ListdoFilemona
BibliaTysiąclecia
WydanieV
zkomentarzamiBibliiJerozolimskiej
WydawnictwoPallotinum
2006
Wprowadzeniedolistówśw.Pawła
Paweł-Apostołnarodów
PonawróceniuPawełcałesweżyciepoświęciłnagorliwąsłużbę
Chrystusowi,dlategobezprzesadymożnagonazwaćnajwiększymmisjonarzem
Kościoła:dlaChrystusazdołałprzemierzyćprawiepołowęterytoriówCesarstwa
Rzymskiego,leżącychnadMorzemŚródziemnym,pokonującpieszo
przynajmniej16000km.Trzebaprzytymprzyznać,żetowłaśniedziękijego
niezłomnejpostawieapostolskiejiumysłowiotwartemunakulturępogańską
zawdzięczamyfakt,żechrześcijaństwoswymzasięgiemobjęłoAzjęMniejsząi
Grecję.Pozałożeniuwspólnotywdanejmiejscowościzazwyczajprzezjakiś
czaspozostawałwniej,nauczająciumacniającwwierze.Jednakżenawetpojej
opuszczeniunieprzestawałtroszczyćsięojejżycieduchoweimoralne.Kiedy
wniektórychwspólnotachpojawiałysięwiększeproblemydogmatyczne,
moralnelubdyscyplinarne,wiernizwracalisiędoniegozprośbąopomoc,
traktującgotymsamymjakoswegonajwyższegoprzełożonegoijakoautorytet.
Pozostajączdala,Pawełprzesyłałwformierozbudowanychlistówswoje
napomnieniaiodpowiedzinapytania.Wjegodzielemisyjnymlistyteodegrały
zatemwielkąrolę,azawartewnichrozstrzygnięciawielukwestiidodzisiaj
stanowiąfundamentnauczaniaKościoła.
PowstaniezbiorulistówPawłaApostoła
ListyPawłowesąodpowiedziąnakonkretneproblemypowstałewdanym
Kościele.Wwiększościniesąlistamiprywatnymi,leczpismamiurzędowymi,
przeznaczonymidopublicznegoodczytaniawdanejwspólnocie.Czasemnawet
samapostołpragnął,bywspólnotywymieniłymiędzysobąlistyizapoznałysię
ztreściąpouczeńskierowanychdoinnejwspólnoty(Kol4,16).ListyPawłowe
sąnajstarszymiznanyminamtekstamipierwotnegochrześcijaństwa(pierwszez
nich-ListydoTesaloniczan-powstałyjuż20latpoZmartwychwstaniu
Chrystusa).WielkiautorytetApostołaNarodówsprawił,żeposzczególne
wspólnotystarałysięsprowadzaćjegopismazinnychwspólnot,przepisywałyje
iprzechowywałyjakowykładwiaryimoralności.Mimotokilkajegolistów
zaginęło.WKol4,16PawełwspominaoUściedobraciwLaodycei,któregonie
znamy.W1Kor5,9powołujesięnajakiśwcześniejszylistdoKoryntian,który
niezachowałsię,a2Kor7,8sugeruje,żepoliścieznanymnamjakoPierwszy
ListdoKoryntiannapisałjeszczejeden.JużDrugiListśw.Piotrawspominao
zbiorzelistównaszegobrataPawła(2P3,15).Tzw.KanonMuratoriego
(powstałok.200r.)wymieniawszystkielistyPawła,wliczbie13,zaliczającje
dozbioruKsiągŚwiętych.WkanonietymniemajednakListudo
Hebrajczyków.Późniejszepapirusyikodeksymająwwiększości14listów,
wśródktórychfigurujetakżeListdoHebrajczyków.Poszczególnepismazostały
umieszczonewkanoniewedługichwielkości:odlistunajdłuższegodo
najkrótszego.
ZagadnienialiterackielistówPawłaApostoła
Listzeswejnaturyjestzawszeskierowanydokonkretnegoadresata,którym
możebyćnp.jednostka,grupa,wspólnotalubmieszkańcyjakiegośmiasta.
Różnisiętymodrozprawyfilozoficznejlubteologicznej,napisanejwformie
listu,którachoćpodajewewstępieadresata(najczęściejfikcyjnego),tojednak
zeswojegozałożeniajestdziełemliterackimprzeznaczonymdoszerszegogrona
czytelników(takicharaktermożemiećListdoEfezjaniListdoHebrajczyków).
Ówczesnelistymiałyściśleokreślonąstrukturę:1)nadawcaiadresatze
wstępnympozdrowieniem;2)treść;3)zakończenieipozdrowieniekońcowe.
Podającnadawcęiadresata,Pawełstosujeformęwschodnią,gdziepierwsze
zdaniejestw3osobie,natomiastdrugiezdaniew1osobie[np.Paweł...do
KościołaBożegowKoryncie...ŁaskawamipokójodBogaOjcanaszego(1Kor
1,1-3)].Zakończenielistuzawierałozazwyczajpozdrowienieikońcowe
życzenia,któreuPawłanieograniczająsiętylkodozdawkowego:
„Pozdrawiam!”,leczprzybierająrozbudowanąformęliturgiczną.
