1

Psychologia rozwojowa

Psychologia rozwojowa

Psychologia rozwojowa

Psychologia rozwojowa –

–

–

– referat

referat

referat

referat

Temat: Rozwój w okresie późnej dorosłości.

Paulina P.

Honorata S.

Opieka i wychowanie I

Stacjonarne, gr. B

2

Spis treści:

1.

Zmiany fizyczne

str. 3

2.

Zmiany umysłowe

str. 7

3.

Rozwój społeczny i osobowościowy

str. 8

4.

Zaburzenia zdrowotne

str. 12

5.

Teorie starzenia się

str. 16

6.

Opieka instytucjonalna

str. 17

7.

Emerytura

str. 18

8.

Formy pomyślnego starzenia się

str. 20

9.

Struktura osobowości a pomyślne starzenie

str. 21

10.

Śmierć i reminiscencja

str. 23

11.

Fazy rozwojowe wg Havighurst’a

str. 24

12.

Ciekawostki

str. 24

13.

Zadania dla grupy

str. 27

14. Bibliografia

str. 29

15. Plan prezentacji

str. 30

3

Ostatni okres życia trwający około 40 lat bywa określany jako późna dorosłość, wiek

podeszły, senioralny czy po prostu starość. Wydawałoby się, w porównaniu z okresem

dzieciństwa i dorastania, że jest to czas spokoju, stabilności, korzystania z osiągnięć

poprzednich faz życia. Nic bardziej mylnego - wiek późnej dorosłości to czas często

gwałtownych zmian stylu życia, przystosowywania się do coraz bardziej ograniczonej

sprawności, zmniejszającego się kręgu bliskich ludzi, adaptowania do zachodzących

przemian. To także odnajdywanie nowych form aktywności dających poczucie zaspokajania

własnych potrzeb i spełniania oczekiwań innych osób.

1. Zmiany fizyczne

Jak wiemy utrata funkcji prawie wszystkich systemów organizmu rozpoczyna się w wieku 30

lub 40 lat i stopniowo coraz bardziej daje o sobie znać przez resztę życia. Większość tych

zmian nie prowadzi do widocznego i znacznego ograniczenia zdolności przed 65 rokiem

ż

ycia.

UKŁAD NERWOWY

Istnieją 4 typy zmian w strukturze mózgu zachodzące w okresie dorosłości:

-

redukcja masy mózgu,

-

utrata istoty szarej,

-

spowolnienie przewodzenia synaptycznego,

-

przeciążenie sieci dendrytów,

Najważniejszą z tych zmian jest przeciążenie sieci dendrytów, która nie dokonuje się

równomiernie we wszystkich częściach mózgu. W niektórych jego obszarach obserwuje się

nawet wzrost zagęszczenia dendrytów w podeszłym wieku. Nie ma jednak wątpliwości, że w

gruncie rzeczy sieć połączeń synaptycznych mózgu zostaje przerzedzona i przez to staje się

mniej skuteczna. Ta sama utrata prowadzi do ograniczenia prędkości przewodzenia

synaptycznego, czego wynikiem jest wydłużenie czasu reakcji w większości codziennych

zadań.

Kolejną zmiana w układzie nerwowym, nad którą psycholodzy i fizjolodzy wiele dyskutują,

jest obumieranie samych neuronów. Od wielu lat stwierdza się, że w wieku dorosłym

codziennie ginie 100tys. komórek nerwowych.

4

Mózg

Stopniowo oddziela się od swojej otoczki – kory mózgowej. Oblicza się nawet, że między 20

a 70 rokiem życia przestrzeń między mózgiem a czaszką niemal się podwaja. W tym czasie

dochodzi też, do zmniejszenia się przepływu krwi w mózgu i spadku wchłaniania przez

mózgu tlenu oraz glukozy.

