UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI
INSTYTUT FILOLOGII SŁOWIAŃSKIEJ
ZAOCZNE STUDIA LICENCJACKIE
ROK I, SEMESTR II
Łukasz Tabak
Słowianie w dobie pogaństwa.
Pochodzenie,
Bogowie i wierzenia z nimi związane.
Kraków 2003
1
1.
Pochodzenie Słowian
Pochodzenie Słowian nie jest do dzisiaj jednoznacznie ustalone. Istnieje kilka
wariantów poruszających ten temat. Jednak najbardziej popularną (bynajmniej w Polsce i
uznawaną najliczniej przez polskich uczonych) jest teza, Ŝe prakolebkę Słowian tworzyły
tereny dorzeczy Odry, Wisły i Dniepru. Inni uczeni przesuwają ten teren bardziej na
wschód: od dorzecza Wisły po obszary stepowe Ukrainy. Zaznacza się, Ŝe przed
wykształceniem się ludów słowiańskich istniała grupa prabałto-słowiańska, z której
prawdopodobnie
w
I
tysiącleciu
p.n.e.
powstała
wspólnota
prasłowiańska.
Prasłowiańszczyzna powstała najprawdopodobniej na podłoŜu staro europejskim pod
wpływem juŜ wspomnianej wspólnoty prabałto-słowiańskiej i w kontaktach z sąsiadami:
Pragermanami i Celtami. Hipotetyczny zasięg prasłowiańszczyzny w I tysiącleciu p.n.e. i
obszary jej przenikania z innymi kulturami obrazuje mapka zamieszczona niŜej.
1 – plemiona prasłowiańskie; 2 – pragermańskie; 3 – praceltyckie; 4 – iliro-weneckie; 5 – pratrackie; 6 – prabałtyjskie; 7
– praugrofińskie; 8 – strefa przenikania plemion prasłowiańskich i pragermańskich; 9 – prasłowiańskich i praceltyckich;
10 – prasłowiańskich i iliro-weneckich; 11 – prasłowiańskich i pratrackich; 12 – prasłowiańskich i prabałtyjskich; 13 –
prasłowiańskich i praugrofińskich
----- - granica hipotetycznego jądra wspólnoty prabałto-słowiańskiej około 2000 roku p.n.e.
2. Bogowie i wierzenia z nimi związane.
W wierzeniach Słowian, podobnie jak w mitologii greckiej, rzymskiej czy
jakiejkolwiek innej ludów indoeuropejskich, zachodzi trójdzielność władzy. JeŜeli brać
pod uwagę mitologie porównawczą George’a Dumezila, to trójpodział władzy wśród
bogów u Słowian wyglądał następująco: władza prawna i magiczna przypadała w udziale
bogu Stribogowi; władze wojskową sprawował Perun, natomiast płodnością zajmował się
Weles, bądź Wołos (imię w zaleŜności od źródła).
2
Stribog (Strzybóg) jest jednym z bogów rozdawców bogiem rozdawcą (uznawany teŜ
jako bóg wiatru), utoŜsamiany i uzupełniający boga Dadźboga, który z kolei uznawany
jest za syna Swaroga. Swaróg był bogiem słońca, o czym, jeŜeli trzymać się wskazówek
Urbańczyka i Jakobsona, świadczy jego imię, pochodzące od irańskiego źródłosłowu
„xwar” (czyt. chwar) znaczącego tyle co słońce, brzask. Słońce w wierzeniach
słowiańskich zajmowało szczególne miejsce, poniewaŜ dzięki niemu jest moŜliwe Ŝycie
na ziemi. Na ziemiach polskich wschód słońca czczono obnaŜeniem głowy i modlitwą,
natomiast w południe kłaniano się słońcu. Nie wolno było słońca pokazywać palcem, a w
czasie Ŝniw obracać się do niego tyłem. Swaroga uznawano albo za samo słońce albo za
jego twórcę i władcę.
SwaroŜyc, syn Swaroga o czym świadczyć ma pochodzenie jego imienia od Swaroga oraz
końcówka „-ic”, był bogiem ognia. Słowianie traktowali SwaroŜyca z ogromną czcią i
zarazem wielką bojaźnią. UwaŜano by nie obraźic w jakikolwiek sposób SwaroŜyca, gdyŜ
ten w swoim gniewie mógł zesłać na ludzi poŜogę.
Dadźbog, jak juŜ wspomniałem, takŜe był uznawany za syna Swaroga. Był uznawany za
boga słońca, ognia i dostatku, jednakŜe obszar jego kultu, w przeciwieństwie do Swaroga
i SwaroŜyca, ograniczał się do Słowiańszczyzny wschodniej. Swaróg i SwaroŜyc byli
czczeni na obszarze całej Słowiańszczyzny.