PodwzględemliterackimlistyapostołaPawłasąbardzozróżnicowane.Nie
służątylkoprzekazowiinformacjiiniesątylkoodpowiedziąnapytania
adresatów.Znajdująsięwnichczęścidoktrynalne,parenetyczne(zachęty,
napomnienia,przestrogiirady),wspomnienia,wyznaniaosobiste,apologie
(mowyobrończe),modlitwy,dziękczynienia,hymny,diatryby(ostrekrytyki),
wizjeapokaliptyczne,doksologie(krótkieformułykuchwaleBoga)iinne.
Zawartewnichbogactwogatunkówliterackichsprawia,żewcałejliteraturze
greckiejlistytestanowiąprawdziwyewenement.UżywanyprzezPawłajęzyk
możnaumiejscowićmiędzyliterackimjęzykiemgreckimastosowanymnaco
dzieńjęzykiemkoine.
PrzypisaniulistówPawełkorzystałzpomocysekretarza.WRz16,22
dowiadujemysię,żelisttenpoddyktandoPawłapisałTercjusz,Rzymianinz
Koryntu.PrzyzakończeniulistusamPawełdopisujejedyniekilkasłówalbo
tylkostawiaswójpodpis,któregozadaniembyłouwiarygodnieniepisma(1Kor
16,21;Ga6,11;Kol4,18;2Tes3,17).Ponieważlistybyłydyktowane,dajesięw
nichwyczućszczególnystylmówcy,któryczasempoprawiato,coprzedchwilą
niezbytdokładniepowiedział(1Kor1,16),albonagleurywazdaniewpołowiei
zaczynazupełnienowąmyśl(np.Rz5,12n;1Kor9,15).Pawełczęstoodwołuje
siędoST.NajczęściejnawiązujedoróżnychtekstówSTnazasadziealuzjilub
swobodnegokorzystaniaztekstówbiblijnych.Wszędzieposługujesię
Septuagintą(greckiprzekładST),leczbardzorzadkocytujecałefragmenty
dosłownie.Prawdopodobnieprzytaczatekstyzpamięci,zmieniającjeniekiedyi
dostosowującdowłasnejmyśli.Niekiedyteżspisujemodlitwy,pieśniihymny,
któreutworzylichrześcijanienaużytekliturgiczny(np.Flp2,6-11;Kol1,13-20).
Znamiennymtekstem,któryPawełprzejmujeztradycji,jestustanowienie
Eucharystii(1Kor11,23-25).
WstępdoListudoFilemona(B.P.)
Okolicznościpowstania
Napodstawietytułumożnawnioskować,żelisttenzostałnapisanydo
jakiegośzamożnegochrześcijaninawKolosach,noszącegoimięFilemon.
OkazjądopowstanialistubyłoodesłanieFilemonowijegoniewolnikaOnezyma,
któryzbliżejnieznanychnampowodówopuściłdomswojegopana.Podczas
pobytupozadomemFilemonaOnezymprzyjąłchrzestizostałwłączonydo
wspólnotywierzącychwChrystusa.
ListdoFilemonajestściślepowiązanyzListemdoKolosan.Obapismasą
wysłanedotejsamejwspólnoty;zawierająpozdrowieniadlatychsamychosób;
mówiąopodobnychokolicznościachzwiązanychzpobytemPawławwięzieniu
(Kol4,3;Flm1).ZtegowzględuprzyjęcielubodrzuceniePawłowegoautorstwa
jednegolistu(zob.WprowadzeniedoListudoKolosan)rzutujenaopinię
dotyczącądrugiego.Konsekwentnieczasimiejscepowstaniajednegopisma
dotycząrównieżdrugiego.WedługrozpowszechnionejtradycjiKościoła,Listdo
KolosaniListdoFilemonapowstałypodczaspierwszegouwięzieniaPawław
Rzymiewlatach59-61.Pojawiająsięjednakopinie,żemogłotonastąpić
wcześniej,tj.podczasbardzodynamicznejdziałalnościapostoławEfezie(52-
54).WtedywłaśniewKolosachpowstaławspólnotachrześcijańska.Miasto
należałodorzymskiejprowincjiAzji,którejstolicąbyłEfez,ibyłoodniego
oddaloneok.120km.WmomenciepisaniatychlistówKolosypookresieswojej
świetności,znieznanychbliżejpowodów,straciłycałkowicienaznaczeniu.
Treśćiteologia
ListdoFilemonaswojąformąprzypominaprywatnąkorespondencję,typową
dlaokresu,wktórympowstał.Tematwnimporuszanydotyczywłaściwiejednej
sprawy-ucieczkiipowrotuzbiegłegoniewolnika-przezcopismotonależydo
najkrótszychwNT.Bardziejuważnaanalizapozwalajednakstwierdzić,żetreść
listuodnosisiędoproblemuogólnospołecznegoibezpośredniodotyczyżycia
wspólnotchrześcijańskichkażdegoczasu.WartośćListudoFilemonajest
podwójna.Popierwszestanowionwyjątkoweźródłopoznaniaosobowości
Pawła,któraodsłaniasięwsposobie,wjakirozwiązujeonproblemzbiega.