Wzrok

Istnieje kilka związanych z wiekiem strukturalnych zmian związanych w systemie widzenia,

np. następuje zmniejszenie się średnicy źrenicy, zwiększają się nieprawidłowości na

powierzchni rogówki i zmniejsza się zdolność akomodacyjna soczewek, a w konsekwencji

pojawiają się trudności w skupianiu wzroku na bliskich przedmiotach. Z wiekiem soczewka

oka staje się też mniej przezroczysta, zmniejsza się liczba wypustek nerwowych składających

się na nerw wzrokowy, może też być gorsze widzenie barw. Jest to skutek utraty wrażliwości

przez fotoreceptory i przekazywania przez nie impulsów wzrokowych do układu nerwowego.

Takie zmiany w obrębie narządu wzroku, towarzyszące procesowy starzenia się, mają

codzienne praktyczne implikacje. Przy wykonywaniu różnych czynności, np. czytania lub

gotowania, starsi na ogół potrzebują silniejszego światła. Obniżająca się zdolność

przystosowania się wzroku do błysków światła sprawia, ze prowadzenie samochodu nocą

staje się szczególnie trudne. Przemęczenie oczu może też ograniczać ilość czasu jaką

potrzebuje dana osoba koncentrując się na tym co robi. Wiele problemów związanych ze

wzrokiem mogą skorygować okulary. Dla tych którzy mają bardziej upośledzone widzenie

będzie konieczne korzystanie z książek i innych materiałów wydrukowanych dużą czcionka

lub ze szkła powiększającego.

Słuch

U wielu starszych osób ma miejsce zwiększone wydzielanie się woskowiny w uszach, co

prowadzi do jej nadmiernego gromadzenia się, a w końcu do blokowania zewnętrznego

przewodu słuchowego. Upośledzenie słuchu u starszych ludzi zdarza się dużo częściej niż u

dorosłych w średnim wieku. Na trudności ze słyszeniem składa się kilka aspektów: utrata

zdolności odbierania dźwięków o wysokiej częstotliwości, trudności w rozróżnianiu słów,

problemy ze słyszeniem w warunkach hałasu i szum w uszach. Nawet łagodna utrata słuchu

może być przyczyną problemów komunikacyjnych w pewnych sytuacjach. Cierpiący na nią

mogą być ponadto postrzegani jako niezorientowani i zapominalscy, zwłaszcza gdy

niedosłyszący nie chce przyznać się do swojej przypadłości, albo poprosić o powtórzenie

uwagi lub instrukcji.

5

Smak i węch

Zdolność rozróżniania czterech podstawowych smaków (słony, gorzki, słodki, kwaśny) raczej

się nie pogarsza. Jednak starszych ludzi dotykają inne zmiany w obrębie smaku. Należy do

nich, np. zmniejszone wydzielanie śliny dające wrażenie „suchości w ustach”. Wiele skarży

się na to, że smaki wydają się im mniej wyraziste niż wcześniej, przez co zaczynają

preferować bardziej intensywne ich stężenia, np. stosują więcej cukru.

Zmysł węchu wyraźnie pogarsza się wraz z wiekiem. Utrata węchu może być spowodowana

wpływami środowiska. Takie zmiany w odbieraniu bodźców smakowych i węchowych

ograniczają przyjemności płynące z życia. Węch wzmaga apetyt, więc gdy zostaje

przytępiony starsi ludzie tracą motywację do przygotowania smacznych potraw. W

niektórych przypadkach może to doprowadzić do niedożywienia lub znacznego zachwiania

równowagi kalorycznej.

UKŁAD SERCOWO – NACZYNIOWY

Serce w czasie starzenia się ma tendencję do utrzymywania swojej wielkości, jednak tkanka

sercowa może ulegać atrofii

1

. Aorta traci swoją elastyczność, a reszta tętnic twardnieje i

kurczy się, co utrudnia swobodny przepływ krwi. W konsekwencji serce musi intensywniej

pracować, a mimo to efekty tego wysiłku są mniejsze niż we wcześniejszych okresach życia.

