Artykuły » Opinie » 6/1999
Odpowiedzialność cywilnoprawna członków zarządu spółek
kapitałowych
Marcin Radwan-Röhrenschef
Tekst pochodzi z numeru: 6/1999
Odpowiedzialność cywilnoprawna członków zarządu spółek kapitałowych ma szczególne znaczenie dla
wspólników tych - licznych przecież w obrocie - spółek z ograniczoną odpowiedzialnością, w których
wspólnicy są jednocześnie członkami zarządu. Artykuł ten nie wyczerpuje kwestii związanych z
odpowiedzialnością członków zarządu, ale prezentuje rozwiązania praktycznych problemów, jakie mogą
powstać na tle stosowania przepisów Kodeksu handlowego regulujących tę materię.
Odpowiedzialność cywilnoprawna członków zarządu spółek kapitałowych musi być rozpatrywana w
odniesieniu do różnych podmiotów. Przede wszystkim jest to odpowiedzialność wobec spółki za szkodę jej
wyrządzoną. Po drugie, jest to odpowiedzialność wobec wierzycieli spółki. Wreszcie członkowie zarządu
mogą ponosić odpowiedzialność na zasadach ogólnych za szkodę wyrządzoną osobom trzecim w związku z
ich działaniem w charakterze członków zarządu spółki. Trzecia płaszczyzna odpowiedzialności będzie
pojawiała się w zasadzie wyłącznie wówczas, jeżeli spółka nie będzie ponosiła odpowiedzialności za
działania członków zarządu. Z sytuacją taką będziemy mieli do czynienia zwłaszcza wtedy, gdy spółka
będzie mogła na podstawie art. 429 KC zwolnić się z odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez
członka zarządu.
W poniższym artykule skoncentruję się na kwestii niektórych zagadnień związanych z odpowiedzialnością
członków zarządu wobec spółki oraz wobec jej wierzycieli. Zagadnienia te są bowiem przedmiotem
odrębnej regulacji prawnej zawartej w Kodeksie handlowym i rodzą wiele trudności w praktyce. Omawiane
przepisy w istotnym stopniu pozbawiają wspólników-członków zarządu możliwości korzystania z przywileju
ograniczonej odpowiedzialności za zobowiązania spółki.
Odpowiedzialność wobec spółki
Ten rodzaj odpowiedzialności występuje zarówno w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością jak i w spółce
akcyjnej. Podstawowe znaczenie ma art. 294 KH (i jego dokładny odpowiednik w odniesieniu do spółki
akcyjnej - art. 474), zgodnie z którym członek władz spółki oraz likwidator odpowiada wobec spółki za
szkodę, wyrządzoną przez działalność sprzeczną z prawem lub postanowieniami umowy spółki (statutu).
Art. 294 KH [Ochrona sądowa]
§ 1. Jeżeli spółka nie wytoczy powództwa o odszkodowanie w ciągu roku od ujawnienia czynu
Page 1 of 6
Odpowiedzialność cywilnoprawna członków zarządu spółek kapitałowych - Monitor ...
2008-02-20
http://www.monitorprawniczy.pl/index.php?mod=m_artykuly&cid=20&id=1429&act...
Przepisy te kształtują przesłanki odpowiedzialności w sposób zbliżony do ogólnych zasad odpowiedzialności
deliktowej, ale posługują się jednak nieco odmiennymi terminami. Przesłanką odpowiedzialności jest
wyrządzenie szkody spółce. Pojęcie szkody obejmuje zarówno stratę (damnum emergens), jak i utracone
korzyści - zgodnie z ogólnymi zasadami prawa cywilnego. Przepisy Kodeksu handlowego nie modyfikują
też ogólnych reguł dotyczących związku przyczynowego pomiędzy szkodą a działaniem członka zarządu ani
winy jako zasady odpowiedzialności
1
.
Kodeks handlowy precyzuje natomiast kryterium bezprawności działania członka zarządu. Otóż członek
zarządu odpowiada za szkodę wynikłą z działania niezgodnego z:
z
przepisami prawa,
z
postanowieniami umowy spółki,
z
niedochowaniem staranności sumiennego kupca.