Działaniaapostołaujawniająjegoniezwykłąwrażliwość,subtelnośćuczućoraz
taktpasterski.
Drugąistotnąsprawąjestukazaniewliścierelacjimiędzyrodzącymsię
chrześcijaństwemazjawiskiemniewolnictwa.Pawełrespektujeistniejącą
instytucjęniewolnictwainieuważachrześcijaństwazaruchrewolucyjny,
któregocelemjestdokonywaniezewnętrznychprzemianspołecznych.Według
apostoła,jeślidokonająsięjakieśtrwałezmianywsprawachspołecznych,to
tylkonadrodzeprzemienianiatychstrukturBożąmiłością.
WstępdoListudoFilemona(P.K.)
TonajkrótszepismoPawłowejestlistempolecającymocharakterzeraczej
prywatnym.Zawieraonprośbęoto,byjegoadresatFilemon,zamożny
Kolosanin(por.Flm2;Kol4,7–9.17),przyjąłzpowrotemzbiegłegoswego
niewolnika,oddawcętegopisma.Jestonjużchrześcijaninem.Nawróciłgo
mianowicieiochrzciłśw.Paweł,przebywającwrzymskimwięzieniuwlatach
61–63.Byłatocustodiamilitaris,októrejpisząDz28,30n.NiewolnikOnezym
wprawdzieoddawałApostołowicenneusługi,którychonjakowięzień
potrzebował,aleobydwajdoszlidowniosku,żemusisięstaćzadość
sprawiedliwości:zbiegpowinienwrócićdoswegopana.Wówczesnejjednak
sytuacjispołecznejniebyłatosprawałatwadoprzeprowadzeniazewzględuna
samegouciekiniera.Zbiegłychniewolnikówtraktowanobardzosurowo.Wrazie
ichschwytaniawypalanoimnaczolepiętno–literęF(=fugitivus)poinicjale
imienia.Człowiektaknapiętnowanytraciłwszelkąmożliwośćucieczki.Do
śmierciteżnosiłżelaznąobręcznaszyi.ByuchronićwięcbiednegoOnezyma
odwszystkichtychokrucieństw,piszeApostołlistdojegowłaściciela,a
OnezymsammazawieźćgoFilemonowi.Ztonulistuprzebijaprzekonanie
Pawła,żeadresatnieodmówijegoprośbie.
Mimojednakgłównieprywatnegocharakterukrótkitenlistjestpismem
prawdziwieapostolskim.Dowodzitegowspomnianyjużautorytatywnysposób
wypowiedzipiszącego,którywprawdzieprosiwimięmiłości,alezarazem
świadomjestswegoprawarozkazywaniawimięposłuszeństwa.
ListdoFilemonaważnyjestzdwóchwzględów.Jestonprzedewszystkim
cennymźródłemdobiografiiśw.Pawła,zwłaszczajakoprzyczynek
psychologiczny.Dlaniespecjalistówbodajjeszczeważniejszewtymliściejest
pośredniestwierdzeniefaktycznejrolichrześcijaństwawimperiumrzymskim.
ŚwiętyPawełwtymliściewprawdzienieporuszawcaleteoretycznejstrony
zagadnieniahaniebnejinstytucjiniewolnictwa,alepraktycznieingerujewjeden
poszczególnywypadekzdziedzinystosunkupanadoniewolnika.Aingerując
odwołujesiędozasadnowejreligii.Takiteżjestgłówniesensumieszczenia
przezKościółtegokrótkiegolistuwkanonieNT.Chrześcijaństwobynajmniej
nierozpoczęłoodrazubezpośredniejwalkizniewolnictwem,gdyżgroziłobyto
natychmiastowymzałamaniemsięgospodarkiimperium,opartejgłówniena
fizycznejpracyniewolników.Naichbarkachspoczywaławówczasrównowaga
ekonomicznamocarstwarzymskiego.Niewydającdoraźnejwalkiinstytucji
niewolnictwa,jaktegopróbowałniefortunnieSpartakus,pierwotne
chrześcijaństwoprzeprowadziłotękampaniępowoli,askutecznie,bozapomocą
zasadynowegobraterstwawChrystusie(w.16).
Flm1
Adres
1
Paweł,więzieńChrystusaJezusa,iTymoteusz,brat,do
Filemona,umiłowanegonaszegowspółpracownika,
2
doApfii,siostry,
donaszegotowarzyszabroni,Archipa,idoKościoła[gromadzącego]
sięwtwymdomu.
2do...siostry.Warianty:„naszejumiłowanej”albo„naszejsiostryumiłowanej”.
3
ŁaskawamipokójodBoga,Ojcanaszego,iPanaJezusa
Chrystusa.
1–3.