Ponadto u starszych osób zmniejsza się siła mięśnia sercowego.

UKŁAD ODDECHOWY

Z wiekiem obniża się efektywność układu oddechowego. Spada maksymalna zdolność

oddychania, zmniejsza się objętość płuc, ogólna ich wydolność i podstawowe zużycie tlenu.

Wszystko to prowadzi do zmniejszenia się tempa metabolizmu. Zaznacza się również

mniejsza giętkość i elastyczność płuc w wyniku zmian kolagenowych w tkance płuc i w

ś

cianach naczyń krwionośnych. Ponadto z wiekiem słabną mięśnie oddechowe, przepona,

mięśnie międzyżebrowe oraz mięśnie wspomagające.

UKŁAD POKARMOWY

Układ trawienny zmienia się wraz z wiekiem. Szczególnie widoczne jest produkowanie

mniejszej ilości soków trawiennych i zwolnienie perystaltyki

2

jelit.

Zęby

Większość problemów związanych z uzębieniem wynika z patologicznych procesów a nie z

normalnego starzenia się. Obecnie starsze osoby zachowują większą liczbę zębów ze swojego

1

Stopniowe zmniejszanie się objętości komórki, tkanki, narządu lub części ciała

2

Rytmiczne, skoordynowane skurcze pasm mięśni gładkich przewodu pokarmowego, które przesuwają pokarm

w kierunku od żołądka do odbytnicy.

6

naturalnego uzębienia, głównie dzięki wzrostowi świadomości i stosowaniu się do zaleceń

związanych z profilaktyką i utrzymywaniu zębów w dobrym stanie. W miarę normalnego

starzenia się, zęby często ciemnieją i uzyskują spłaszczoną powierzchnię. Dochodzi również

do kurczenia się miazgi korzenia zęba, recesji dziąseł i pewnego zmniejszania się gęstości

kości.

UKŁAD MOCZOWY

Tworzą go nerki, pęcherz i moczowody. Na ogół efektywność układu moczowego zmniejsza

się z wiekiem. Starsze osoby rzadziej czują potrzebę oddawania moczu. Zmniejsza się liczba

komórek nerkowych, co powoduje gorsze wydalanie toksyn i zbędnych produktów przemiany

materii. Ponadto pęcherz staje się mniej elastyczny. U zaawansowanej wiekiem osoby ma on

o ponad połowę mniejszą pojemność niż pęcherz młodego dorosłego. Powszechnym

problemem starszych mężczyzn jest częste oddawanie moczu, spowodowane powiększeniem

się gruczołu krokowego.

UKŁAD ODPORNOŚCIOWY

Z wiekiem układ immunologiczny reaguje słabiej i mniej efektywnie. Organizm nie tak

dobrze jak wcześniej usuwa obce substancje ze swych systemów. Układ odpornościowy staje

się mniej skuteczny, częściowo w wyniku załamania się sprzężenia zwrotnego w organizmie.

UKŁAD MIĘŚNIOWO-SZKIELETOWY

W tym czasie zmniejsza się długość ciała, szczególnie widoczna u starszych kobiet. Zmiany

te są przypisywane głównie uciskowi kręgosłupa, spowodowanemu przez progresywne

spłaszczanie się dysków, jak też wysokości poszczególnych kręgów. Ich wysokość zmniejsza

się w ciągu 20 lat o około 1,2 cm. Zjawisko to występuje powszechnie we wszystkich rasach i

u obu płci. Zaznacza się także tendencja do większej kruchości kości oraz do zmniejszania się

masy i siły mięśni. Zmiany te mogą prowadzić do sztywności, chwiejności i upadków.

Badania wykazały, że u osób regularnie ćwiczących ubytek masy mięśniowej i siły jest

mniejszy niż u osób prowadzących siedzący tryb życia.

