plik

Jeden z wojennych losów: Alex Kurzem - mały Żyd

Białorusi trafił do Łotewskiego Waffen-SS, gdzie został

maskotką pułku. Jego zadaniem było m.in. wabienie czekoladą
i cukierkami żydowskich dzieci broniących się przed wejściem
do wagonów mających zawieźć je na śmierć. Alex żyje do dziś
i

mieszka od 1949 r. w Australii. Dziś wstyd mu za to, co robił

jako dziecko.

Zdjęcia dorosłych Żydów służących w armii

Hitlera nie są tu publikowane.

Ponad 150,000 osób pochodzenia żydowskiego walczyło

szeregach wojsk III Rzeszy. Co więcej, odbywało się to

osobistym pozwoleniem Hitlera. Nie zawiódł się na nich.

takiego

wniosku

doszedł

historyk amerykański

[żydowskiego pochodzenia, które odkrył podczas pracy
nad

omawianą tu

książką] na

podstawie setek wywiadów

niemieckimi kombatantami żydowskiego pochodzenia oraz

tysięcy dokumentów wydobytych z niemieckich archiwów.

Swoje rewelacje Bryan Mark Rigg opublikował w pracy

Żydowscy żołnierze Hitlera: Nieznana historia nazistowskich
praw rasowych oraz mężczyzn pochodzenia żydowskiego
w

wojsku niemieckim.

Już sam tytuł brzmi jak oksymoron.

Co? Żydzi służący u Hitlera? Jest to dla większości zupełnie
szokującym absurdem. Dla niektórych zapewne zabrzmi to
jako jakieś antysemickie pomówienie, spisek.

Ale przecież tak nie jest. Większość z nas, a już na pewno

prawie każdy przeciętny człowiek, stara się zrozumieć świat
w

oparciu o rozmaite stereotypy. W pewnym sensie pomagają

one nam funkcjonować, szczególnie na wstępnym etapie życia,
który  u  człowieka  inteligentnego  i  ciekawego  nie  trwa  zbyt
długo. Wraz z nabieraniem doświadczenia życiowego, w miarę
upływu  czasu,  przestajemy  się  dziwić  gdy  napotykamy
kolejnego  szczodrego  Szkota,  nasz  znajomy  Anglik  jest
cholerykiem, a przyjaciel Amerykanin ani nie żuje gumy ani nie
trzyma nóg na stole przy jedzeniu. Jednym słowem zaczynamy
dostrzegać  całą  gamę  ludzkich  postaw,  złożoność  zachowań,
czy  uwarunkowań  czynów.  Konserwatysta  dostrzega,  że  jądro
istoty  rzeczy  pozostaje  jasne,  chociaż  do  pewnego  stopnia
zacierają  się  kontury  zjawisk.  Rozumiemy  więc,  że  subtelnie
skonstruowane  paradygmaty  to  nie  prostackie  stereotypy,
nawet  jeśli  mają  ze  sobą  wspólne  pewne  podstawowe  rzeczy.
Na  przykład,  stereotyp  „niekulturalnego  Amerykanina”
odzwierciedla  do  dużego  stopnia  brak  kultury  osobistej
u

młodego pokolenia, ludu szczególnie, ale oczywiście nie

starej elity USA. Właśnie takim procesem budowania

paradygmatu  Niemców  żydowskiego  pochodzenia  zajął  się
Bryan  Mark  Rigg.  Autorowi  chodziło  o  wzbogacenie  naszej
wiedzy  o  antysemityzmie,  o  eksterminacji  Żydów  –  wbrew
prostackim  stereotypom.  Jest  to  podejście  naukowe  bardzo
nam bliskie.

A było tak. Chyba dekadę przed wydaniem książki

korytarzach uniwersytetów Ligi Bluszczowej (Ivy League)

słyszeliśmy  o  badaniach  Rigga.  Nasza  uczelnia,  Columbia
University, miała umowę z Yale. Każdy kto chciał od nas mógł
jeździć tam; i odwrotnie. Jeden z gości wspomniał, że powstaje
tam  słabo  udokumentowane  magisterium  o  żydowskich
żołnierzach  Hitlera.  Inspiracją  tej  pracy  był  film  Agnieszki
Holland  „Europa,  Europa”.  Autor  oparł  się  rzekomo  jedynie
na

kilku wspomnieniach. Nic szczególnego. Ale mimo oporu

swych profesorów Rigg zdecydował pisać na ten temat
doktorat. Uparł się. Został sam.

W 1994 /1995 byłem w Cambridge University w Anglii.

Poszedłem

posłuchać

wykładu

profesora

Jonathana

Steinberga.  Specjalizuje  się  on  we  włoskim  aspekcie
eksterminacji  Żydów  podczas  II wojny.  Jako  jeden  z  niewielu
docenia  rolę  Papieża  i  Kościoła  w  akcji  ratowania  ludności
żydowskiej.  Wspomniał  wtedy  dwie  interesujące  rzeczy.
Po

pierwsze, w Australii brał udział w procesie Ukraińca

Wachmannschaften oskarżonego o mordowanie Żydów

Winnicy. Ale ten wywinął się prokuraturze twierdząc, że go

wtedy w mieście nie było. Pokazał też autentyczne dokumenty.

Sędzia  zwolnił  oskarżonego,  podatnik  australijski  zapłacił
ponad  1  mln.  dolarów  kosztów  tego  procesu.  Australijski
wymiar  sprawiedliwości  nie  zrozumiał,  że  daty  były  wedle
kalendarza prawosławnego. SS-man jak najbardziej był obecny
w rzeczonym czasie w Winnicy podczas mordów.

Po drugie profesor Steinberg wspomniał krótko, że

opiekuje

się studentem, który pisze o żydowskich żołnierzach

Wehrmachtu. Zrozumiałem, że chodzi o chrześcijan
z

żydowskimi przodkami, którymi zajmował się Rigg. W tym

czasie już sam co nieco poszperałem, aby zorientować się, że
Hitler w rozmaity sposób traktował różne osoby o żydowskich
korzeniach. Zestawiłem też informacje z rozmaitych źródeł
na

ten temat. Wyśmienity sowietolog, profesor Robert

Conquest opowiadał  mi  kiedyś,  że  na  Krymie  nie  mordowano
Karaimów, bowiem nazistowscy eksperci rasowi uznali, że są to
Tatarzy  wyznania  quasi-mojżeszowego,  a  nie  „prawdziwi”
Żydzi.  W  tym  wypadku  religia  miała  Niemców  nie  obchodzić.
Zgodnie  z  tą  logiką  w  1944  r.  z  Karaimów  pragmatycznie
utworzono  przynajmniej  jeden  batalion  w  ramach  Waffen  SS.
Himmler  wydał  nawet  specjalne  pozwolenie  aby  Karaimscy
esesmani  mogli  odprawiać  judaistyczne  modły.

Z innego

źródła dowiedziałem się, że niemieccy Cyganie służyli w
jednym

najbardziej

krwawych

oddziałów

SS.

Przypomniałem  też  sobie,  że  o  „rasowym”  dylemacie
Narodowych Socjalistów pisał Erich Maria Remarque. Według
niego,  parafrazując,  zabicie  niemieckiego  pół-Żyda  byłoby
zabiciem  pół-Niemca.  Rozmawiałem  na  ten  temat  też
z

koleżanką ze studiów, Patricią von Papen. Opowiedziała mi

tym, że w Berlinie odbyła się demonstracja „aryjskich” rodzin

„nie-Arian” i pod jej wpływem Gestapo zawiesiło deportacje
części Niemców pochodzenia żydowskiego do obozów śmierci.
Patricia później była konsultantką pracy Rigga.

Inna

koleżanka z uczelni, Cäecilie Rohwedder, wspominała, że jej
babcia, która była pochodzenia żydowskiego, przeżyła wojnę
wcale nie ukrywając się. Zgadłem, że chroniła ją prominentna
pozycja jej rodziny.

No i jak zwykle mamy też własne historie rodzinne. Podczas

jednej z wizyt u moich powinowatych w Niemczech zwróciłem
uwagę  na  zdjęcie  przystojnego  oficera  Luftwaffe:  Leutnant
Friedrich  Heinrich  Justinus  Falcon  Cajus  Graf  Praschma
Freiherr  von  Bilkau  zginął  na  polu  bitwy  28  lipca  1944  r.
pod

Demsi na Łotwie. Jego babka po stronie matki była

ochrzczoną angielską Żydówką. Teoretycznie, według
standardów Hitlera, Friedrich kwalifikował się do gazu.
W

praktyce o pochodzeniu jego matki nikt niepożądany

nie

wiedział; jej dokumenty były niedostępne nazistowskim

tropicielom czystości rasowej w III Rzeszy. Znajdowały się
bowiem w Anglii i w Chinach.

Ale – jak mi powiedziała moja

niemiecka rodzina – osoby żydowskiego pochodzenia mogły
otrzymać specjalne zaświadczenie od Hitlera, uznające ich tzw.
„aryjskość”. Na przykład, w taki sposób uniknęła obozu śmierci
Melitta Gräfin Schenk von Stauffenberg.