Funkcje Strzyboga, jako boga rozdawcy i boga wiatru, wbrew pozorom nie wykluczają
się. Jeśli uznać Strzyboga za bóstwo uzupełniające Dadźboga, a Dadźboga za jednego
boga wraz ze SwaroŜycem, tyle Ŝe pod dwoma róŜnymi imionami, to Strzybóg jako
rozdawca i władca wiatru pomaga Dadźbogowi w rozsiewaniu wśród ludzi róŜnych dóbr i
szczęścia, a takŜe wspomaga SwaroŜyca (jeśli ten jest w gniewie) rozniecać poŜar.
Perun uznany przez Dumezila jako bóg wojny jest nim faktycznie, moŜe nie tyle we
własnej postaci, ile w postaci jednego ze swych towarzyszy. Perun niewątpliwie jest
panem gromu, błyskawicy, o czym świadczy etymologia jego imienia. Rdzeń imienia
„per” jest Ŝródłosłowem dla wyrazu „prać” w znaczeniu bić, uderzać. Imię Peruna
kojarzy się tez jednoznacznie z piorunem. Inna etymologia wskazuje na indoeuropejski
rdzeń „querk” dający początek takim pojęciom jak: las, dąb itp., które mają znaczenie
mitologiczne. Od rdzenia tego pochodzi słowiański i bałtyjski rdzeń „perk”. U Bałtów
bowiem Perun znany był pod imieniem Perkun. Etymologia ta mogłaby teŜ tłumaczyć
skąd u Słowian wziął się kult dębu, jako drzewa świętego będącego symbolem Peruna.
Słowianie wierzyli takŜe, Ŝe miejsca w które uderzył piorun nabierały właściwości
magicznych i leczniczych, spoŜycie popiołu z takiego miejsca miało dawać
długowieczność, a gdy człowiek został uderzony przez piorun, uznawano Ŝe został on
doceniony przez boga Peruna. Wśród Słowian panował takŜe zwyczaj uderzania się
kamykiem w czoło podczas pierwszej wiosennej burzy, w momencie gdy uderzał
pierwszy piorun. W połączeniu z wypowiedzeniem formułki „kamena hołowa” miało to
dawać pomyślność i zdrowie w najbliŜszym roku. Jak juŜ wcześniej wspomniałem,
Peruna symbolizował dąb, był mu poświęcony. Słowianie czcili Peruna przy wolno
stojących dębach, bądź w zagajnikach dębowych, gdzie pod najstarszym dębem palił się
wieczny ogień, o który dbali kapłani. Zgaśnięcie świętego ognia kapłani przypłacali
Ŝ
yciem. Istniej hipoteza, głoszona przez ruch neopogański w Polsce, Ŝe św. Wojciech
został zamordowany przez Prusów, poniewaŜ dopuścił się zbezczeszczenia zagajnika
dębowego.
Jednym z atrybutów Peruna jest młot, co wskazuje Ŝe jest on takŜe bogiem wojny. Perun
niewątpliwie jest jednym z bogów naczelnych. W porównaniu z innymi mitologiami
indoeuropejskimi naleŜy go stawiać na równi z greckim Zeusem i germańskim Thorrem.
Bóstwa utoŜsamiane z Perunem to Świętowit (a nie Światowid jak chcieli romantycy),
Rujewit, Jarowit i Jaryło.
3
Ś
więtowit jest bogiem władzy magicznej i prawnej, włada piorunem. Stąd utoŜsamianie z
Perunem. Jego imię składa się z dwóch
elementów. Pierwszy „svet” oznacza
tego, który rozporządza pozytywną mocą
magiczną. Drugi element „-ovit/-evit/-vit”
tłumaczyć naleŜy jako „pan”, ale określał
takŜe siłę Ŝycia. Zatem imię Świętowit to
Pan siły nadprzyrodzonej, a więc pan
magii i piorunów, gdyŜ Słowianie
wyładowania atmosferyczne uznawali
jako
siłą
boską
o
wysoce
nadprzyrodzonym charakterze. Świętowit
to
imię
czysto
słowiańskie,
choć
ś
redniowieczni uczeni kościoła twierdzili,
Ŝ
e pochodzi ono od św. Wita. O
Słowiańskich korzeniach tego imienia
ś
wiadczy
fakt,
Ŝ
e
istniały
imiona
słowiańskie takie jak: Miłowit, Siemowit
i inne. Świętowit uznawany jest takŜe
jako bóg wojny, o czym świadczyć ma
miecz widoczny na cztero twarzowym
posągu z Liczkowiec nad Zbruczem, tzw.