PrzyzachowaniustałegowlistachPawłowychformularzawystępujetunowość:wymieniasięjakoadresatówtrzyosobyprywatne.PozagłównymadresatemFilemonem(zob.wstęp)
pozdrawiaApostołrównieżchrześcijankę–jakświadczytytułsiostra–Apfię,zapewnemałżonkęFilemona,zainteresowanąjakomaterfamiliaswsprawiezbiegłegoniewolnika,orazArchipa,
prawdopodobniesynawymienionejpary.PiszeonimKol4,17.SądzącztejinformacjiiznazwywspółtowarzyszbroniArchipzajmowałjakieśstanowiskowmiejscowymKościele–diakonaczy
„nauczyciela”,jakprzypuszczająkomentatorzy.Apostołpozdrawianietylkorodzinę,doktórejkierujeswojąoryginalnąprośbę,alerównieżitychwiernychKościoławKolosach,którzygromadzilisię
naliturgięwdomuzamożnegoFilemona.Osensiepozdrowienia–zob.komentarzdoFlp1,2.
1-3.NatematKościołówdomowych,zob.komentarzdoDz12,12iRz16,5,Zamożniwłaścicieledomów,wktórychspotykalisięczłonkowiestarożytnychwspólnotreligijnych,zajmowali
zwyklezaszczytnąpozycjęjakoichpatroni,Starożytnipisarzeokreślalidomniewkategoriachzwiązkówkrwi,leczpanującychwnimstosunkówhierarchicznegopodporządkowania:wolnymężczyzna
ijegożona,dzieciiniewolnicy(chociażjedynieludziemającyznacznedochodymoglisobiepozwolićnaniewolników).AdresacilistumieszkaliweFrygii(por,Kol4,17).(Zatakąlokalizacją
przemawiająbardziejprzekonująceświadectwaniżsametylkoimionawymienianychwnimpostaci.ChociażfrygijskieimięApfiabyłoznaczniebardziejpopularneodimieniaFilemon,pojawiałosię
jednaktakżewinnychmiejscach,np.wPalestynie.)
Uznaniedlaadresata
4
DziękujęBogumojemuzawsze,ilekroćwspominamcięw
moichmodlitwach,
4.Pawełmodliłsięookreślonyporachdnia,cobyłotypowąpraktykąpobożnychŻydów(przypuszczalnieapostołspędzałnamodlitwieconajmniejdwiegodzinydziennie);zob.komentarz
doRz1,10.Dziękczynieniejesttradycyjnymelementemstarożytnychlistów,Pawełpostępujetutaj(ww.4-7)zgodniezówczesnymzwyczajem,umieszczającdziękczynieniewramachexordium.Takie
exordiapowszechniestosowanowmowachocharakterzepochwalnym,byzdobyćsobieprzychylnośćsłuchaczy.
5
słyszącotwojejmiłościiwierze,jakążywiszwzględemPana
Jezusaidlawszystkichświętych.
6
Obytwójudziałwwierzeokazał
siętwórczywgłębszympoznaniuwszelkiegodobregoczynu,[jaki
jestdospełnienia]wśródwasdlaChrystusa.
6BJ:„Obytawiarauczyniładziałającymswegoduchawzajemnejpomocy,wpełnioświecającciebiecodowszelkiegodobra,którejesteśmywstaniewypełnićdlaChrystusa”.„Duch
wzajemnejpomocy”,tzn.poczuciewspólnotyzChrystusemizbraćmiwChrystusie(por.1Kor1,9+),jakiewiaraustanawiawsercuwiernego.Odtejwiaryprzenikniętejmiłością(w.5;por.Ga5,6+)
Pawełoczekujepraktycznegoukierunkowaniażyciamoralnegoidobroczynnego.—„uczyniładziałającym”.Wariant(Wulgata):„uczyniławidocznymi”.
—wśródwas.BJ:„wnaszejmocy”.Wariant(Wulgata):„wwaszejmocy”.
4–6.
Zwyczajowewlistachśw.PawładziękczynienieizapewnienieopamięciwmodlitwachłączysiętutajzwyrażeniemuznaniadlaFilemonazpowodujegokierowanejwiarączynnej
miłościbliźniego,naktórąApostołliczyitymrazem,gdyprzedstawiaswojąprośbęwsprawiezbiegłegoOnezyma.Towyrażenieuznaniastanowiswoistącaptatiobenevolentiaeadresata.Miłujeon
PanaJezusaiwszystkichświętych,tzn.chrześcijan(zob.Rz1,7).MamytuznamiennedlaPawłasolidarneujęcieGłowyiczłonkówCiała,objętychjednąnadprzyrodzonąmiłością.Miłującwszystkich,
Filemonznajdziemiejscewsercutakżedlabiednegozbiega,atymsamymudowodni,żejegowiarajestczynnaprzezmiłość(por.Ga5,6)iżemasubtelnewyczucietego,gdziemożnauczynićcoś
dobregowimięChrystusa.