Wiedziałem więc, że sprawy te są dużo bardziej

skomplikowane  niż  powszechnie  się  wydawało.  Nie  miałem
jednak  zielonego  pojęcia  ani  o  rozmiarach  ani  innych
szczegółach  tego  zjawiska.  Na  szczęście  Bryan  Mark  Rigg
w dużym stopniu uporządkował cały ten galimatias.

Zabrał się do tego bardzo metodycznie. Na początku

rozważył kwestię „kto jest Żydem”. Potem przedstawił problem
asymilacji w Niemczech i Austrii, ze szczególnym naciskiem
na

służbę wojskową jako odzwierciedlenie najwyższego

stadium  asymilacji.  W  końcu  Rigg  opisał  ewolucję  polityki
Hitlera w stosunku do tzw. „mieszańców” (Mischlinge), bogato
ilustrując  swoją  opowieść  historiami  poszczególnych  osób.
Jego  dzieło  czyta  się  momentami  trudno.  Autor  w  logiczny
i

zimny sposób tłumaczy pseudonaukowe zasady „higieny

rasowej”  oraz  inne  narodowo-socjalistyczne  meandry  pseudo-
intelektualne  urągające nie tylko nauce, ale przede wszystkim
naszej  moralności  zbudowanej  na  chrześcijaństwie.  Rigg
zdecydował

się

stosować

nazistowską

nomenklaturę:

„Aryjczyk”, „35-procentowy Żyd”, czy „75-procentowy Żyd”.
Oprócz tego historyk ten zbyt pewnie czuje się
w

biurokratycznym gąszczu III Rzeszy, konfudując

czasami

czytelnika. Na przykład używa terminologii

dotyczącej

rozmaitych typów zaświadczeń o

„aryjskości”, której

znaczenie tłumaczy dopiero pod koniec swego dzieła. W końcu
Rigg opowiada o straszliwie podłych wyborach moralnych,
wymuszonych przez system. Niesmaku takich informacji
nie

niwelują opowieści o bohaterstwie czy szlachetności

poszczególnych osób. Zastanawiając się „kto jest Żydem” Rigg
odrzuca dwa „ekstremalne poglądy”. Po pierwsze, historyk
nie

zgadza się z założeniem, że „osoba z jakimikolwiek

przodkami żydowskimi jest Żydem”.

Po drugie, autor

zaprzecza opinii głównie ultra-religijnych wyznawców

judaizmu, że „żadna osoba pochodzenia żydowskiego, która
służyła w Wehrmachcie w ogóle nie mogła być Żydem”. Rigg
słusznie podkreśla, że „Żydzi to nie ‘rasa’”.

Mimo, że ortodoksyjni rabini oraz władze Izraela uznają

Żyda tylko osoby zrodzone z żydowskiej matki, badacz

przychyla  się  do  szerszej  interpretacji.  Według  niego
rozwiązanie tej kwestii do dużego stopnia powinno opierać się
na  samookreśleniu.  Czyli  Rigg  preferuje  liberalne  prawo
wyboru.  Jednocześnie  jednak  przyznaje  istnienie  takich,
którzy

według prawa Halacha są Żydami, ale świadomie

odrzucają swoje korzenie i zaprzeczają im z rozmaitych
powodów (od

samonienawiści do asymilacji). Większość

tzw.

„mieszańców” (Mischlinge) odrzucało identyfikację

żydostwem. Uważali się za Niemców. Wielu popierało

narodowy  socjalizm.  Wielu  miało  podobne  uprzedzenia  jak
„aryjska”  reszta  ich  rodaków.  Bardzo  często  antysemityzmu
Hitlera i NSDAP nie odnosili do siebie ale do tzw. „wschodnich
Żydów”  (Ostjuden).  W  1935  r.  jeden  z  przywódców  skrajnie
prawicowej  organizacji  Narodowych  Żydów  Niemieckich
zapewnił  Hitlera,  że  „on  i  jego  towarzysze  walczyli  aby  nie
wpuścić Ostjuden do Niemiec”.  Kontynuował: „Te hordy wpół-
azjatyckich  Żydów”  to  „niebezpieczni  goście”.  Dlatego  trzeba
ich  „bezwzględnie  wyrzucić”  z  Niemiec.

A co na to Hitler?

„Według doktryny nazistowskiej, podobnie jak w Halacha,
żydowskość jest dziedziczna.” W III Rzeszy Żydów obwołano
„rasą”.

Co więcej, wielu „czysto aryjskich” chrześcijanin, którzy

przeszli na judaizm uznano za Żydów w sensie „rasowym”
(Geltungsjuden). „Pół oraz ćwierć-Żydów”, którzy mieli

„pełnych Żydów” za małżonków traktowano jako „pełnych
Żydów”. Sprawy takie regulował najpierw paragraf aryjski,
a

potem ustawy norymberskie i rozmaite dekrety państwowe

i rozkazy Hitlera. Dlatego, Rigg stwierdził, że

W dyskusji na temat tej historii musimy stosować

nazistowskie  definicje  o  żydowskości  bowiem  w  końcu  liczyło
się  tylko  to  w  co  wierzyli  Naziści.  Większość  osób
wymienianych  w  niniejszej  pracy  nie  określiłaby  siebie  jako
Żydów  czy  częściowo  Żydów.  Ale  tak  definiowały  ich  teorie
rasowe  i  polityka  Hitlera.  Tak  więc  omawiając  tutaj  kwestię
żydowskości  czynimy  to  wedle  rasistowskiego  prawa
narodowo-socjalistycznego, a nie według definicji Halachy.

III Rzesza operowała według zaiste orwellowskich zasad.

Korzenie  członków  partii  sprawdzano  do  1800  r.  Oficerów  SS
do 1750 r. W szczególnym przypadku jednemu partyjniakowi,
który  miał  „semicki  wygląd”,  dowiedziono,  że  jakiś  jego
przodek  poślubił  Żydówkę  w  1616  roku  i  wyrzucono  go
z

funkcji państwowych. Jednocześnie – dla niektórych

wybranych – Hitler oraz jego zaufani biurokraci wydawali
certyfikaty „aryjskości”.

Tzw. Genehmigungen były przeznaczone dla żołnierzy.

Składało się to jako trzy osobne podania – prośbę o pozwolenie
na  kontynuację  służby;  prośbę  o  pozwolenie  na  kontynuację
służby  z  możliwością  awansu,  oraz  właściwy  certyfikat
„aryjskości”, czyli Deutschblütigkeitserklärung. Jego posiadacz
mógł  siebie  określać  jako  Niemiec  pełnej  krwi  –  Deutsch
blutig.  Certyfikaty  pierwszego  i  drugiego  rodzaju  zawierały
zastrzeżenie, że Hitler zdecyduje po wojnie o ostatecznym losie
danej osoby.

Uzyskanie certyfikatu aryjskości nawet trzeciego typu

nie

oznaczało, że osoba taka stała się pełnoprawnym

obywatelem III Rzeszy. Po pierwsze, częstokroć członkowie
jego rodziny nie byli przecież automatycznie zaliczani w poczet
„Aryjczyków”. Zdarzało się nawet, że brat dostawał certyfikat,
a

siostra nie. Po drugie, nowo kreowany „Aryjczyk” miał zakaz

wstępowania do NSDAP oraz nie mógł zostać rolnikiem. O ile
chciał awansować w wojsku ponad stopień pułkownika musiał
ubiegać się o osobne pozwolenie.

Aby wdrażać w życie nowe

ustawy  oraz  kontrolować  ich  wykonanie,  a  przede  wszystkim
aby wyszukiwać w archiwach potrzebne dokumenty, stworzono
urząd  rasowy  (Rassenamt)  oraz  rozmaite  inne  biura.  W  ciągu
roku  (1933-34)  liczba  biurokratów  od  „rasy”  wzrosła  z  27  do
126  osób.  Można  szacować,  że  po  1938  było  ich  co  najmniej
dziesięć  razy  więcej.  Podatnik  niemiecki  miał  zapłacić
80

milionów marek za badania genealogiczne każdego

obywatela.

Biurokraci częstokroć byli dosłownie zawaleni

robotą. W związku z tym czasami zwracali się do pomoc
do

Jakuba Jacobsona, dyrektora Centralnych Archiwów Żydów

Niemieckich. Ten – mimo swego żydowskiego pochodzenia
i

wyznania – wypełniał swoje obowiązki raczej niechętnie, choć

zgodnie z obowiązującym prawem.

Polityka nazistowska

wobec Mischlinge (mieszańców) w siłach zbrojnych ulegała
stałej modyfikacji. Jej różne aspekty były pełne sprzeczności.
Z

jednej strony polityka zaostrzała się zgodnie z sukcesją

wprowadzanych antyżydowskich praw. Z drugiej – po wrześniu
1939 r. – pragmatyczne wymogi wojny powodowały pewne jej
cykliczne łagodzenie. Zwycięstwa niemieckie przynosiły
ponowne natężenie dyskryminacji. Ale klęski też, a już

szczególnie nieudany zamach na Hitlera w lipcu 1944 r. Wtedy
stało się jasne, że Hitler chciałby eksterminować
„mieszańców”. Wcześniej, jeszcze w 1942 r. wydawało się, że
nazistów może zadowolić „tylko” ich sterylizacja.