Należy zwrócić uwagę, że członek zarządu nie może zwolnić się z odpowiedzialności określonej w tym
przepisie, powołując się na uchwałę wspólników. Członek zarządu powinien odmówić wykonania uchwały
wspólników sprzecznej z prawem, postanowieniami umowy spółki (statutu) lub nakładającej obowiązek
działania niezgodnego z miernikiem staranności sumiennego kupca
2
.
O ile nie ma większych problemów z odpowiedzią na pytanie, jak należy rozumieć zgodność działania
zarządu z przepisami prawa czy postanowieniami umowy spółki (statutu), to poważnych problemów
nastręcza pojęcie „staranności sumiennego kupca”. Pojęcie to pochodzi bowiem z zupełnie odmiennej
rzeczywistości społecznej i gospodarczej, gdzie pewne standardy etyczne prowadzenia interesów były
znane i powszechne (co oczywiście nie znaczy, że zawsze respektowane)
3
.
Wykładnia tego pojęcia nie była także przedmiotem orzecznictwa sądowego w okresie powojennym.
Pozostaje zatem posiłkowanie się przedwojenną doktryną i orzecznictwem, co wymaga jednakże znacznej
ostrożności - wszak dzisiejszy świat różni się znacznie od rzeczywistości lat 2.0 i 30. Można tytułem
przykładu wskazać, że w literaturze przedwojennej wskazywano na objęcie stanowiska w zarządzie spółki
mimo braku odpowiedniego wykształcenia jako na brak owej staranności sumiennego kupca. Na pewno
wyrządzającego szkodę, wówczas każdy wspólnik może wnieść pozew o wypłatę odszkodowania spółce.
§ 2. Na żądanie pozwanego sąd może nakazać złożenie kaucji na zabezpieczenie grożącej pozwanemu
szkody. Wysokość i rodzaj kaucji oznaczy sąd według swego uznania. W razie niezłożenia kaucji w
wyznaczonym przez sąd terminie pozew będzie odrzucony.
§ 3. Na kaucji służy pozwanemu pierwszeństwo przed wszystkimi wierzycielami powoda.
§ 4. Jeżeli powództwo okaże się nieuzasadnione, a powód, wnosząc je, działał w złym zamiarze lub
dopuścił się rażącego niedbalstwa, obowiązany będzie naprawić szkodę wyrządzoną pozwanemu.
Art. 474. KH [Bezprawne działanie członka władz]
§ 1. Członek władz spółki oraz likwidator odpowiada wobec spółki za szkod, wyrządzoną przez
działalność sprzeczną z prawem lub postanowieniami statutu.
§ 2. Członek władz spółki oraz likwidator powinien przy wykonywaniu swoich obowiązków dokładać
staranności sumiennego kupca i odpowiada wobec spółki za szkodę spowodowaną brakiem takiej
staranności.
Page 2 of 6
Odpowiedzialność cywilnoprawna członków zarządu spółek kapitałowych - Monitor ...
2008-02-20
http://www.monitorprawniczy.pl/index.php?mod=m_artykuly&cid=20&id=1429&act...
dzisiaj zasada taka będzie mogła być zastosowana do spółek prowadzących duże wyspecjalizowane
przedsiębiorstwa, ale trudno byłoby ją chyba stosować do rodzinnych spółek prowadzących
przedsiębiorstwo handlu detalicznego.
Odpowiedzialność członków zarządu wobec spółki pojawia się także na gruncie innych jeszcze przepisów
Kodeksu handlowego, a mianowicie art. 291 (471) KH. Przepis ten dotyczy jednak odpowiedzialności
wszelkich osób biorących udział w zakładaniu spółki, nie tylko członków zarządu (w szczególności
pierwszego zarządu). Odpowiedzialność ta związana jest z działaniami, które nie tylko są niezgodne z
prawem, ale także mają postać wszelkiego zaniechania lub zaniedbania
4
. W zasadzie zgodnie przyjmuje
się w doktrynie, że przepis ten dotyczy wyłącznie osób, które bezpośrednio działały przy tworzeniu spółki
(wspólników i członków zarządu), i nie dotyczy np. adwokatów czy notariuszy. Odmienny pogląd
formułował jedynie T. Dziurzyński.
Na podstawie omawianych w tej części artykułu przepisów członkowie zarządu odpowiadają za wyrządzoną
szkodę solidarnie. Solidarna odpowiedzialność dotyczy także szczególnych deliktów określonych w art.