Utrata kolagenu między kręgami sprawia, że kręgosłup wygina się. To zaś w połączenie z

częstą u starszych osób tendencją do garbienia się, nadaje im wygląd znacznie niższych ludzi

niż są w istocie. Ze zmianami w ogólnej postawie ciała wiążą się zmiany w sposobie

chodzenia.

Skóra

Najbardziej widoczną zmianą na skórze są zmarszczki. Proces tworzenia się zmarszczek

zaczyna się w wieku średnim. Na ich powstanie wpływa natężenie ekspresji mimicznej, zanik

podskórnej wyściółki tłuszczowej, utrata elastyczności skóry. Zanik podskórnej tkanki

7

tłuszczowej jest sprawcą charakterystycznego wyniszczonego wyglądu osób w starszym

wieku. Normalne komórki skóry przeciętnego 70latka żyją tylko 46 dni, w porównaniu ze 100

dniami życia takich komórek u 30latka. U starszych osób komórki skóry są wolniej

zastępowane przez nowe. Zmniejsza się też liczba komórek nerwowych w skórze. Także

zmysł dotyku staje się mniej wrażliwy. Co więcej z wiekiem skóra traci zdolność do

zatrzymywania płynów, staje się sucha i mniej elastyczna. Proces starzenia się fizycznego

łączy się z pojawianiem się punktów ciemniejszego pigmentu. Rany zasklepiają się wolniej

gdyż cieńsze komórki i naczynia goją się w wolniejszym tempie.

Włosy

Z wiekiem włosy stają się siwe i tracą połysk. Siwienie intensyfikuje się na skroniach i

stopniowo rozprzestrzenia się na czubek głowy. Włosy wiekowych dorosłych są lżejsze i

cieńsze. Obie płcie nierzadko w tym okresie tracą owłosienie rąk i nóg. U niemal wszystkich

starszych mężczyzn i około 80% kobiet widoczne staje się odsuwanie linii włosów od czoła.

U mężczyzn zazwyczaj w brwiach, w uszach i nozdrzach rosną dłuższe i szorstkie włosy. U

kobiet wyraźniej niż u mężczyzn dochodzi do utraty włosów na tułowiu. Często również

pojawia się owłosienie twarzy nad górną wargą i na podbródku.

2.

Zmiany umysłowe

Wielu z nas uznaje starsze osoby za zapominalskie, niezdolne do jasnego myślenia,

powtarzające stale to samo, zniedołężniałe. Wiele naszych mniemań o starszym wieku jednak

pochodzi z niepełnej wiedzy lub ze społecznych stereotypów.

Większość zdolności poznawczych w okresie później dorosłości charakteryzuje się wyraźnym

ich spadkiem.

Jednym z podstawowych procesów psychicznych, w których dostrzegamy

takie zmiany jest pamięć. Starsi ludzie mają podobne problemy z

kodowaniem, jak te, z jakimi borykają się dzieci w wieku przedszkolnym.

Istnieje możliwość, że widoczne ograniczenie zdolności pamięciowych

odzwierciedla raczej zaniechanie ich użycia niż utratę. Starsi ludzie często

korzystają z pomocy zewnętrznych, tj. spisywanie listy zakupów i wychodzą z

wprawy

w

stosowaniu

wewnętrznych

strategii

pamięciowych.

Odkodowywanie również wraz z wiekiem staje się mniej skuteczne. Ogólnie

rzecz biorąc, wraz z wiekiem dostęp do wspomnień jest coraz bardziej

8

ograniczony. Starsi ludzie często wiedzą coś, ale trudno im to przywoła. Jeśli

podsunie im się jakąś wskazówkę albo przypomni o czymś, ich pamięć

powraca.

Wzorzec zmian dotyczących rozwiązywania problemów jest całkiem

podobny do tego co obserwujemy w związku z procesami pamięciowymi.