Dlaczego służyli Hitlerowi? Wydaje się, że obecność osób

pochodzenia  żydowskiego  w  wojsku  III  Rzeszy  była  logiczną
kontynuacją  długofalowego  trendu  asymilacyjnego.  Przecież
patrioci  niemieccy  żydowskiego  pochodzenia  (i  religii)  brali
udział  w  walkach  przeciw  Napoleonowi.  Potem  nastąpił
szalenie  szybki  proces  asymilacji,  konwersji,  ożenków,  oraz
niemczenia  się  wśród  ludności  żydowskiej.  Germanizacja  szła
w  parze  ze  wzrostem  patriotyzmu,  zrozumienia  obowiązku
w

stosunku do narodu. Niemcy żydowskiego pochodzenia

walczyli w wojnach z Danią, Austrią, Francją, a szczególnie
w

wojnie światowej (zginęło wtedy za Niemcy więcej osób

pochodzenia żydowskiego niż padło za Izrael we wszystkich
wojnach z Arabami). Automatycznie też – mimo dyskryminacji
przez NSDAP – wielu z nich stanęło do szeregu aby walczyć
w

czasie II wojny. Przecież czyny Hitlera w ciągu swych

pierwszych lat u władzy, do 1939 r., nie mogły doprowadzić
do

gwałtownej zmiany mentalności większości, do de-

asymilacji. Takowa, o ile miała miejsce, nastąpiła po wojnie,
po

zagładzie. Do wojny Niemcy żydowskiego pochodzenia byli

po prostu Niemcami. Przeciętny Mischling czuł, pracował
i

myślał jak przeciętny „aryjski” Niemiec w tamtym czasie.

Hans Gerlach napisał: „Rodzice wychowali mnie jako

prawdziwego Niemca w miłości do Führera oraz Ojczyzny.”

Jego

kolega,

Dieter

Bergmann

myślał

podobnie:

„Zwyciężamy!…  Muszę  wierzyć  w  to  zwycięstwo  ponieważ
poświęciłem  dla  niego  tak  wiele.  Także  wierzę  w  nie  bowiem
goreje  we  mnie  miłość  do  Ojczyzny.”  A  kto  był  wrogiem?
Jüdische Kapitalistenschweine.

Tak pisała wtedy osoba, która

nie tylko była Żydem, ale również homoseksualistą. Co więcej,
zdawał on sobie sprawę z tego, że „nie mogę być całkowicie
optymistycznie nastawiony, co do finału wojny. Naziści chcą
się mnie pozbyć”

. Mimo takich sprzeczności, nie przestał być

Niemcem.

Rigg odkrył, że „były niemiecki kanclerz, Helmut Schmidt,

porucznik Luftwaffe w czasie II wojny… przyznał, że gdyby
nie

miał żydowskiego dziadka, zostałby nazistą”

. Hans

Herder wpadł w głęboką depresję, gdy dowiedział się, że ma
żydowskiego dziadka. „Mówię ci uczciwie, że nie lubię Żydów”,
powiedział Riggowi w 1996 r.

Jego koledzy winią Ostjuden

albo Ortodoksów za anty-semityzm.

Jednak żołnierz

Wehrmachtu, z jednym żydowskim rodzicem, stwierdził:
„generalnie rzecz biorąc Mischlinge są bardzo anty-semiccy”

Inny wojskowy o żydowskich korzeniach dodał: „większość
Mischlinge czuli się bardziej Niemcami niż Żydami… Niektórzy
z nich chętnie wstąpiliby do SS gdyby nie byli skalani żydowską
krwią”

. Powiedzmy, że taka postawa odzwierciedlała

skrajność  wśród  Niemców  żydowskiego  pochodzenia.  Inną
skrajnością  byli  tacy  jak  „pół-Żyd”  Herbert  Lefévre.  Z  pozoru
zachowywał  się  jak  wielu  innych.  Wstąpił  do  Sturmabteilung
(SA) i był wiernym członkiem partii narodowo-socjalistycznej.
Lefévre  otrzymał  certyfikat  „aryjskości”  od  Hitlera.  W  czasie

wojny służył jako podoficer w Kriegsmarine. Był kucharzem.
Nielegalnie dokarmiał tych członków załogi, którzy pozytywnie
odpowiadali na jego homoseksualne zaloty. Przyłapano go
i

powieszono, a jego żydowskie pochodzenie – mimo

uprzedniego  błogosławieństwa  Hitlera  –  posłużyło  jako
dodatkowy  dowód  oskarżenia.  W  innym  wypadku  mężczyzna,
którego  wykluczono  z  wojska,  ale  który  miał  warunkowy
certyfikat „aryjskości” został zesłany do Auschwitz gdzie zginął.
Jego  „zbrodnia”?  Przespał  się  z  pełną  „Aryjką”.    Czyli  osoby
pochodzenia

żydowskiego,

które

miały

„certyfikaty”

znajdowały się stale pod lupą. Karano takich znacznie surowiej
niż przeciętnych „Aryjczyków”. W wielu wypadkach rewelacje
o

żydowskich przodkach były wielkim szokiem dla Mischlinge.

W prawie wszystkich wypadkach rodziny uciekały się
do

rozmaitych forteli aby przez protekcję możnych III Rzeszy

uzyskać certyfikat „aryjskości”. Udało się to Feldmarszałkowi
Erhardtowi Milchowi, który pełnił funkcje Sekretarza Stanu
do

spraw Lotnictwa. Po prostu w 1933 r. jego matka poszła

policję i zeznała, że jej sześcioro dzieci pochodzi

kazirodczego stosunku z jej aryjskim wujkiem, a nie

jej

żydowskim mężem. Milch do końca wojny sprawował

jedną z najwyższych funkcji w hierarchii III Rzeszy. Za jego
plecami dalej szeptano jednak, że jego matka, z domu
Rosenau, też jest Żydówką.

Feldmarszałek Erhardt Milch, Sekretarz Stanu do spraw

Lotnictwa(z  lewej  z  gen.  Wolframem  von  Richthofen.  Hitler
uznał  Milcha  Aryjczykiem.  Odznaczony  Ritterkreuz  (Krzyżem
Rycerskim) za zasługi w czasie kampanii w Norwegii w 1940 r.

W innym wypadku wydano certyfikat „aryjskości” dzieciom

żydowskiego ojca i „Aryjki” po tym jak „mój własny brat [Heinz
Löwen] poszedł na Gestapo i stwierdził, że nasza matka to
dziwka, która pracowała jako prostytutka”

. Heinz zginął

szeregach Waffen-SS, a jego brat przeżył wojnę jako

podoficer wojsk pancernych. Generał Helmut Wilberg uważał,
że żydowscy „mieszańcy” to dzieci ze związku murzyńsko-
hiszpańskiego. Wilberg przeżył szok w III Rzeszy, gdy prawo

norymberskie przypomniało mu o jego żydowskiej matce.
Chciał dalej służyć Niemcom. Był zupełnie zagubiony.

Historia Mischlinge to studium sprzeczności i kontrastów.

Prawa  norymberskie  i  poszukiwanie  oraz  odkrywanie
żydowskich  korzeni  wśród  Niemców,  a  następnie  nakręcająca
się  spirala  eksterminacji,  doprowadziły  do  samonienawiści,
samobójstw,  gorzkich  rozwodów,  degrengolady  moralnej,
ale

również do aktów bohaterstwa oraz wzorowej lojalności.

Większość  najpewniej  usiłowała  oszukać  system.  Częstokroć
przeprowadzali  fikcyjny  rozwód,  ale  kontynuowali  pożycie
małżeńskie.  Zwykle  tacy  przeżywali.  Mniej  szczęścia  mieli  ci,
których  powoływano  do  służby  w  karnych  kompaniach
(Frontbewährungseinheiten,

albo

żartobliwie

Himmelfahrtskommandos-komando

Wniebowstąpienia),

szczególnie na froncie wschodnim. Większość z nich zginęła.
Lecz wielu walczących w normalnych oddziałach zwolniono
do

1943 r. zgodnie z dekretami z 8 i 20 kwietnia 1940 r.

Niektórzy zwolnieni z Wehrmachtu „mieszańcy” powrócili
do

Rzeszy do „normalnego życia”. Uczyli się, pracowali, bawili,

oraz uprawiali seks z samotnymi dziewczynami i żonami
„aryjskich” żołnierzy frontowych.

Ale dochodziło też

takich tragedii, że synowie walczyli na froncie, a ich

krewnych  z  Rzeszy  wysyłano  do  gazu  w  Generalnym
Gubernatorstwie.  Bywało  też  jednak  tak,  że  jeśli  „syn-
mieszaniec”  bohatersko  zginął  na  froncie,  to  według  dekretu
Hitlera z marca 1941 r. jego rodzice z mieszanego małżeństwa
nie podlegali represjom.

Oto garść przykładów, ilustrujących pełną sprzeczności

rzeczywistość totalitarną III Rzeszy: Podczas kłótni rodzinnej

„aryjski” ojciec nawrzeszczał na swego mischling-syna: „Won
mi stąd parszywy Żydzie!”

„Aryjska” ciotka powiedziała

swemu  „mieszanemu”  siostrzeńcowi:  „Mój  drogi,  uważam,  że
takich  jak  ty  należy  eksterminować  aby  nasza  ojczyzna
zachowała  swą  czystość  i  zwyciężyła  nad  spiskiem
marksistowsko-żydowskim. Przykro mi, mój drogi. Sam wiesz,
że cię kocham.”