5-6.Terminprzetłumaczonyjako„udział”byłczęstoużywanynaoznaczeniespółkihandlowejlubwspólnotydóbr(zob.w.7).FilemonzachowujesięwobecKościołajakojegopatron(w.
2).
7
Bracie,doznałemwielkiejradościipociechyzpowodutwojej
miłości,jakożesercaświętychotrzymałyodciebiepokrzepienie.
7.
Serdecznytonwprowadzasłowobracie,którejestjakuściskręki,jakspojrzeniewoczy.WystępujewzdaniuprzypominającymFilemonowijakiśniedawnyobjawjegodobrocidla
współwyznawców,jakiśczyntrwaływskutkach.Złożyłysięnaniegonietylkozasiłekmaterialny,ale–coważniejsze–„pokrzepienieserc”.
7.Gościnnośćbyłauważanazajednązgłównychcnótwstarożytnymświeciegrecko-rzymskim,szczególniewjudaizmie.Zamożnigospodarzeczęstogościlitych,którzyznajdowalisię
niżejodnichnadrabiniespołecznej,czasamiinnychczłonkówwłasnejgrupyreligijnej,zapraszającichdoswojegodomuiczęstującposiłkiem.Filemoniinnizamożnichrześcijaniebyligospodarzami
podczasposiłkówpodawanychwichKościołachdomowych.Wzmiankaoprzyjaźniłączącejautoraiadresatabyłapowszechnymrysemstarożytnychlistów.Odgrywałotoszczególnąrolęwlistach
przyjacielskichlubwówczas,gdyautorzamierzałpoprosićadresataowyświadczeniełaski.
ProśbaoprzebaczeniedlaOnezyma
8
Przeto,choćzcałąswobodąmogęwChrystusienakładaćna
ciebieobowiązek,
8.
Nawiązującbezpośredniodotegofaktu,Apostołprzechodzidozasadniczegotematuswegolistu–doprośbyodarowaniewinyzbiegłemuOnezymowi.Aprośbatajestwyrażona
wytwornymstylem,gdyżzawierajakby5strofdwuwierszowychwproziezbliżonejdorytmicznejioperujetakimiśrodkami,jakgrasłówisugestywneobrazy.Dochodziwniejrównieżdogłosubardzo
wymownagrauczuć.
8.ChociażFilemonzajmowałwysokąpozycjęspołeczną-nacoszczególniezwracanouwagęwtamtejkulturze-uznawałwyższąpozycjęduchowąPawłapodwzględemwiary.Starożytni
filozofowiebyliczęstosponsorowaniprzezludzizamożnych,wygłaszalimowywczasiewydawanychprzeznichucztlubtrudnilisięnauczaniem.Pawełprzypisujesobiejednakpozycjęwyższąodtej,
jakąprzyznanobyzwyczajnemufilozofowi.Filozofowiemoglibyćklientamizamożnychpatronów,Pawełdajejednakdozrozumienia,żetoonjestduchowympatronemFilemona.Filozofowie
posługiwalisięwyrażeniem„nakładaćobowiązek”jakokryteriumsądówetycznych.
9
tojednakraczejproszęwimięmiłości,botakijużjestem.Ja,
staryPaweł,aterazjeszczewięzieńChrystusaJezusa–
9.
NadniewątpliweprawoApostołprzekładamiłość–apelujedosercaFilemona.Ukazujewięcsiebienieobleczonegowautorytet,leczbudzącegowspółczucie.Jeststary,jestnadto
więźniemChrystusaJezusa.Pawełmawtedyponad55lat,alewyglądazapewneowielestarzejpoprzebyciutylulattrudu,aostatnioiponiewierki.Niewładczyrządcadusz,leczmęczennikzwracasię
zprośbąomiłośćwielkodusznąwzględemwinowajcy.
9.Starożytniretorzy(ludziespecjalizującysięwpublicznymprzemawianiu)podczasprowadzeniasporuczęstomawiali:„Mógłbymciotymprzypomnieć,lecztegonieuczynię”,tym
samymprzypominali,ajednocześnieudawali,iżtegonieczynią.Ponieważszacunekdla„starości”odgrywałważnąrolęwkulturze,wktórejżyłFilemon,Pawełodwołujesiędoswojegowieku.
(Zgodniezjednązestarożytnychdefinicji,termin,któregoPawełtutajużywa[„stary”],byłstosowanywodniesieniudoludziwwiekuodczterdziestudziewięciudopięćdziesięciusześciulat;pisarze
NowegoTestamentustosowaligojednakzwyklewsposóbswobodnywodniesieniudokażdego,ktoniebyłjuż„młody”.NapodstawieinnychświadectwNowegoTestamentuPawełliczyłwówczas
okołopięćdziesięciusiedmiulat,byćmożebyłopięćlatmłodszylubstarszy).Wzajemnaprzyjaźństanowiłaczęstopodstawędoprzedstawieniaprośby.Przyjacielebylispołeczniezobligowanido
świadczeniasobiewzajemnejżyczliwości.