Zdolności te wyraźnie ulegają pogorszeniu na przestrzeni późnej dorosłości,

chociaż stopień pogorszenia jest różny i zależy od rodzaju problemu. Fakt, że

starsi ludzie rozwiązują problemy wolniej i mniej skutecznie nie oznacza

jednak że są oni niekompetentni. Znakomita większość z nich z powodzeniem

rozwiązuje prawie wszystkie problemy życia codziennego, np. zakupy,

zarządzanie finansami czy snucie planów na przyszłość.

Jeśli chodzi o mądrość prawie wszyscy teoretycy, którzy podejmowali ten

temat, zakładają, że jeśli mądrość istnieje, to najprawdopodobniej drzemie ona

w ludziach w wieku średnim i starszym, chociaż jak dotąd nie ma na to

dowodów empirycznych.

Obszerne badania wykazują, że odpowiednie treningi mogą znacznie poprawi wyniki

osiągane przez starszych ludzi w różnorodnych sytuacjach poznawczych.

Indywidualne zróżnicowanie wzorców zmian fizycznych i psychicznych w wieku podeszłym

jest ogromne. U niektórych ludzi znaczne zniedołężnienie i ograniczenie zdolności

poznawczych widać już w wieku 50 czy 60 lat, inni zachowują światłość umysłu i wigor w

wieku 70, 80 a nawet 90 lat.

3. Rozwój społeczny i osobowościowy

Okres emerytalny, podobnie jak inne stadia cyklu życiowego, stawia jednostkę przed

unikalnymi zadaniami i wyzwaniami rozwojowymi. Zadania tego okresu takie jak zmiany

stanie zdrowia, statusie finansowym lub przystosowaniu społecznym, stawiaj a człowieka pod

wieloma względami przed większymi wyzwaniami niż którekolwiek z wcześniejszych

stadiów dorosłości. Późna dorosłość jest krytycznym okresem dla samooceny, okresem

ponownej oceny sukcesów i niepowodzeń jednostki. W trakcie takiej oceny przeszłości i

próby radzenia sobie z teraźniejszością starszy człowiek staje przed zadaniem przygotowania

9

się do przyszłości. Pomyślne przystosowanie się do wyzwań późniejszego życia wymaga

zdecydowanej elastyczności i zdolności adaptacyjnych.

TEORIE ROZWOJU OSOBOWOŚCI

Dla wyjaśnienia dynamiki wzrostu osobowości w późniejszym okresie życia zaproponowano

wiele godnych uwag teorii.

KONCEPCJA CIĄGŁOŚCI

Niektórzy badacze utrzymują, że osobowość człowieka od wcześniejszych lat dorosłości

pozostaje niezmieniona. Potwierdzenia słuszności takiej koncepcji dostarczyły wyniki badań

przeprowadzonych m.in. przez Paula Costa i Roberta McCare. Mierzyli oni co 6 lat dymensje

osobowości 2000 mężczyzn od 20 do 80 roku życia. Uzyskane wyniki wykazały, że wymiary

osobowości pozostawały w owym czasie wysoce stabilne. Skłoniło to badaczy do uznania, że

wczesne funkcjonowanie osobowości stanowi dobry prognostyk jej rozwoju w latach po

przejściu na emeryturę. Praca Doroty Fidel i Rogera Millsapa dostarczyła wiele danych na

temat ciągłości osobowości przez cały okres dorosłego życia. Mówiąc dokładniej. Powtarzane

pomiary 5 cech osobowości wykazały wyraźną stabilność: ugodowości, zadowolenia,

intelektu, ekstrawersji i żywotności. Zadowolenie pozostawało szczególnie ciągłą i stabilną

cechą w ciągu całego dorosłego życia. Ale uwidoczniły się też pewne zmiany. Na przykład w

okresie później dorosłości, w miarę zaawansowanego wiekowego widoczne stawały się

wahania, zwiększał się stopień ugodowości, a zmniejszał ekstrawersji. Badania, w których