Z drugiej strony, rozżaleni antysemityzmem żydowscy

dziadkowie odbijali sobie na swych „mieszanych” wnukach,
nawet tych o żydowskich matkach. „Helmut Kopp pamiętał jak
jego żydowski dziadek zdzielił go batem i nazwał gojem.”

Według Rigga do tego dochodził aspekt żydowskiej odrębności
religijnej. „Nie należy się dziwić, że niektórzy ortodoksyjni
Żydzi pozytywnie ustosunkowali się do praw norymberskich
ponieważ one zapobiegały ożenkom z niewiernymi.”

Porucznik Walter Lebram popełnił samobójstwo na wieść

tym, że według paragrafu aryjskiego (Arierparagraph)

nie

może służyć w armii. Generał Karl Zukertort wystąpił

certyfikat „aryjskości” w 1939 ale odszedł z wojska w 1941 r.

dowiedziawszy się, że sprawa jego zostanie załatwiona dopiero
po wojnie. W końcu Hitler przyznał mu certyfikat w 1942 r.
Zukertort zdecydował jednak nie wracać na służbę. Tymczasem
jego brat, generał Johannes Zukertort pozostał w wojsku jako
jeden z wyższych oficerów artylerii.

Zaszczute jadowitą kampanią nienawiści „w pełni

żydowska” żona i teściowa „ćwierć-Żyda” admirała Bernharda
Rogge  popełniły  samobójstwo.  W  1939  r.  Rogge  uzyskał
„aryizację”  i  wiernie  służył  Hitlerowi.  Pod  naciskiem
przełożonych  gen.  Bernhard  Kühl  rozwiódł  się  ze  swoją

żydowską  żoną,  która  wyemigrowała  do  USA.  Kapitan
Kriegsmarine  Arnold  Techl  odmówił  wypełnienia  takiego
rozkazu  i  został  zdymisjowany.  Mąż  „pół-Żydówki”  gen.
Gotthard  Heinrici  nigdy  się  nie  rozwiódł.  Zarówno  jego  żona
jak i dzieci nagrodzono patentami „aryjskości”. Potem, wiosną
1945  r.,  gen.  Heinrici  desperacko  bronił  linii  Odry  i  samego
Berlina przed Sowietami. Podczas gdy Horst Reinhard udawał
„ćwierć-Żyda”  służąc  w  Wehrmachcie,  jego  ojciec  dostał
przydział  jako  sierżant  sztabowy  armii  do  oddziału
wartowniczego  SS  w  obozie  koncentracyjnym  Flossenburg.
„W

pełni żydowska” matka Horsta zamieszkała w barakach

załogi wraz ze swoim mężem. Cała rodzina przeżyła wojnę.

Częstokroć Mischlinge czuli się odrzuceni zarówno przez

Żydów  jak  i  „Aryjczyków”.  Na  przykład,  w  1938  r.  Hannah
Klewansky  poszła  na  Gestapo  w  poszukiwaniu  ojca.
Gestapowcy wysłali ją do gminy żydowskiej. Pracownicy gminy
pokazali  jej  drzwi,  bo  ojciec  jej  był  konwertytą.  Klewansky
powróciła ze swą prośbą na Gestapo, gdzie wściekli policjanci
pobili ją i zgwałcili.

Z drugiej strony „mieszańcy” stale używali uzyskane

Hitlera certyfikaty „aryjskości” aby pomagać członkom

swojej  rodziny.  Porucznik  Jürgen  Krackow  trzykrotnie  ocalił
swego „pół-Żyda” ojca od deportacji, dosłownie  wyciągając go
ze szpon Gestapo. Porucznik H. Ruge wyciągnął brata z obozu.
W 1943 r. porucznik broni pancernej Joachim Cohen odwiedził
swego  ojca  w  Sachsenhausen.  Zwrócił  się  też  do  zdumionego
komendanta o protekcję dla ojca.

Ze swoich badań nad Mischlinge Rigg wywiódł, że

Wśród pół-Żydów o żydowskich ojcach istniało dużo

większe prawdopodobieństwo przywiązania do judaizmu niż
u

tych, którzy mieli żydowskie matki, a którzy według Halachy

byli  Żydami.  Fakt  ten  pokazuje,  że  Halacha  pod  wieloma
względami  była  opóźniona  w  stosunku  do  społecznej
rzeczywistości.  Wierzenia  religijne  ojca  wpływały  na
wychowanie  dziecka  bardziej  niż  wierzenia  matki.  Być  może
tak  było  z  powodu  ogólnie  patriarchalnego  charakteru
niemieckich  ognisk  domowych.  To  potwierdza  fakt,  że
większość  mężczyzn,  którzy  byli  obrzezani,  a  których
zbadaliśmy w niniejszej pracy, mieli żydowskich ojców.

Bryan Mark Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers: The Untold

Story of Nazi Racial Laws and Men of Jewish Descent in the
German Military (Lawrence, Kansas: University Press of
Kansas, 2002).

Rigg twierdzi, że większość zbadanych przez niego żołnierzy

chciało  się  wykazać,  udowodnić,  że  są  godni  miana  –
„Niemiec”,  że  ich  żydowskość  nie  istnieje.  Bo  według
stereotypu Żyd to przecież tchórz. A więc walczyli z niezwykłą
zażartością, narażając się często dużo bardziej niż „Aryjczycy”.
Spośród  dwóch  lub  trzech  milionów  tzw.  Mischlinge
w

III

Rzeszy, przynajmniej 150 tys. osób pochodzenia

żydowskiego (a w tym – jak obliczono, co najmniej 6019
„pełnych Żydów” lecz na fałszywych, „aryjskich” papierach)
walczyło w armii Hitlera.

Rigg zbadał dokładnie aż 1671 przypadków żołnierzy-Żydów

i Mischlinge (a w tym 26 członków NSDAP). 163 z nich zginęło.
279 odznaczono za odwagę, z czego aż 15 Krzyżem Rycerskim.
„Pół-Żyd” ppłk. Walter Hollaender na czele swego pułku ocalił
korpus armijny Wehrmachtu od totalnej klęski pod Kurskiem
w  lipcu  1943  r.  „Ćwierć-Żyd”  admirał  Bernhard  Rogge  był
chyba  jednym  z  najbardziej  słynnych  piratów  III  Rzeszy,
chlubą  Kriegsmarine.  Pod  koniec  wojny  pomógł  on  ocalić
miliony  niemieckich  uciekinierów  i  uchodźców  z  państw
bałtyckich,  Prus  i  Pomorza.  „Pół-Żyd”  i  kawaler  Krzyża
Rycerskiego  generał  Günther  Sachs  dowodził  12  dywizją
artylerii przeciwlotniczej. „Ćwierć-Żyd” generał Hans-Heinrich
Sixt  von  Armin  dowodził  113  dywizją  piechoty  pod
Stalingradem i również zasłużył sobie na Krzyż Rycerski.  „Pół-
Żyd” generał Helmut Wilberg odznaczył się już podczas swojej
służby jako szef operacji w sztabie Legionu Kondor w Hiszpanii
(1936-1937). Tak jak wspomniany już „pół-Żyd” feldmarszałek
Milch,  gen.  Wilberg  położył  wielkie  zasługi  w  rozwój  sił
powietrznych  Luftwaffe.  Odwrotnie  niż  Milch,  który  „był
fanatycznym i entuzjastycznym nazistą bezwzględnie ufającym
Hitlerowi”, gen. Wilberg był przeciwnikiem systemu.

Wśród niższych stopniem „mieszańców” na przykład

Hauptmann Siegfried Simsch mający na koncie 95 strąceń, był
asem  Luftwaffe.  We  wrześniu  1939  r.  kanonier  Dietmar
Brücher  odznaczył  się  pod  Tomaszowem  wyciągając  rannych
kolegów  spod  ostrzału.  W  sierpniu  1941  r.  pod  Humaniem,
mjr.  Robert  Borchard  na  czele  swej  kompanii  czołgów
w

beznadziejnej sytuacji powstrzymał sowiecki kontratak.

Wyróżniono go Krzyżem Rycerskim. „Pół-Żyd” kpt. Karl Henle

dosłużył się Żelaznego Krzyża za odwagę, zginął na polu bitwy.
Henle to ciekawy przypadek. Był porucznikiem, gdy
wprowadzono paragraf aryjski w wojsku. Dano mu możliwość
pozostania w armii w stopniu szeregowego. Odmówił. W 1939
r. powołano go do wojska ponownie w stopniu oficerskim.
W

1941 r. Hitler dał mu certyfikat „aryjskości”. Henle służył

wiernie, bo wierzył, że ochrania swego ojca od deportacji. Inny
oficer,  kapitan  Erich  Rose  był  nie  tylko  patriotą  niemieckim,
ale  również  ostrym  antykomunistą.  Walczył  przeciw
czerwonym  podczas  rewolucji  i  wojny  w  Hiszpanii  (1936-39).
Służył

potem

jako

łącznik

między

Wehrmachtem

frankistowską Błękitną Dywizją na froncie wschodnim. Hitler

odmówił wydania certyfikatu „arianizacji” jako „75% Żydowi”.
Rodziców kpt. Rose zagazowano w Auschwitz. Niedługo potem
on sam zginął w walce z Sowietami. „Jestem świnią”,
powiedział o sobie frontowym przyjaciołom, szarpany
dylematem moralnym swego wkładu do walki za Hitlera.

