pa

stwie; nie

uznaj

ce tej zasady demokracje usuwaj

takie jednostki w drodze ostracyzmu.

1. Je

li jest jednak jeden jaki

człowiek czy te

i wi

cej ni

jeden, w takiej wszak

liczbie,

e pa

stwa by wypełni

nie zdołali, a tak dalece wyró

niaj

cnot

e cnota

wszystkich innych i ich uzdolnienie polityczne nie daj

nawet porówna

z zaletami

owych, je

li ich jest wi

cej, czy te

owego tylko, je

li to jest jeden, to ludzi takich nie

nale

y za cz

ęść

stwa uwa

. Bo skoro tak bardzo s

nierówni i co do cnoty, i

politycznego uzdolnienia, to b

skrzywdzeni, je

li im si

przyzna prawa na równi z

innymi. Bowiem człowiek taki jest jakby bogiem po

ród ludzi.

2. Okazuje si

e i przy nadawaniu praw trzeba by mie

na wzgl

dzie ludzi równych

pochodzeniem i uzdolnieniem, natomiast dla ludzi owego pokroju nie ma prawa, bo oni
sami dla siebie s

prawem. I

mieszny byłby, kto by prawa dla nich stanowi

próbował.

(...) Tote

stwa o ustroju demokratycznym zaprowadziły urz

dzenie s

skorupkowego [ostracyzm] wła

nie z tego powodu; przestrzegaj

one bowiem zasady

równo

ci najwi

cej ze wszystkich, tak dalece,

e tych, co si

wydaj

górowa

pot

dzi

ki bogactwu lub popularno

ci, czy te

dzi

ki jakiemu

innemu czynnikowi

stanowi

cemu o sile politycznej, poddawali pod s

d skorupkowy i usuwali z pa

stwa na

pewien czas. (...)

4. Bo jest to korzystne nie tylko dla tyranii i nie tylko tyrani to robi

, ale podobnie ma si

rzecz równie

w oligarchiach i demokracjach; ostracyzm bowiem ma tu wsz

dzie to samo

do pewnego stopnia znaczenie przez to,

e łamie przemo

ne stanowisko ludzi wybitnych

i usuwa ich na wygnanie. (...)

6. (...) Jasn

tedy jest rzecz

e w zwyrodniałych ustrojach, ze wzgl

du na ich

wła

ciwo

ci ostracyzm jest korzystny i sprawiedliwy, ale równie jasne jest,

e nie jest on

sprawiedliwy bezwzgl

dnie.

7. Jednak

e w najlepszym ustroju pa

stwowym du

Ŝą

trudno

ść

przedstawia zagadnienie,

co czyni

nale

y, je

li si

oka

e kto

wyró

nia si

nie zewn

trznymi zaletami, jak

wpływ pot

ęŜ

ny, bogactwo i popularno

ść

, lecz cnot

. Przecie

chyba nie powie si

takiego człowieka nale

y wyp

dzi

i usun

ąć

z pa

stwa? Ale te

i niepodobna panowa

Strona 25 z 26

Bez tytułu 1

2009-10-20

nad takim, bo to byłoby tak, jak gdyby kto

chciał przy podziale władzy nad Zeusem

panowa

. Nie pozostaje zatem nic innego, jak to, co zdaje si

w naturze rzeczy, by

wszyscy ch

tnie takiego słuchali, tak i

ludzie tacy byliby do

ywotnimi królami w swych

stwach. (...)

12. Najlepszy ustrój jest ten, przy którym rz

najlepsi

1. Skoro przyjmujemy trzy wła

ciwie ustroje, to najlepszy z nich musi by

ten, przy

którym najlepsi włodarz

. Bywa to tam, gdzie si

znajdzie pewna jednostka góruj

ca nad

wszystkimi albo ród cały, albo i ogół, wybitnie wyró

niaj

cy si

cnot

, tak

e potrafi

dla

najlepszego urz

dzenia sobie

ycia jedni słucha

, drudzy za

dzi

. W pocz

tkowych

wywodach wykazałem,

e cnota człowieka i obywatela w najlepszym pa

stwie musi by

ta sama. Jasne wi

c jest,

e w taki sam sposób i za pomoc

tych samych

rodków, które

wpływaj

na ukształtowanie dzielnego człowieka, mo

na równie

urz

dzi

stwo o

ustroju arystokratycznym lub królewskim.

2. To samo wi

c wychowanie i te same mniej wi

cej obyczaje b

kształtowa

dzielnego człowieka i m

ęŜ

a stanu, i króla. (...)

Strona 26 z 26

Bez tytułu 1

2009-10-20