472, 473 i 475 KH, które odnoszą się wyłącznie do spółki akcyjnej.
Z odpowiedzialności określonej w omawianych przepisach może zwolnić się członek zarządu, który wykaże,
że nie ponosi winy, a w szczególności, że mimo zachowania staranności sumiennego kupca nie miał
wpływu na bezprawne działanie zarządu.
Należy zwrócić jeszcze uwagę na znaczenie uchwały wspólników o skwitowaniu władz spółki dla
odpowiedzialności członków zarządu wobec spółki. Art. 295 przewiduje, że członkowie zarządu nie mogą
powoływać się na uchwałę wspólników, udzielającą im pokwitowania, ani też na dokonane przez spółkę
zrzeczenie się roszczeń o odszkodowanie tylko w dwóch sytuacjach:
z
kiedy roszczenia dochodzi wspólnik stosownie do postanowień art. 294 KH,
z
gdy ogłoszono upadłość spółki.
Jeżeli jednak uchwała ma charakter zwolnienia z długu, co przyjmuje się w doktrynie, może ona dotyczyć
Art. 291 KH [Naruszenie zasad tworzenia]
Kto, biorąc udział w tworzeniu spółki, przez niedopełnienie przepisów prawa rozmyślnie lub przez
niedbalstwo wyrządził spółce szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia.
Art. 471 KH [Naruszenie zasad tworzenia]
§ 1. Kto, biorąc udział w tworzeniu spółki akcyjnej, przez niedopełnienie przepisów prawa rozmyślnie
lub przez niedbalstwo wyrządza spółce szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia.
§ 2. W szczególności odpowiada, kto:
1) pomieścił lub współdziałal w pomieszczeniu w statucie, sprawozdaniach, opiniach, ogłoszeniach i
zapisach fałszywych danych lub dane te w inny sposób rozpowszechniał, bądź też pominął lub
współdziałał w pominięciu w tych dokumentach danych istotnych dla powstania spóki, w szczególności
dotyczących wkładów niepieniężnych, nabycia przedmiotów i praw majątkowych oraz przyznania
akcjonariuszom lub innym osobom wynagrodzenia lub szczególnych korzyści;
2) współdziałał w uzyskaniu zarejestrowania spółki na podstawie dokumentu zawierającego fałszywe
dane.
Page 3 of 6
Odpowiedzialność cywilnoprawna członków zarządu spółek kapitałowych - Monitor ...
2008-02-20
http://www.monitorprawniczy.pl/index.php?mod=m_artykuly&cid=20&id=1429&act...
jedynie odpowiedzialności członków zarządu za te szkody, które były wspólnikom znane w dacie
podejmowania uchwały lub wynikające ze zdarzeń znanych wspólnikom. W szczególności nie można
powoływać się na zwolnienie z długu w uchwale udzielającej skwitowania, jeżeli chodzi o odpowiedzialność
za szkodę zatajoną przed wspólnikami przez członków zarządu.
Przy odpowiedzialności odszkodowawczej istotna trudność pojawia się wówczas, gdy członkowie zarządu
pozostają ze spółką w stosunku pracy. W orzecznictwie zarysował się pogląd, że w takiej sytuacji o
odpowiedzialności członków zarządu rozstrzygają przepisy prawa pracy i mają one pierwszeństwo w
stosunku do przepisów Kodeksu handlowego
5
.
Odpowiedzialność wobec wierzycieli spółki
Odpowiedzialność członków zarządu wobec wierzycieli spółki uregulowana została w kilku przepisach
Kodeksu handlowego. Jest ona rzeczą raczej nietypową i ma marginalne znaczenie w spółce akcyjnej.
Odgrywa natomiast poważną rolę w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością. Odpowiedzialność ta ma co
do zasady charakter przystąpienia do długu, a nie odpowiedzialności odszkodowawczej
6
.
Ponieważ zobowiązanie członka zarządu powstaje z mocy prawa, gdy ziszczą się przesłanki określone w
przepisach Kodeksu handlowego, w razie bezskuteczności egzekucji prowadzonej na podstawie tytułu
wykonawczego, wydanego przeciwko spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, nie jest dopuszczalne
nadanie klauzuli wykonalności przeciwko członkom zarządu tej spółki, na podstawie art. 788 § 1 KPC.