Często więc byli to bohaterowie wbrew sobie. Służąc

wojsku, chcieli pomóc swoim żydowskim rodzinom.

Jednocześnie, jak twierdzi autor pracy, wielu takich żołnierzy
„czuło, że zdradza tych właśnie ludzi, których chcieli
ochronić”

. Walczyli przecież o zwycięstwo Hitlera. Wydaje się

jednak, że takie uczucia przyszły dopiero stopniowo, wraz
ze

wzrostem świadomości o prześladowaniu Żydów, o

holokauście, o okropieństwach wojny, o celach Hitlera.
Z

drugiej strony, aby skomplikować sprawę, wspólna walka

spowodowała, że większość Mischlinge czuła potężne więzy
koleżeństwa frontowego łączące ich z „Aryjczykami”. Co więcej,
honor żołnierski powodował, że walczący czuli się związani

przysięgą: „Składam przed  Bogiem to święte przyrzeczenie, że
będę  bezwzględnie  posłuszny  Adolfowi  Hitlerowi,  Wodzowi
Rzeszy  Niemieckiej  i  Ludu,  Naczelnemu  Wodzowi  Sił
Zbrojnych, oraz, że jestem gotowy, jako dzielny żołnierz, stale
ryzykować swe życie dla mej przysięgi.”

Chociaż Rigg skoncentrował się na wojsku, lotnictwie

marynarce wojennej, od czasu do czasu wspomina

niemieckich Żydach i Mischlinge w formacjach partyjnych

SA, SS i policji. Generalnie, „pół-Żydów nie usunięto
z

rezerwowych oddziałów policji aż do października 1942 r.”

Wbrew rozkazowi o czystce nieznana liczba Mischlinge
pozostawała w szeregach SA do końca wojny. Niektórzy z nich
zajmowali prominentne stanowiska, jak choćby Felix Bürkner
w samej berlińskiej centrali organizacji.

Najbardziej

kontrowersyjny jest udział osób pochodzenia żydowskiego
w

SS. Wspomniałem już Heinza Löwen, który skłamał, że jego

matka była prostytutką, aby móc jako „Aryjczyk” służyć
w

Waffen-SS. Na lepszy pomysł wpadł „czysty Żyd” Karl-Heinz

Löwy. Ten zmienił nazwisko na Werner Grenacher, udawał
„Aryjczyka”. Został z poboru wcielony do 6 dywizji górskiej SS.
Z wyboru i z aprobatą przełożonych w tej formacji znalazł się
„ćwierć-Żyd”

SS-Obersturmbannführer

Peter

Sommer,

wcześniej oficer Wehrmachtu. Chyba najbardziej szokujący
przykład Żyda, który ukrył się w SS to Elke Sirewiz, który jako
SS-Obersturmführer Fritz Scherwitz został komendantem
obozu koncentracyjnego na Łotwie.

Rigg zbadał też plotki oraz oskarżenia o żydowskie

pochodzenie kilku prominentnych polityków i wojskowych
III

Rzeszy. Historyk krytycznie rozważył dostępne dowody

temat rzekomo żydowskiego pochodzenia takich

nazistowskich notabli jak generał SS Reinhard Heydrich,
czy

sam Hitler. Rigg doszedł do wniosku, że – o ile

nie

wydobędziemy na światło dzienne nowych dokumentów –

to nic nowego do debaty nie może on wnieść. Jednym słowem,
nie możemy wykluczyć, że mieli oni żydowskich przodków, ale
nie możemy też tego udowodnić. Jednak bez względu na stan
faktyczny  „Hitler  obawiał  się,  że  plotki  o  jego  żydowskiej
przeszłości  mogły  być  prawdą…  Być  może,  że  ten  kryzys
samookreślenia  spowodował,  że  Der  Führer  wydał  tak  wiele
certyfikatów,  które  chroniły  przed  nazistowskimi  prawami
rasowymi”

Według speców rasowych z SS, feldmarszałek Erich von

Meinstein miał na nazwisko von Lewinski i został
zaadoptowany

przez

rodzinę

Meinsteinów.

Adiutant

Meinsteina,  Alexander  Stahlberg,  który  sam  jest  pochodzenia
żydowskiego,  twierdził  w  1994  r.,  że  nazwisko  feldmarszałka
wywodzi  się  od  hebrajskiego  słowa  „Levy”  –  lew.  Nie  jest  to
wcale  pewne,  bowiem  jego  teczka  w  kartotece  SS  została
częściowo  opróżniona,  a  inne  papiery  zniknęły.  W  każdym
razie  Meinstein  był  jednym  z  niewielu,  którzy  od  początku
aktywnie starali się pomagać Mischlinge.

Według Rigga, „zwykle przyjaźń odgrywała największą rolę

w udzielaniu pomocy mieszańcowi przez [nazistowskiego]
notabla”

. Oprócz v. Meinsteina, niektórzy inni zawodowi

wojskowi – jeszcze przed wojną – pomagali swym kolegom

podwładnym pochodzenia żydowskiego. W większości byli to

konserwatyści, jak gen. Seegers, gen. Erwin von Witzleben, czy
gen. Werner von Fritsch. Ten ostatni był antysemitą, lecz „nie
lubił Hitlera i jego ‘kumpli’”

. Czasami pomoc wynikała

szacunku czy też litości do petenta. W taki sposób sam SS-

Obersturmbannführer Adolf Eichmann zlitował się nad ciężko
rannym porucznikiem Ernstem Pragerem i – widząc jego
liczne odznaczenia bojowe – pomógł jego wujkowi w obozie
koncentracyjnym.

Bardzo często za aktem pomocy stały

więzy rodzinne. Na przykład, generał SS Curt von Gottberg
wstawił się za swym bratankiem Wilhelmem. „Pomógł on
nie

tylko jemu, ale też i jego bratu oraz sześciu kuzynom

uzyskać Deutschblütigkeitserklärung (certyfikat o czystej
rasowo krwi) wiosną 1940 r.”

Gen. Curt von Gottberg

wkrótce wsławi się masowymi mordami na Żydach.
W

biurokracji

partyjno-rządowej

sabotaż

ustawy

norymberskiej uprawiał Bernhardt Lösener, wysoki urzędnik
w

Rassenamt. Przestrzegał o „katastrofalnych reperkusjach

społecznych”, jakie wywołają prześladowania Niemców
pochodzenia żydowskiego, którzy bohatersko walczyli
na

frontach I wojny światowej, oraz tych, którzy ofiarnie

wspomagali NSDAP przed zdobyciem władzy przez Hitlera.

Tacy wysoko postawieni naziści jak admirał Erich Raeder czy
Luftmarschall Hermann Göring bezkarnie pozwalali sobie
od

czasu do czasu na protekcję swych faworytów. Ba! Szef SS

policji Heinrich Himmler zwolnił z obozu koncentracyjnego

Żyda, profesora Fritza Pringsheima, do którego czuł sympatię,
a potem pomógł mu wyemigrować. Wiele certyfikatów
„aryjskości” przyznał sam Hitler. Szczególnie dotyczyło to

rannych  i  wyróżnionych  żołnierzy,  oraz  takich,  którzy  byli
fizycznie  najbliżsi  „aryjskiemu  ideałowi”.  Ale  zdarzyło  się,  że
Der  Führer  uwolnił  w  pełni  żydowską  babkę  trzech
udekorowanych  za  waleczność

„żołnierzy-mieszańców”.

Kobieta  ta  była  już  w  drodze  do  obozu  śmierci  w  Generalnej
Guberni.  Hitler  wydawał  certyfikaty  „aryjskości”  również
cywilom,  o  ile  zasłużyli  się  dla  III  Rzeszy,  na  przykład
chemikowi  Arthurowi  Imhausenowi,  „ojcu”  niemieckiej
margaryny  (uznany  z  rodziną  jako  „pełny  aryjczyk”  –
Vollarier).

Wódz

NSDAP

wydał

wiele

certyfikatów

dzięki

bezinteresownym interwencjom i prośbom swego wojskowego
adiutanta,  Gerharda  Engela.  Hitler  osobiście  przejrzał  kilka
tysięcy  podań  o  uznanie  „aryjskości”  i  zaaprobował  pewną
część  z  nich.  Rigg  udokumentował  306  takich  przypadków,
w

większości oficerów. Szacunkowo od 11,000 do 16,000

„mieszańców” służyło w Wehrmachcie dzięki takim
certyfikatom.

Na niższym poziomie drabiny społecznej III Rzeszy pomocy

udzielano Mischlinge raczej wyjątkowo. Polowanie na Żydów
uruchomiło naturalne mechanizmy zła i oportunizmu już
w

1933 r. Wielu wojskowych „Aryjczyków”, dwoiło się i troiło

aby zyskać kosztem swoich „nie-aryjskich” kolegów.
Po

Anschlussie Austrii oficerowie tamtejszej armii ucieszyli się

niezmiernie z paragrafu aryjskiego.

Podobnie postępowali

również rozmaici cywilni urzędnicy rządowi. Ci ostatni
kierowali się chęcią utrwalenia swej pozycji, zemstą, czy też
po

prostu złośliwością. Władze zalała lawina denuncjacji.