10
proszęcięzamoimdzieckiem,zatym,któregozrodziłemw
kajdanach,zaOnezymem.
10któregozrodziłemwkajdanach.Chodzionawróceniego(por.1Kor4,15;Ga4,19).
10.Nauczycielestarożytniczęstonazywaliuczniów„synami”.ProśbaPawłasprowadzasiędotego,żeniemożnazniewalaćsynawłasnegoduchowegopatrona.Odwoływaniesiędoemocji
byłonieodzownymelementemstarożytnejargumentacji.
11
Niegdyśdlaciebienieużyteczny,terazwłaśnieidlaciebie,idla
mniestałsięonbardzoużyteczny.
11stałsięonbardzoużyteczny.GrasłówodnośniedoimieniaOnezym,coznaczy„użyteczny”.Por.Flp4,3.
11.PawełposługujesiętutajgrąsłówopartąnaimieniuOnezyma,któreznaczy„użyteczny”.Zoczywistychpowodówbyłotoczęsteimięwśródniewolników.Wstarożytnościwyrażano
powszechniepogląd,żeniewolnicy-takżeniewolnicyzFrygii-sąleniwiiniezdyscyplinowani.
12
Jegociodsyłam;tyzaśjego,tojestsercemoje,przyjmijdo
domu.
12tyzaśjego,tojestsercemoje,przyjmij.ZaWulg.Grec:„aon,tojestmojeserce”.
10–12.
Ciepło,jakprzystoiteoretykowiiwzorowiojcostwaduchowego,mówionodzieckuOnezymie.Nieznamyokoliczności,wjakichdoszłodofaktu„zrodzenia”gowkajdanach.
Wiadomo,żedoRzymu,najludniejszejwówczasmetropoliiświata,chętniezbiegaliwszyscyściganiprzezprawownadzieiłatwiejszegoukryciasięwśródlicznychjegomieszkańców.APawłacustodia
militaris–aresztdośćłagodny–dawałasposobnośćdowieluosobistychkontaktówapostolskich.Chrzestzbiegabyłnajważniejsząmetamorfozą,doktórejterazodwołujesięApostoł,posługującsięgrą
słówipojęć.TypowejaknaniewolnikaimięOnesimosznaczy„użyteczny”.Przezucieczkęodpanastałsięondlaniego„nieużyteczny”,aleochrzczonystajesiębardzoużytecznytakdlaFilemona
(kurtuazyjnewysunięcienapierwszemiejsceadresata!),jakidlasamegoPawła–itopodniejednymwzględem.OdsyłagoterazApostołzprośbąoprzyjęciewtakisposób,jakbytopowracałsam
Paweł,któryprzecieżkochaFilemona.NiechwięcFilemonznówgoprzygarnie(por.użycietegosamegoczasownikawRz14,1.3;15,7).
13
Zamierzałemgotrzymaćprzysobie,abyzamiastciebieoddawał
miusługiwkajdanach,[którenoszędla]Ewangelii.
14
Jednakże
postanowiłemnieczynićniczegobeztwojejzgody,abydobrytwój
czynbyłniejakbyzmusu,alezdobrejwoli.
13–14.
Nowymargumentemprzemawiającymzaserdecznympotraktowaniembyłegozbiegajesttaokoliczność,żePaweł,jakowięzień,miałprawozatrzymaćgoprzysobiewcelu
pełnienianiezbędnychwtejsytuacjiusług.Niechcejednakstawiaćwłaścicielawobecfaktudokonanego.NiechraczejFilemondocenitęofiaręizabezinteresowneodesłaniemucennegopomocnika
odwzajemnisięwsposóbrównieszlachetny.RewanżFilemonamusibyćzupełniedobrowolny(por.2Kor9,7;1P5,2).
12-14.Niewolnicybyliczasamiwyzwalaniprzezswoichpanów,byzostaćoddaninasłużbęwświątynijakiegośboga.PawełprositutajFilemona,bywyzwoliłOnezymadosłużbydla
Ewangelii.Odwołujesięniedoswojejwładzy,leczdohonoruFilemonajakoswojegoprzyjaciela.Zbiegliniewolnicyżyliwlęku,żezostanąschwytaniizwróceniswoimpanom,Pawłowatroskao
Onezymajestwięctutajwyraźniewidoczna.
15
Możebowiempotooddaliłsięodciebienakrótkiczas,abyśgo
odebrałnazawsze,
15oddaliłsięodciebie.StałosiętoprzezzrządzenieBoga,którypozwoliłnaucieczkęniewolnikadlaostatecznegodobrawszystkich.
16
jużniejakoniewolnika,leczwięcejniżniewolnika,jakobrata
umiłowanego.[Takimjeston]zwłaszczadlamnie,ileżwięcejdla
ciebiezarównowdoczesności,jakiwPanu.