Konieczne jest prowadzenie wówczas odrębnego procesu przeciwko członkom zarządu spółki
7
.
Przejdźmy teraz do omówienia poszczególnych przepisów, które regulują odpowiedzialność członków
zarządu wobec wierzycieli spółki.
Przepisy art. 290 i 470 KH dotyczą złożenia fałszywych oświadczeń o pokryciu kapitału zakładowego
(akcyjnego) i wprowadzają solidarną odpowiedzialność członków zarządu ze spółką wobec jej wierzycieli.
Przepis ten jest bardzo rygorystyczny i słusznie podnosi się, iż ma on w istocie „karno-policyjny”
charakter. Otóż bowiem złożenie nieodpowiadającego prawdzie oświadczenia o pokryciu kapitału lub o
zapewnieniu przejścia przedmiotu aportów na spółkę w chwili jej rejestracji skutkuje solidarną
odpowiedzialnością członków zarządu ze spółką nawet wówczas, gdy wierzyciele nie ponieśli szkody i
nawet wówczas, gdy kapitał został następnie w pełni pokryty
8
. W istocie chodzi tu o
współodpowiedzialność za długi spółki, a nie odpowiedzialność odszkodowawczą.
Podstawowe znaczenie ma jednak przepis art. 298 KH, który - w odróżnieniu od pozostałych omawianych
przepisów - nie ma swojego odpowiednika dla spółki akcyjnej.
Art. 298. KH [Odpowiedzialność zarządu za zobowiązania spółki]
§ 1. Jeżeli egzekucja przeciwko spółce okaże się bezskuteczna, członkowie zarządu odpowiadają
osobiście i solidarnie za jej zobowiązania.
§ 2. Członek zarządu może się uwolnić od powyższej odpowiedzialności, jeżeli wykaże, że we właściwym
czasie zgłoszono upadłość lub wszczęto postępowanie zapobiegające upadłości (postępowanie
układowe), albo że niezgłoszenie upadłości oraz niewszczęcie postępowania zapobiegającego upadłości
nastąpiło nie z jego winy, albo wreszcie, że pomimo niezgłoszenia upadłości oraz niewszczęcia
postępowania zapobiegającego upadłości wierzyciel nie poniósł szkody.
§ 3. Przepisy artykułu niniejszego nie naruszają przepisów ustanawiających dalej idącą
odpowiedzailność członków zarządu.
Page 4 of 6
Odpowiedzialność cywilnoprawna członków zarządu spółek kapitałowych - Monitor ...
2008-02-20
http://www.monitorprawniczy.pl/index.php?mod=m_artykuly&cid=20&id=1429&act...
Na tle stosowania art. 298 KH szczególne problemy wiążą się z określeniem właściwego czasu do
wystąpienia z wnioskiem o otwarcie postępowania układowego lub o ogłoszenie upadłości.
Niewątpliwie trzeba pamiętać, że przepis ten posługuje się odmiennym określeniem terminu, niż art. 5
Prawa upadłościowego. Art. 298 KH jest przy tym przepisem surowszym, gdyż jego wykładnia musi
prowadzić do wniosku, że chodzi tu o taki moment, który pozwala jeszcze na ochronę interesu wierzycieli
w ramach postępowania układowego lub upadłościowego. Dlatego też w orzecznictwie Sądu Najwyższego
wypowiedziano pogląd, iż przy określeniu in concreto „właściwego czasu” do wystąpienia o otwarcie
postępowania układowego lub o ogłoszenie upadłości należy uwzględnić funkcje ochronne tych postępowań
wobec wierzycieli. Nie może to zatem być moment, w którym wniosek o upadłość musi zostać oddalony,
bo majątek dłużnika nie wystarcza - w sposób oczywisty - nawet na zaspokojenie kosztów postępowania
upadłościowego
9
.
Zwolnienie się z odpowiedzialności możliwe jest tylko w sytuacjach określonych w art. 298 KH. W
szczególności członek zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością nie może skutecznie powoływać się
wobec wierzyciela na fakt, że przestał być faktycznie członkiem zarządu spółki, jeżeli nie postarał się o
wykreślenie swego nazwiska z rejestru handlowego spółki. W takiej sytuacji nie może też zwolnić się z
odpowiedzialności wobec spółki
10
.