„W

1937 r. [sekretarz stanu Hans Heinrich] Lammers

zaapelował do urzędników państwowych aby wstrzymali się
z

denuncjacjami bowiem został wprost zasypany takimi

raportami.”

Sytuacja zmieniła się po wybuchu wojny – nie w Rzeszy, ale

na  liniach  frontu.  Po  prostu  solidarność  żołnierska
powodowała, że w wielu przypadkach na najniższym poziomie
ignorowano  nazistowskie ustawy. Poza tym, „kilku pół-Żydów
pozostało  bowiem  ich  dowódcy  chcieli  mieć  doświadczonych
żołnierzy  w  oddziałach”

. Ogólnie, niżsi oficerowie frontowi

ochraniali  „swoich”  „mieszańców.”  Było  to  normą  też
przynajmniej  u  jednego  wyższego  dowódcy.  Badania  Rigga
pokazują,  że  „pół-Żydzi”  mieli  się  całkiem  dobrze  w  Afrika
Korps  feldmarszałka  Erwina  Rommela.  Niewątpliwie  miały
na

to wpływ specyficzne warunki w jakich operował ten

dowódca.

Ale i daleko za liniami frontu znalazł się przynajmniej jeden

sprawiedliwy, który pomagał „mieszańcom”. Był nim
komendant garnizonu Poczdam, gen. Erich hrabia von
Brockdorff-Ahlefeldt.

Generalnie

trzeba

przyznać,

że

Wehrmacht źle koordynował współpracę z Gestapo i NSDAP
w

sprawie tropienia Mischlinge w szeregach wojska. Po części

wypływało to z biurokratycznej niewydolności, a po części
z

wojskowej

niechęci

partyjnych

aparatczyków

policjantów. Do wyjątków należeli bezwzględni służbiści,

którzy  sumiennie  egzekwowali  prawa  przeciw  „mieszańcom”.
Do  takich  służbistów  zaliczał  się  przede  wszystkim  „ćwierć-
Żyd”  Admirał  Martin  Baltzer  z  Kriegsmarine.

Swą

nadgorliwością chciał zakamuflować swoje pochodzenie

udowodnić, że zasłużył na swój certyfikat „aryjskości”, którym

wyróżnił go Hitler.

Jest też kilka poloników, większość z nich w kontekście

holocaustu. Ale nie wszystkie. Rigg podaje informacje
o

Mischlinge walczących w Polsce. Na przykład trzech braci

von  Mettenheim  biło  się  w  kampanii  wrześniowej.  Poległ  też
wtedy  kpt.  Klaus  von  Schmeling-Diringhofen.  Na  jego
certyfikacie  „aryjskości”  nie  wysechł  jeszcze  atrament.  Jak
reagowali na najazd Hitlera na Polskę? W dzienniku kanoniera
Dietmara  Brüchera  znajdujemy  następującą  notkę  pod  datą
1

września 1939 r.: „Dawną niesprawiedliwość Wersalu należy

usunąć.”

Zdobycie Warszawy Hans-Christian Lankes

skomentował  w  swym  dzienniku  w  następujący  sposób:
„Najwspanialszy  raport  w  dniu  dzisiejszym  –  niemieccy
żołnierze  w  Warszawie.”

Inny „mieszaniec” wyraził swoje

niezadowolenie, że niedostatecznie szybko został uznany
za

„Aryjczyka”, bowiem nie zdążył na wojnę z Polską.

Przełożeni „pół-Żyda” Martina Biera uważali, że swą dzielną
postawą na polu bitwy w Polsce zasłużył sobie na certyfikat
„aryjskości”

Dietmar Brücher wspomina, że w czasie kampanii

wrześniowej jego koledzy popełnili wiele okrucieństw
na

Polakach. W bitwie pod Tomaszowem Brücher został ranny

w nogę. Polacy poszli do kontrataku. Z przerażeniem oczekiwał
przyjścia Wojska Polskiego, bowiem słyszał plotki, co Polacy
robili z rannymi Niemcami. Tymczasem Polacy dostrzegli

Brüchera, ale zostawili go w spokoju. Jeden z nich wręcz
zatrzymał się i pomógł mu opatrzyć ranę. Potem uścisnęli sobie
ręce, a Brücher stwierdził… „Krieg ist Scheisse”

. Jego kolega

wpadł w polską zasadzkę, został ranny od pchnięcia bagnetem,
ale uciekł. Otrzymał odznaczenie za swój wyczyn.

Dowiadujemy się też, że w 1944 r. zginął w walce w Polsce

„mieszaniec”  Karl  Adolf  Zukertort,  ale  autor  nie  podaje
żadnych okoliczności śmierci. Rigg nie opisuje też zachowania
się Mischlinge w stosunku do polskiej ludności chrześcijańskiej
podczas  okupacji.  Nadmienia  tylko,  że  polsko-żydowscy
„mieszańcy”  byli  zgromadzeni  w  gettach,  a  w  późniejszym
okresie poddani bezwzględnej eksterminacji. Odwrotnie niż ich
niemieccy  kuzyni,  nie  mieli  oni  żadnych  przywilejów  ani
żadnych szans na łaskę.

Rigg poświęca wiele miejsca kwestii tego, co Niemcy

żydowskiego  pochodzenia  wiedzieli  o  Holokauście.    Według
niego,  „Niestety  większość  Mischlinge  nie  zrobiła  nic,  aby
pomóc  polskim  Żydom  źle  traktowanym  przez  ich  kolegów-
żołnierzy…  Większość  żołnierzy  mieszańców  cieszyła  się
z

niemieckich zwycięstw ze swymi współtowarzyszami mając

nadzieję, że ich służba wpłynie na zniesienie dyskryminacji
w

domu. Niewiele się martwili o prześladowaniu polsko-

żydowskich cywili przez swych rodaków.”

Ponadto,

„Mischlinge często odczuwali takie same emocje  antysemickie
jakie  wyrażali  nie-Żydzi…  Obergefreiter  Heinz-Günther
Angress,  który  był  pół-Żydem,  opisywał  w  czasie  gdy  jego
oddział  maszerował  w  głąb  Polski  poczuł,  że  ekstremalnie
antysemickie  pismo  Der  Sturmer  nie  przesadzało.    Żydzi
w

Polsce ‘wyglądali po prostu strasznie’.”

Inny „mieszaniec”

tak  opisał  swoje  wrażenia  o  polskich  Żydach  w  Ropczycach:
„Spaceruję  przez  getto.  To  straszne,  jakich  okropnych  ludzi
tam widzę… Patrząc na Żydów odnosi się bardzo dekadenckie
wrażenie  prawdopodobnie  z  tego  względu,  że  od  stuleci
rozmnażają  się  oni  w  obrębie  tej  samej  grupy.”

Podobnie

zaszokowani byli inni Niemcy pochodzenia żydowskiego.
Co

więcej, wspominali o obcinaniu polskim Żydom bród, biciu,

upokarzaniu, czy przymuszaniu ich do pracy. Wiedzieli
o

deportacjach. Rigg twierdzi jednak, że większość z nich

nie

wiedziała o Holokauście, ani o rzeczywistości obozów

koncentracyjnych czy obozów śmierci.

Każdy ze zbadanych

przez tego historyka żydowskich żołnierzy Wehrmachtu stracił
w Zagładzie przeciętnie około ośmiu krewnych.

Niektórzy żołnierze pochodzenia żydowskiego lekceważyli

zawarte w listach ostrzeżenia o tragicznej sytuacji swych
krewnych w gettach i obozach. Na przykład, Ida Klein
została

wywieziona z Rzeszy do Głuska na południowej

Lubelszczyźnie. Pisała do wnuka o tragicznej sytuacji
w

tamtejszym getto, informując m.in. o zastrzeleniu Żyda

brak opaski. Wnuk, Hans-Geert Falkenberg, po prostu

nie

wierzył. Uznał, że staruszka „halucynuje”. Latem 1942 r.

listy od babki ustały. Falkenberg odwiedził Głusk we wrześniu
1943 r. Dowiedział się tylko, że wszystkich Żydów wywieziono.
Dopiero po wojnie uwierzył, że jego niemieccy współrodacy
zamordowali mu babkę.

Generał Werner Maltzahn walczył za Führera w Związku

Sowieckim. Nigdy nie interweniował, aby pomóc swojej
rodzinie. Deportowano i zamordowano jego siostrzenice,
siostrę, oraz matkę. Dowiedział się o tym po wojnie. Podobnie

SS-man Günther Löwy, który stracił prawie całą rodzinę
w

getto w Mińsku. Twierdzi, że słyszał o gazowaniu

Auschwitz, ale żaden z jego kolegów z oddziału nic nigdy

nie

mówił o holokauście.

„Pół-Żyd” Alfred Posselt służył przy

lotnisku  polowym  w  Rzeszowie.  Zakochał  się  w  polskiej
Żydówce,  Halinie  Goldner.  Nawet  pomagał  jej  rodzinie,
przynosząc żywność do getta. „Był świadkiem egzekucji Żydów,
oraz  słyszał  o  deportacjach  do  Bełżca.”  Halina  zniknęła,
zagazowano ją. Potem deportowano z Niemiec i zamordowano
rodzinę  Posselta.  „Uznał,  że  nic  nie  można  zrobić.
Kontynuował  służbę.  Przekonany  był,  że  zło,  którego  był
świadkiem jest wyjątkiem od reguły.”