16wdoczesności,jakiwPanu.Dowięzównaturalnych„wciele”(dosł.senswyrażeniagrec;por.Rz7,7+)międzyniewolnikiemapanemdoszływięzy„wPanu”.Nieprzestającbyć
niewolnikiem(por.1Kor7,20-24)—choćPawełsugerujeFilemonowi,abyOnezymauczynićwolnym(w.14-16.21)—będzieonodtejchwilidlaFilemonabratem.PrzedjednymitymsamymPanem
niebios(Ef6,9)niemajużanipana,aniniewolnika(1Kor12,13;Kol3,22-25).
15–16.
WmistrzowskimdialoguzFilemonemPawełprzewidujejegomożliwąreplikę:przecieżOnezymbyłwinowajcą.WskazujemuwięctajemniczezrządzeniaBożejOpatrzności,która
umiedoswoichcelówwyzyskiwaćteżibłędyludzkie.Istotnie–bezprawneoddaleniesięOnezymaprzyniosłotenskutek,żeniewolnikstałsiębratemumiłowanym–mimoróżnicypozycjispołecznej–
dzieckiemjednegoOjca,któryjestwniebie.Chrześcijaństwoniezważajużnaróżnicępozycjispołecznej,jakApostołpiszejednocześnie(Kol3,11).Umiłowanymatutajodcieńznaczeniowy:„godny
miłości”.FilemonowipozostawiaApostołsposóbokazaniawdoczesnościtego,żeinaczej,itowsposóbzasadniczy,traktujeondawnegoniewolnika.Samoniczymwyraźnieniemówi,alesugestiajest
niedwuznaczna:wyzwolenieOnezymabyłobyczynemkonsekwentnym,płynącymzwiarywistotnązmianęjegosytuacjiduchowej.
15-16.Praworzymskietraktowałoniewolnikówjakoistotyludzkieijakoczęśćmajątkuwłaściciela.Wprzeciwieństwiedoniewolnika,bratniebyłoczywiścietraktowanyjakowłasność.
Słowo„odebrać”przypominazwrot,którypojawiasięwstarożytnychrachunkachhandlowych,tutajjednakniechodziotransakcję,wwynikuktórejFilemonmiałbyotrzymaćOnezymazpowrotem
jakoniewolnika,leczoto,byprzyjąłgozpowrotemjakoczłonkarodziny.Słowa„dlaciebie...zarównowdoczesności,jakiwPanu”zakładająsuwerennąwładzęBoga,przyjmowanąwjudaizmieibez
wątpieniauznawanąprzezFilemona.
17
Jeśliwięcsiępoczuwaszdołącznościzemną,przyjmijgojak
mnie.
17.Słowo„partner,wspólnik”(wBTprzełożoneopisowo:„poczuwaszsiędołącznościzemną”)byłoczęstoużywanejakotermintechnicznyzdziedzinyhandlu.Wspołeczeństwie
rzymskim,przywiązującymwielkąwagędostatususpołecznego,PawełmówidoFilemona,któryzajmowałwyższąpozycjęspołeczną:jesteśmysobierówni,jeśliwięcprzyjmieszOnezymajakomojego
wysłannika(oficjalnegoprzedstawiciela),będzieszmusiałgoprzyjąćjakoczłowiekarównegosobie(zob.np.komentarzdoMt10,40).Starożytnelistypolecająceczęstozawierałyapeldoprzyjaciół,by
przyjęliczłowieka,którypismodostarczył,tak„jakprzyjęlibyichsamych”.
18
Jeślizaśwyrządziłcijakąśszkodęlubwinienjestcokolwiek,
policztonamójrachunek.
18Początekzdaniapozwalaprzypuszczać,żezbiegłyniewolniktakżeokradłswegopana.
19
Ja,Paweł,piszętowłasnoręcznie,jauiszczęodszkodowanie–
niemówiącjużotym,żetywwiększymstopniuwinienmijesteś
samegosiebie.
19Zkońcowejczęścizdaniawynika,żesamFilemonzostałnawróconyprzezPawła.
18-19.Pawełposługujesiętutajsłownictwem,którebyłozwykleużywanenaoznaczenieprzejęciadługu/zobowiązania.Wlistach,wktórychautorbrałnasiebiezobowiązanie,zawartabyła
zwykleobietnica„uiszczęodszkodowanie”,podpisanaprzezdłużnikawłasnoręcznie.Ponieważofertazostałazłożonanapiśmie,zostałabyuznanazaprawniewiążącą,wprzypadku-mało
prawdopodobnym-gdybyFilemonchciałjąwobecPawławyegzekwować.JednaktakżeFilemonwinienjestPawłowidług;apostołwspominaotym,ponownieposługującsiętechnikąretoryczną-„by
jużniemówićotym”(por.ww.8-9).Zgodniezestarożytnymzwyczajem,naprzyjaciołachspoczywałwzajemnyobowiązekświadczeniasobieprzysług.FilemonwinienjestPawłowinajwiększą
przysługę-samegosiebie,tj.noweżycie,któreotrzymałponawróceniu.
20
Tak,bracie,niechjaprzezciebiezaznamradościwPanu:
pokrzepmojesercewChrystusie!
17–20.