„Światowid ze Zbrucza” (rysunek obok).
Ś
więtowit w prawej ręce trzyma róg,
który kapłanowi słuŜył do sprawowania
wróŜb. Z relacji Saksa Gramatyka znany jest obrzęd sprawowany wśród Ranów na Rugii
związany z tym rogiem, z którego kapłan, nalawszy wcześniej doń wina, mógł wróŜyć o
urodzaju przyszłego roku. Aby dokonać wróŜby kapłan wpierw dzień wcześniej
oczyszczał świątynię, wychodząc z niej za kaŜdym razem gdy chciał zaŜyć oddechu,
poniewaŜ oddech ludzki mógłby boga obrazić i rozgniewać. Dnia następnego kapłan
wyjmował róg z prawicy bóstwa i wróŜył o nieurodzaju gdy wina przez rok z rogu ubyło,
lub o obfitości gdy wina nie ubyło. Następnie wino z rogu wylewał pod posąg oddając mu
tym samym cześć. Nalewał wina świeŜego, które wypijał, a potem po raz drugi wlewał
wino do rogu by juŜ tym razem włoŜyć róg do ręki boga. Następnie odbywała się
kilkudniowa biesiada na której lud spoŜywał potrawy ofiarne, gdyŜ wszystko to co
ofiarowywali bogu było przeznaczone do zjedzenie podczas obrzędu wróŜenia. Według
Saksa Gramatyka trzymanie umiaru było w tym czasie wielkim grzechem, natomiast
wyraźne nieprzestrzeganie umiaru uchodziło za postawę bogobojną. Oprócz rogu i miecza
na posągu widoczny jest teŜ biały koń. Jak pisze Sakso Gramatyk konia tego dosiadać
mógł tylko kapłan, i to niezwykle rzadko, aby koń nie stracił na swej boskiej wartości.
Nocami konia dosiadał sam Świętowit i wykorzystywał go w walce ze swoimi wrogami.
Ś
wiadczyć miał o tym fakt, Ŝe kaŜdego dnia rano wyprowadzano konia ze stajni
ubłoconego, mimo Ŝe w nocy nikt go nie dosiadał. Konia tego uŜywano takŜe do wróŜenia
o pomyślności wyprawy wojennej. Rozstawiano wtedy trzy rzędy włóczni w równych od
siebie odległościach, a następnie kapłan prowadzał konia pomiędzy włóczniami i jeŜeli
koń za kaŜdym razem zaczynał iść z prawej nogi odczytywano to za dobrą wróŜbę,
natomiast jeŜeli choć raz postąpił najpierw lewą nogą zaniechiwano wyprawy na obce
ziemie. JeŜeli zaś chodziło o wyprawę morską, trzy razy wróŜbę wykonywano i trzy razy
z rzędu musiała być pomyślna by wyprawę podjęto. Posąg z Rugii róŜnił się od posągu ze
Zbrucza, poniewaŜ nie przedstawiał on dolnej części. Z formy posągu Świętowita wynika,
4
Ŝ
e był on na pewno bóstwem suwerennym. W posągu ze Zbrucza dostrzec moŜna jeszcze
ś
wiat zmarłych, którym włada Weles, zwany teŜ Wołosem. Czterogłowy posąg
Ś
więtowita ukazuje jego potęgę i nieograniczony zasięg władzy. Cztery oblicza boga
obrazują cztery Ŝywioły: ogień – woda, ziemia – powietrze. Liczba 4 stanowiła dla
Słowian wyobraŜenie równowagi w przyrodzie. Perun i Świętowit, podobnie jak Swaróg i
SwaroŜyc czczeni byli na całym obszarze Słowiańszczyzny. Pozostałe bóstwa toŜsame z
Perunem czczone były w poszczególnych częściach terytorium zamieszkiwanego przez
Słowian. Jednym z nich jest Rujewit. Imię jego znaczy tyle co „Pan Ruii” lub Pan Rugii.
Czczony był przez plemię Ranów na Rugii. Posąg obrazujący tego boga miał głowę o
siedmiu twarzach oraz osiem mieczy, siedem przywiązanych do pasa, a ósmy trzymany w
dłoni. Najprawdopodobniej wśród Ranów był on waŜniejszym bogiem niŜ sam Świętowit.