Pora na najstraszniejsze.
Rigg napisał: „Wbrew oczekiwaniom, moje badania

wykazały, że niektóre osoby pochodzenia żydowskiego brały
bezpośredni udział w Holokauście jako sprawcy, głównie
ze

względu na swoją rangę i obowiązki z nią związane.”

Najbardziej winny był feldmarszałek Milch, którego nie tylko
informowano o mordach oraz pracy niewolniczej, ale nawet
o

pseudo-medycznych eksperymentach na więźniach. „Pół-

Żyd” Milch uznał je za „interesujące”. Dlatego też należy uznać
go za „żydowsko-niemieckiego zbrodniarza wojennego”.
Podobnie rzecz ma się z „ćwierć-Żydem” Dr. Leo Killy
z

Kancelarii Rzeszy, oraz z „ćwierć- bądź pół-Żydem” Dr.

Hansem  Eppignerem,  odpowiedzialnym  za  pseudonaukowe
eksperymenty  medyczne  w  Dachau.  Zbrodniarzami  byli  też
„pełna  Żydówka”  Stella  Goldschlag,  agentka  Gestapo,  która
denuncjowała  ukrywających  się  w  Berlinie  Żydów,  czy  „pełny
Żyd”  Günther  Abrahamsohn,  który  jej  pomagał  wraz  z  około

innymi żydowskimi „łapaczami” (Greifer) w stolicy

III

Rzeszy. Jednym z najbardziej szokujących był przypadek

„pełnego  Żyda”  Elke  Sirewiz.  Załatwił  on  sobie  fałszywe
papiery na nazwisko Fritz Scherwitz. Został członkiem NSDAP.
Służył  w  SS  jako  Obersturmführer.  Był  komendantem  obozu
koncentracyjnego w Lenta pod Rygą na Łotwie. Według Rigga,
Elke  Sirewiz  był  odpowiedzialny  za  wysyłanie  Żydów
na

śmierć. Świadkowie twierdzą, że osobiście wziął udział

zabijaniu 200 Żydów w Rydze 31 października 1942 r.

Zgwałcił też kilka kobiet. Po wojnie pracował w instytucji
w

Monachium, która pomagała Żydom odzyskiwać ich

własność. Ktoś go rozpoznał i doniósł władzom. Scherwitza
oddano pod sąd jako zbrodniarza wojennego.

Po wojnie
A jakie były losy innych po wojnie? Prawie wszyscy siedzieli

cicho. Dopiero gdy młody amerykański historyk Rigg dotarł
do

nich i zaczął odgrzebywać przeszłość, zaczęli mówić.

Opowiadali o wszystkim. Karl-Heinz Löwy z SS skarżył się,
że

wyrzekli się go krewni. Innego weterana Wehrmachtu

wyrzucono z synagogi, za to że służył Hitlerowi. „Po zwolnieniu
z wojska, wracając do domu, Żyd Günther Kallauch spotkał
na

drodze grupę uwolnionych żydowskich więźniów obozu

koncentracyjnego  (KZ-Häftlinge).  Kallauch  starał  się  im
wytłumaczyć  jak  przeżył  oraz  to,  że  jest  Żydem,  ale  ludzie  ci,
nie  wierząc,  że  Żyd  może  nosić  mundur  Wehrmachtu,  pobili
go.”

W podobny sposób Rigga potraktowali niektórzy historycy

oraz wielu komentatorów prasowych. Nie pomogło mu nawet
to, że Rigg – odkrywszy w Niemczech, że ma żydowskich
przodków – przeszedł na judaizm i służył w armii izraelskiej.

W zasadzie jednak nie powinniśmy się dziwić obecności

osób żydowskiego pochodzenia w wojskach Hitlera. W końcu
w

armiach Skonfederowanych Stanów Ameryki walczyło

40,000 czarnych żołnierzy  – wolnych i niewolników. Takie są
paradoksy  historii.  I  wielką  zasługą  Rigga  jest  to,  że  nam  je
ukazał.

Komunizm upadł. Nie ma tematów tabu. (?)

Bryan Mark Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers: The Untold

Story of Nazi Racial Laws and Men of Jewish Descent in the
German Military (Lawrence, Kansas: University Press of
Kansas, 2002).

W Polsce książka ukazała się w r.2005 w wyd. ARKADIUSZ

WINGERT

Przypisy

Bryan Mark Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers: The Untold Story of

Nazi Racial Laws and Men of Jewish Descent in the German

Military (Lawrence, Kansas: University Press of Kansas, 2002)
[dalej cytowane jako Hitler’s Jewish Soldiers].

Gdy Rzeczpospolita

(MT-O, „Jedni ginęli w Auschwitz, drudzy

służyli w Wehrmachcie”, 3 grudnia 1996, s. 7)

opublikowała krótki

artykuł na temat badań Rigga, w redakcji rozdzwoniły się gniewne

telefony.

Na ten temat zobacz: Natan Schür, History of the Karaites

(Frankfurt am Main: u.a., 1992); Warren Paul Green, The Nazi

Racial Policy toward the Karaites, Soviet Jewish Affairs 7 (1978): s.

36-44; Emanuela Trevisan-Semi, The Image of the Karaites in

Nazi

and Vichy France documents, Jewish Social Studies no. 32

(December 1990): s. 81-93.

Chodzi o pułk. SS, Oskara Dierlewangera. Wcielił on w 1945 r. w

swoje szeregi niemieckich Cyganów – więźniów obozów

koncentracyjnych.

Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, s. 165; French L.

MacLean, The Cruel Hunters: SS Sonder Kommando Dirlewanger
Hitler's Most Notorious Anti-Partisan Unit (Atglen, PA: Schiffer

Publishing, 1998).

Patricia to skarbnica wiedzy o starej elicie niemieckiej, oraz o

III

Rzeszy. Jej dziadek to katolicki konserwatysta Franz von Papen,

wicekanclerz Niemiec.

Rohwedderowie byli rodziną zasłużoną dla przemysłu Niemiec.

Detlev Rohwedder, ojciec Cäecilie, był jednym z najbardziej

prominentnych przedsiębiorców przemysłu stalowego w Republice

Federalnej Niemiec. Po upadku muru berlińskiego, podjął działalność
polityczną. Został mianowany szefem Powiernictwa Własności

(Treuhandlung) w b. NRD, czyli prywatyzował własność byłego

państwa komunistycznego. Został zamordowany skrytobójczo
przez lewacką bojówkę z Frakcji Armii Czerwonej w 1990 roku.

Prażmowie z Bilkowa byli szlachtą czeską herbu własnego

(odmiana Rogali), z korzeniami w XI wieku. Pozostali katolikami, a

po Białej Górze nadal służyli Habsburgom. W XVII w. zniemczyli się

całkowicie, pisząc się Grafen von Praschma. Po 1870 r. odrzucili
“von” w proteście przeciw masowemu przynawaniu szlachectwa przez

Kaisera Wilhelma. Wynagrodzeni licznymi ziemiami przez

Habsburgów, zamieszkali na Śląsku. Główną siedzibą rodu był
Falkenberg (Niemodlin nad Siniawą); ojciec por. Friedricha, Cajus

Maria Albrecht Michael Franz Graf Praschma, posiadał majątek Bad

Warmbrunn bei Hirschberg (Cieplice Śląskie Zdrój pod Jelenią
Górą). Mimo przejścia Śląska pod władanie Prus, Praschmowie nadal

utrzymywali bliski kontakt z Wiedniem. Tradycyjnie wysyłali swoje

córki na dwórki cesarzowej. Oprócz posiadłości ziemskich mieli
kopalnie węgla i fabrykę ołówków. (W tym kontekście o Praschmach

wspomina przynajmniej w jednaj ze swych książek w sposób raczej

humorystyczny Gustaw Morcinek.) Gdy rotmistrz Cajus Graf
Praschma popadł w długi karciane na początku XX wieku, jego ojciec,

który zasiadał w pruskim Senacie załatwił zesłanie syna do Chin.

Cajus wykładał tam w akademii oficerskiej. Poznał też w Tientsin
swoją przyszłą żonę, Iris Kingscote, której ojciec Howard Kingscote

był walijskim szlachcicem oraz pułkownikiem armii brytyjskiej, a

matka Adeline Drummond Wolff przeszła w młodości z judaizmu na

chrześcijaństwo. Cajus pobrał się z Iris; kilkoro z ich dzieci urodziło

się w Chinach, a w tym Friedrich w Tientsin 14 kwietnia 1910 r. W
czasie I wojny światowej Cajus – jako niemiecki oficer – został

internowany przez Japończyków. Po wojnie powrócił z rodziną do

Niemiec. Związany był z katolickimi kołami monarchistycznymi oraz
z katolicką partią Zentrum. Friedrich działał w konserwatywno-

nacjonalistycznej organizacji paramilitarnej Stahlhelm. Według

przekazów rodzinnych, pod wpływem Praschmów, powiat Falkenberg
głosował przeciw Hitlerowi jako jedyny w całej rejencji. Po

zwycięstwie NSDAP Praschmowie nadal utrzymywali bliskie z

kręgami opozycyjnymi. W 1933 r. ich powinowaty Ewald Freiherr
von Aretin, znany monarchistyczny działacz i publicysta bawarski

usiłował zorganizować Putsch przeciw Hitlerowi. Jego celem było

odłączyć Bawarię od Rzeszy i przywrócić króla. Niestety Gestapo
wpadło na trop spiskowców; von Aretin wylądował w KL Dachau.