Wydaje się jednocześnie, że przesłanka bezskutecznej egzekucji musi być zawsze spełniona, aby można
było mówić o odpowiedzialności członków zarządu z art. 298 KH. Przepis ten określa przesłanki
odpowiedzialności za cudzy dług i nie można poddawać go rozszerzającej wykładni. Trudno dlatego zgodzić
się z prezentowanym w orzecznictwie poglądem (zresztą odosobnionym), że wystarczy wykazanie, iż
egzekucja nie doprowadziłaby do zaspokojenia zobowiązania
11
.
*.
Autor jest asystentem WPiA UW, adwokatem.
1.
S.K. Rymar, Cywilna odpowiedzialność zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, Kraków 1938;
E. Płonka, Odpowiedzialność odszkodowawcza członków zarządu spółki kapitałowej wobec spółki (art. 292 i
474 KH), "Kwartalnik Prawa Prywatnego" z. 2/1994, s. 207. Odmienny pogląd reprezentuje m.in. A.
Wiśniewski, który uważa, że przepis art. 292 § 1 KH stanowi odrębną podstawę odpowiedzialności w
stosunku do art. 471 KC, a art. 292 § 2 KH określa miarę staranności odmiennie niż Kodeks cywilny, na
potrzeby zarówno odpowiedzialności określonej w art. 292 § 1 KH, jak i w art. 471 KC.
2.
A. Szajkowski, Odpowiedzialność wspólników i członków zarządu w spółce z ograniczoną
odpowiedzialnością, MoP Nr 1/1993, s. 5. Odmienny pogląd wyrażał S.K. Rymar, op.cit., s. 34.
3.
Porównaj interesujące uwagi na temat tradycyjnych klauzul generalnych w artykule A. Tomaszek, Dobre
obyczaje czy zasady współżycia społecznego: projekt zmian w Kodeksie cywilnym, "Rzeczpospolita" Nr
271/1997, s. 17.
4.
A. Szajkowski, Odpowiedzialność wspólników i członków zarządu w spółce z ograniczoną
odpowiedzialnością, MoP Nr 1/1993, s. 4.
5.
Por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 27.5.1993 r., III APr 30/93, OSG Nr 7/1994, poz. 122.
6.
Należy jednak zwrócić uwagę, że wypowiadany jest także pogląd przeciwny. Np. SN uznał w
uzasadnieniu uchwały SN z 19.11.1996 r., III CZP 114/96, że odpowiedzialność ta ma charakter
odpowiedzialności odszkodowawczej. Jednakże wywód uzasadnienia nie jest jednoznaczny i zawiera ono
także argumenty przemawiające za tezą przedstawioną w niniejszym artykule. Por. także krytyczną glosę
J. Frąckowiaka do tej uchwały, OSP z 1997 r., poz. 114.
Page 5 of 6
Odpowiedzialność cywilnoprawna członków zarządu spółek kapitałowych - Monitor ...
2008-02-20
http://www.monitorprawniczy.pl/index.php?mod=m_artykuly&cid=20&id=1429&act...
7.
Uchwała SN z 19.11.1996 r., III CZP 116/93.
8.
W. Łukawski, Cywilna odpowiedzialność członków zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością,
Warszawa 1990, s. 4.
9.
Wyrok SN z 7.5.1997 r., II CKN 117/97.
10.
Wyrok SN z 18.4.1950, Wa C 385/49.
11.
Orzeczenie SN z 2.2.1954 r., II C 454/53.
R e k l a m a
Monitor Prawniczy w
e
Prenumeracie
Ta sama zawartość za niższą cenę! W ePrenumeracie:
- 24 kolejne numery za 359 zł lub
- 12 kolejnych numerów za 199 zł.
Dodatkowo, do każdej zamówionej ePrenumeraty, dodajemy Pakiet Wartościowy równy sumie Twojego zamówienia na
dostęp do archiwalnych artykułów.
Wejdź na stronę www.MonitorPrawniczy.pl i kliknij: Prenumerata elektroniczna.
Page 6 of 6
Odpowiedzialność cywilnoprawna członków zarządu spółek kapitałowych - Monitor ...
2008-02-20
http://www.monitorprawniczy.pl/index.php?mod=m_artykuly&cid=20&id=1429&act...