oceniano psychiczny dobrostan w okresie dorosłości, też dostarczyły danych

przemawiających za stabilnością i ciągłością. Chociaż wiele danych odnosi się za istnieniem

stałych cech osobowości, to pewne dyspozycje z biegiem lat się zmieniają. Okazało się, że

zainteresowania i postawy są płynne podobnie jak poziom pewności siebie i formy zachowań

w różnych rolach. Ale mimo iż pewne cechy osobowości są z biegiem czasu mniej stabilne,

przekonanie o stałości osobowości ma ważne implikacje dla badania starzejącego się

dorosłego. I właśnie trwałość cech rzuca światło na zdolności i potrzeby starzejących się osób

, gdy stają one przed takimi wyzwaniami rozwojowymi jak przejście na emeryturę czy

wdowieństwo. Stabilność cech osobowości występuje też wyraźnie w ogólnych koncepcjach

pomyślnego starzenia się

10

KONCEPCJA NIECIĄGŁOŚCI

Odmiennie niż koncepcje uznające ciągłość rozwoju osobowości, teorie braku ciągłości Erika

Eriksona, Roberta Pecka i Daniela Levinsona zakładają, że w okresie później dorosłości

osobowość cechują zmiany

TEORIA ERIKA ERIKSONA

Erik Erikson sugerował, że kluczem do harmonijnego rozwoju osobowości w późniejszych

latach życia jest zdolność rozwiązywania psychospołecznego kryzysu znanego jako integracja

lub rozpacz. Integralność ego zakłada pełną unifikacje osobowości. Sposób wyjścia z tego

kryzysu zależy od wielu innych czynników, w tym od odpowiedni ról społecznych, stylu

ż

ycia i zdrowia fizycznego. Integracja ego umożliwia jednostkom traktowanie życia z

satysfakcją i zadowoleniem. Posiadanie satysfakcjonujących relacji społecznych i

produktywne życie prowadzi do poczucia dobrostanu i celowości życia. Brak tej narastającej

integracji ego często sygnalizowany jest przez lęk przed śmiercią i odczucie, iż życie jest zbyt

krótkie. Jednostki przeżywające rozpacz czyją, że czas przepływa i jest już zbyt późno, by

zacząć inne życie lub wypróbować alternatywne drogi wiodące do integracji ego. W

konsekwencji traktują swe życie z żalem i rozczarowaniem. Wielu pragnęłoby wykorzystać

pełniej swe możliwości, by osiągnąć wytyczone wcześniej cele życiowe. Tak więc stadium

integracji lub rozpaczy na zarówno psychologiczne jak i społeczne odniesienia do rozwoju w

wieku emerytalnym.

Typy związków społecznych:

ZWIĄZKI PARTNERSKIE

We współczesnym świecie typowa starsza rodzina składa się tylko z męża i żony W okresie

późnej dorosłości zadowolenie z życia małżeńskiego jest wyższe niż wtedy, gdy dzieci są

nadal w domu lub dopiero na etapie wyprowadzania się. Wspólne pożycie w tym okresie

rzadziej opiera się na namiętności i wzajemnej otwartości, a bardziej na lojalności, zaufaniu i

wzajemnym zaangażowaniu w związek. Ich zażyłość odzwierciedla raczej towarzyski niż

romantyczny lub skonsumowany rodzaj miłości. Nie znaczy to jednak, że małżeństwa w tym

okresie pozbawione są barwy lub energii. Przynajmniej połowa małżeństw w podeszłym

wieku jest nadal aktywna seksualnie. Częściej tez przyznają, że czerpią ze wspólnego pożycia

11

więcej przyjemności i rzadziej dochodzi między nimi do konfliktów niż u par w wieku