Przez von Aretinów Praschmowie byli też skuzynowani z wieloma

innymi konserwatywnymi katolickimi przeciwnikami Hitlera, m.in. z

rodziną von Bissing oraz von Stauffenberg.

Walter von

Hueck,

Genealogisches Handbuch des Adels, tom 72, Genealogisches

Handbuch Der Gräflischen Häuser, tom IX (Limburg an der Lahn:

C.A. Starke Verlag, 1979), s. 350; Wolfgang Benz i Walter H. Pehle,

Lexikon des duetschen Widerstandes (Frankfurt am Main: S. Fischer
Verlag, 1994), s. 332; Otto Graf Praschma, syna Friedricha, liczne

rozmowy z MJCh, Frankfurt, Nowy Jork, Chicago, Warszawa, Los

Angeles, 1993-2000.

Potwierdza to Rigg, który ustalił, że pół-Żydówka hrabina von

Stauffenberg była pilotem-oblatywaczem odznaczoną Żelaznym

Krzyżem II Klasy. Zaświadczenie o aryjskości załatwił jej u Hitlera
sam Hermann Göring.

Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, s. 180.

Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, s. 2.

„The Jews are not a ‘race’; there are no genetic features that all

Jews, and only Jews, share.” Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, s. 8.

„Dr. Max Nauman, a Jew and a retired World War I army major

and founder of the militant right-wing organization of National
German Jews, wrote Hitler on 20 March 1935 that he and his

followers had fought to keep Ostjuden out of Germany. Naumann felt
that these ‘hordes of half-Asian Jews’ were ‘dangerous guests’ in

Germany and must be ‘ruthlessly expelled’.” Rigg, Hitler’s Jewish

Soldiers, s. 12.

„Similar to Halakah, Nazi doctrine said Jewishness was

inherited.” Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, s. 16.

„However, a discussion of history must use Nazi definitions

concerning Jewishness because ultimately only what the Nazis elievd

counted. Most of the people in this study would not describe

themselves as Jews or partial Jews, but Hitler’s racial theories and

policies did. Thus, when Jewishness is discussed in this study, it

according to the Nazi racial laws, not Halakic definitions.” Rigg,

Hitler’s Jewish Soldiers, s. 18.

Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, s. 201, 211, 214-15, 219.

Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, s. 102.

„Ironically, when the Nazis wanted to prove that a non-Aryan

served in the Wehrmacht, they sometimes enlisted the help not

Nazi organization but of a Jewish one. The director of

the

Central

Archives of German Jews, Jacob Jacobson, helped the

Nazis in their

racial research.” Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, s. 92-93.

„My parents have raised me as a true German and to love the

Führer and the Fatherland.” Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, s. 40.

„We are conquering!… I must believe in this victory, because

I’ve sacrificed so much for it. I also believe in it because of my
burning love for the Fatherland.” Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers,

s. 124.

„

I cannot be entirely optimistic about the outcome of the war.

The Nazis want to get rid of me.” Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, s.
125.

„Former German Chancellor Helmut Schmidt, a Luftwaffe first

lieutenant during World War II, (…) admitted that without his

Jewish

grandfather, he could have become a Nazi.” Rigg, Hitler’s Jewish

Soldiers, s. 43.

„I tell you honestly, I don’t like Jews.” Rigg, Hitler’s Jewish

Soldiers, s. 24.

Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, s. 48.

„Generally, Mischlinge are very anti-Semitic.” Rigg, Hitler’s

Jewish Soldiers, s. 25.

„Most of the Mischlinge felt more German than Jewish and…

some… would have gladly joined the SS had they not been tainted
by Jewish blood.” Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, s. 25.

„My own brother [Heinz Löwen] went to the Gestapo and

claimed that our mother was a slut and had been a prostitute.” Rigg,
Hitler’s Jewish Soldiers, s. 31.

Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, s. 132-33, 150.

Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, s. 129.

„Out, you dirty Jew!” Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, s. 34.

„My dear boy, I think people like you must be exterminated if

our fatherland is to remain pure and victorious against the

Marxist-

Jewish conspiracy. Sorry, my dear boy. You know I love you.” Rigg,

Hitler’s Jewish Soldiers, s. 37.

„Helmuth Kopp remembered how… his Jewish grandfather,

Louis Kaulbars, hit him with a whip and called him goy.” Rigg,

Hitler’s Jewish Soldiers, s. 34.

„It was not surprising that some Orthodox Jews welcomed the

Nuremberg Laws because they prevented intermarriage.” Rigg,

Hitler’s Jewish Soldiers, s. 35.

Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, s. 82, 103, 166, 254.

Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, s. 140-41.

„From this study, half-Jews with Jewish fathers were more

likely to feel a connection with Judaism than those with Jewish
mothers, who by Halakah were Jews. This fact shows that Halakah in

many respects was out of step with social reality – namely, that a

father’s religious convictions influenced a child’s upbringing more
than the mother’s did. Perhaps this was because of the generally

patriarchal nature of most German households. This is corroborated

by the fact that most in this study who were circumcised had Jewish
fathers.” Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, s. 32.

Szczegółową statystykę zawiera rozdział trzeci. Rigg, Hitler’s

Jewish Soldiers, s. 51-75.

„Milch was an ardent and enthusiastic Nazi who strongly

believed in Hitler.” Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, s. 178.

Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, s. 203-204, 261-62, 378.

„Many Mischlinge felt they were betraying the very people they

wanted to protect.” Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, s. 43.

Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, s. 86.

Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, s. 137.

Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, s. 146.

„Hitler feared that the rumor about his Jewish past could have

been true… This personal identity crisis may have led him to make so

many exemptions from Nazi racial laws.” Rigg, Hitler’s Jewish
Soldiers, s. 175.

Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, s. 83, 85, 314.

„Usually friendship played the biggest role in motivating

someone in a high position to help a Mischling.” Rigg, Hitler’s Jewish

Soldiers, s. 179.

„The intelligent Fritsch, although anti-Semitic, disliked Hitler

and ‘his cronies’.” Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, s. 85.

Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, s. 260.

„Curt von Gottberg… helped not only him but also his brother

and six cousins receive Hitler’s Deutschblütigkeitserklärung in the

spring of 1940.” Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, s. 213. O egzekucjach

przeprowadzanych przez tego SS-mana zob. s. 365.

„The disastrous social repercussions.” Rigg, Hitler’s Jewish

Soldiers, s. 96.

Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, s. 140, 180, 182, 187, 193, 205,

220.

Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, s. 106.

„In 1937, Lammers appealed to government officials to stop

their denunciations because he was overwhelmed with reports.” Rigg,
Hitler’s Jewish Soldiers, s. 94.

„Several half-Jews remained because their commanders wanted

to keep experienced soldiers in their units.” Rigg, Hitler’s Jewish
Soldiers, s. 119.

Rommel zresztą zignorował rozkazy Hitlera o eksterminacji

schwytanych przez Afrika Korps cudzoziemskich Żydów.

Rigg,

Hitler’s Jewish Soldiers, s. 131-32.

Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, s. 138, 142, 154.

„The old injustice of Versailles must be erased.” Rigg, Hitler’s

Jewish Soldiers, s. 124.

„The most beautiful report today is that German troops are in

Warsaw!” Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, s. 124.

Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, s. 207, 210.

„He saw the enemy nearby and feared the worse [sic], having

heard rumors of what Poles did to wounded Germans. The Poles

noticed Brücher but left him alone. One actually stopped and helped

him dress his wound. They shook hands, and Brücher said… Krieg ist
Scheisse.” Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, s. 111.

Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, s. 326.

Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, s. 168.

„Unfortunately, most Mischlinge did nothing to help Polish

Jews they saw mistreated by fellow soldiers… Most Mischling

soldiers celebrated the German victories with their comrades and
hoped that their service would alleviate their discrimination back

home. They worried little about the persecution of Jewish-Polish

civilians by their countrymen.” Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, s. 110.

„Mischlinge often felt the same anti-Semitic emotions that non-

Jews expressed…. Obergefreiter Heinz-Günther Angress, a half-Jew,

described that as his unit moved deeper into Poland, he felt Der
Sturmer (a virulent anti-Semitic newspaper) had not exaggerated.

The Jews there looked simply horrible.” Rigg, Hitler’s Jewish

Soldiers, s. 109.

„I walk through the ghetto. It’s awful what horrible people I see

there… The Jews make a much more decadent impression probably
due to centuries of inbreeding.” Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, s. 109.

Rigg twierdzi, że „most did not know nor understand what was

going on in the extermination camps.” Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers,
s. 263.

Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, s. 264.

„A delusional old woman.” Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers,

s. 249.

Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, s. 256.

„While there, he witnessed Jews being executed and heard

about deportations to the Belzec death camp… He felt that he could

do nothing but continue serving. He believed the evil he had

witnessed was an exception and not the rule.” Rigg, Hitler’s Jewish
Soldiers, s. 251-52.

„Contrary to expectations, this study has documented that

some people of Jewish descent participated directly in the Holocaust

as perpetrators, primarily because of their rank and responsibilities.”

Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, s. 257.