Innymi bogami toŜsamymi Perunowi byli: Jarowit i Jaryło. Jarowit uznawany był jako
bóg wojny, atrybutem jego była złota tarcza symbolizująca słońce i zwycięstwo. Czczony
przez Słowian połabskich. Jaryło natomiast czczony był na terenach słowiańszczyzny
wschodniej. Uznawano go za boga wiosny, a co się z tym wiąŜe płodności, a takŜe był
bogiem miłości. Przedstawiany był jako młodzieniec w białej szacie, trzymający w
prawicy ludzką głowę, w lewej ręce kłosy zbóŜ i dosiadający białego wierzchowca.
Bóg Weles został sklasyfikowany przez G. Dumezila jako bóg płodności natury.
Istnieją jednak podstawy, aby twierdzić, Ŝe Weles jest takŜe bogiem magii, zaświatów i
przysięgi. W umowach bizantyjsko-ruskich zapisane jest pod rokiem 907, Ŝe „wszystka
Ruś” klnie się na Wołosa (Weles). JednakŜe jest wzmianka takŜe o tym, Ŝe wojownicy
przysięgali na Peruna. Wynika z tego, Ŝe część społeczeństwa, która trudniła się
rzemiosłem wojennym przysięgała na boga wojny, natomiast „wszystka Ruś”, którą
tworzyć by mieli chłopi przysięgali na Welesa, stąd myśl Ŝe Weles to bóg płodności
natury, jako Ŝe „wszystka Ruś” to chłopi trudniący się rolnictwem i hodowlą, a takŜe bóg
bydła – określenie takie dorzuca Welesowi najstarsza kronika ruska „Powieść doroczna”.
Niemniej jednak Weles był waŜnym bogiem, ze względu na to, Ŝe prawie zawsze
wymieniany był w kronikach w parze z Perunem. Welesa jako pana zaświatów, władcę
podziemi przedstawia wspomniany juŜ wcześniej posąg „Światowid ze Zbrucza”. Weles
widoczny jest na samym dole słupa i przedstawiony jako postać podtrzymująca ziemię.
Poza tym, wierzono, Ŝe Weles mieszka i króluje na bagnie znjdującym się w Nawii,
krainie zaświatów. Jako bóg bydła miał wypasać w Nawii dusze ludzkie. Miewykluczone
jest, Ŝe Weles to takŜe bóg handlu, muzyki, opikun bardów i poetów. Niewatpliwie Weles
był czczony na obszarze całej słowiańszczyzny, o czym świadczyć mają nazwy własne
wywodzące się od imienia tego boga.
Bogiem utoŜsamianym z Welesem był Trzygłów (Triglav). Wieleci czczcili Triglava jako
boga wojny. WyobraŜano go sobie jako boga o trzech głowach skierowanych w róŜne
strony. Natomist jego trzy pary oczu obejmować miały nieboz, ziemię i krainę zaświatów,
czyli Naw.
Słowianie w swym panteonie mieli takŜe bóstwo kobiece – Mokosz. Mokosz
(Mokosza lub teŜ Mokusza) zaliczana do bóstw naczelnych była boginią płodności i
opikunką kobiet. Zapewniała urodzaj o powodzenie. Czasami nazywano ją „Matką Ziemią
Wilgotną”. Była kojarzona z deszczem, którego opad nazywano „mlekiem Mokoszy”.
WyobraŜeniem bogini była piękna kusząca niewiasta.
Oprócz przedstawionych tu pokrótce bogów, Słowianie w swym panteonie mieli takŜe
szereg bóstw o mniejszym znaczeniu, nierzadko czczonych na poszczególnych obszarach
Słowiańszczyzny. Bardzo rozbudowane były takŜe wierzenia w róŜne demony, duszki i
rusałki, m.in.: Dola i Niedola (personifikacje ludzkiego losu), Lel i Polel (według Macieja
Miechowity odpowiedniki Kastora i Polluksa), Ŝmij (postać antagonistyczna wobec
Peruna), Ŝyczliwy duch powietrzny – Chmurnik, czy teŜ UboŜę (duch domowy). Kościół
5
chrześcijański nie mogąc wytępić zabobonów pogańskich niejednokrotnie je zasymilował
uznając za typowo chrześcijańskie.
Bibliografia:
•
Aleksander Gieysztor – Mitologia Słowiańska – Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe
– Warszawa 1982
•
taraka.most.org.pl/slow/
•
republika.pl/slowianie
•
fronsac.republika.pl/mitologiaslowianska/
•
„Perkun’s” – czasopismo neopogańskie
•
„Slavia” nr.2 – artykuł: „Imię boga – Świętowit” –
republika.pl/pismorkp/artykul2.htm