JeszczeraznazakończenieodwołujesięApostołdoosobistegostosunkuadresatadosiebie–możedlaprzełamaniaostatecznegoewentualnychoporówwduszyFilemona.W
dziedzinieludzkiejsprawiedliwościpozostajejeszczejednaprzeszkodadousunięcia–stratamaterialna,najakązbiegłyniewolniknaraziłswegopana.Otóżjeślichodziozobowiązania,tosprawa
przedstawiasięodwrotnie:właśnieFilemonjestdłużnikiemPawła.ApostołwięcżartembierzenasiebieuregulowanierachunkuzaOnezyma,on,wierzyciel,któremuniemożesięwypłacićFilemon.
Prośbaostatniaoto,bydecyzjaadresatastałasiępowodemradości,jestznówdowcipnągrąsłów,związanązimieniemOnezyma:„obyśtysięstałdlamnieprawdziwieOnezymem(=Pomocnym)”,
oczywiściewPanu–tzn.„pochrześcijańsku”,napłaszczyźniewiary.
20.Porównajz„pokrzepieniem”zw.7.Pawełprosiorówniegościnnąpostawę,jakąFilemonokazywałwobecKościoła.
Poleceniaipozdrowienia
21
Piszędociebieufnywtwojeposłuszeństwo,świadom,żenawet
więcejzrobisz,niżmówię.
21w...posłuszeństwo.Takdosł.Możliwetłumaczenie:„uległość”.ChodziniewątpliwieoposłuszeństwoPawłowi,aletakżeogłębsze,odniesionedowymagańwiary.
21.
Konkluzjacałejtreścilistubrzmipoważnie:Apostołliczynareligijne,napobudkachnadprzyrodzonychoparte,posłuszeństwoFilemona,którewszlachetnościswojejpójdziedalejniż
konkretnaprośbaPawła.Skororzeczsiędziejewśródbracijednejwiary,Onezymowiniktniewypalinaczolepiętnainiktmuniezałożynaszyjężelaznejobręczy.Usłużnalegendauczynipotemz
Onezymajednegozpóźniejszychbiskupówefeskich.KościółpouczonylistemPawłowymdoFilemonapowoływałnapapieżyjużtoarystokratów,jakKorneliusz,jużtoniewolników,jakKalikst.
21.Słowa„nawetwięcejzrobisz,niżmówię”oznaczają,żeFilemonwyzwoliOnezyma(por.ww.12-14).Zawodowimówcypubliczniczęstostaralisiępozyskaćprzychylność,mówiąc
słuchaczom:„Znającwasządobroćjestempewien,żechętniemniewysłuchacie”lub„spełniciemojąprośbę”.
22
Azarazemprzygotujmigościnę,ufambowiem,żebędęwam
zwróconydziękiwaszymmodlitwom.
22.
KońcowaobietnicaprzybyciaApostoławgościnędoFilemonawyrażadelikatniezapowiedźtego,żePawełosobiściesprawdzi,jakdojegoprośbyustosunkowałsięadresat.
23
PozdrawiacięEpafras,mójwspółwięzieńwChrystusie,
24
[oraz]
Marek,Arystarch,Demas,Łukasz–moiwspółpracownicy.
23–24.
PozdrowieniasąniemalidentycznezzawartymiwKol4,10–18,coświadczyopodobnychokolicznościachnapisaniaobulistów.
25
ŁaskaPananaszego,JezusaChrystusa,[niechbędzie]zduchem
waszym!Amen.
25Amen.Pominiętewniektórychrkpsach(por.Flp4,23).
25.
Błogosławieństwokońcowejakozwyczajowaformułalistówśw.PawłapokrywasięzzakończeniemFlp4,23.WystępującawFlmformaliczbymnogiej–„zduchemwaszym”–jest
adekwatnadoadresu,którywymieniałtrzyosobyorazgromadzącychsięwdomuFilemonaczłonkówKościołalokalnego.SwoimżyczeniemprzyzywaApostołskutecznąłaskęChrystusaPana,która
nietylkozapewniwłaściwyklimatduchowyowejcząstceKościoławKolosach,aleipokierujewielkodusznądecyzjąFilemonawsprawiezbiegłegoniewolnika.
22-25.Zamożnipatroniudzielaligościnyosobomwysokopostawionym.PawełuważasięzarównegoFilemonowipodwzględemduchowym,dlategomożespodziewaćsięuprzejmego
przyjęciazjegostrony.Wistocie,ugoszczenieważnejosobistościbyłouważanezazaszczyt.
TableofContents
Wprowadzeniedolistówśw.Pawła.3
Paweł-Apostołnarodów..3
PowstaniezbiorulistówPawłaApostoła.4
ZagadnienialiterackielistówPawłaApostoła.5
WstępdoListudoFilemona(B.P.)6
Okolicznościpowstania.6
Treśćiteologia.7
WstępdoListudoFilemona(P.K.)8
Flm1.9
Adres.9
Uznaniedlaadresata.10
ProśbaoprzebaczeniedlaOnezyma.11
Poleceniaipozdrowienia.14