ś

rednim. Jeśli już dochodzi do sporu, likwidują go w sposób czuły i mniej negatywny. Starsze

pary spędzają ze sobą więcej czasu niż z rodziną i przyjaciółmi, chociaż jego większość

poświęcają na bierne czynności lub obowiązki – oglądanie telewizji, wykonywanie prac

domowych, załatwianie różnych spraw – ci, którzy przebywają dużo ze swoim małżonkiem są

również szczęśliwsi. Innym dowodem potwierdzającym siłę więzi łączących małżeństwa w

podeszłym wieku jest nadzwyczajny stopień dbałości i pomocy ofiarowanej

zniedołężniałemu lub otępiałemu małżonkowi. Głównym źródłem pomocy dla starszej osoby

jest władnie współmałżonek. Wielu starszych ludzi przez długie lata opiekuje się poważnie

chorymi mężami lub żonami, a nawet wiele małżeństw, w których oboje partnerzy cierpią z

powodu znacznego upośledzenia, wbrew tym przeciwnościom dba o siebie nawzajem, dopóki

ś

mierć ich nie rozłączy. Dopiero zakończenie związku w wyniku śmierci małżonka lub

partnera odmienia życie niejednego starszego człowieka. Różnice płciowe w stanie cywilnym

ludzi w podeszłym wieku powiększają się dodatkowo za sprawą ponownych związków

małżeńskich, małżeńskich, które częściej wstępują mężczyźni niż kobiety. Małżeństwo

starszych ludzi jest źródłem wielu korzyści: są oni bardziej zadowoleni z życia, zdrowsi i

rzadziej zamieszkują w domach opieki.

ZWIĄZKI Z DZIEĆMI

Z czasem, gdy większość małżeństw zbliża się do wieku emerytalnego ich dzieci

usamodzielniają się wnuczęta zakładają własne rodziny. Dzieci i wnuczęta tworzą trzon życia

społecznego starszych ludzi, szczególnie tych, którzy owdowieli. Opisują oni swoje więzi

między pokoleniowe jako silne i ważne; większość podkreśla znaczenie poczucia solidarności

z rodziną i wsparcia z jej strony. Siłę tych więzi można zaobserwować w regularności

kontaktów z krewnymi. Częścią regularnych kontaktów pomiędzy starszymi ludźmi a ich

dziećmi jest oczywiście pomoc udzielana lub otrzymywana od starszej osoby. Niektóre stare

małżeństwa mieszkają ze swoimi dziećmi zwłaszcza, gdy nie jest już realnie niezależne

mieszkanie w oddzielnym lokalu. Jeśli już mieszkają osobno to często są to mieszkania

pobliżu dzieci. Częściej zdarza się to jednak w środowiskach miejskich niż wiejskich.

Kobiety utrzymują bliższe kontakty z członkami swych rodzin niż mężczyźni. Emocjonalne

wsparcie udzielane starszym rodzicom jest ważniejsze dla ich zdrowia psychicznego od

wsparcia finansowego. Znaczny odsetek emerytów nie chce przyjmować finansowego

wsparcia od swych dzieci, przede wszystkim, dlatego, że pragną być finansowo niezależni.

12

Osoby starsze nie życzą sobie uzależnienie od dzieci ale też nie chcą być przez nie

ignorowane i zaniedbywane. Przez większą cześć cyklu życia to głównie rodzice pomagają

dzieciom. Stopniowo ta sytuacja się odwraca, w miarę jak rodzice starzeją się i potrzebują

opieki oraz pomocy od swego potomstwa. Stają się oni wtedy opiekunami a starsi rodzice

odbiorcami tej opieki. Może być to przykre i ciężkie do zaakceptowania, gdy dzieci nie

dostrzegają potrzeby i pragnienia rodziców by prowadzić bardziej niezależne życie.

PRZYJACIELE

W okresie późnej dorosłości przyjaźń ma znaczący wpływ na ogólne zadowolenie z życia, na

samoocenę i na liczbę osamotnienia w starszym wieku. Przyjaciele zaspokajają inne potrzeby

starszego człowieka niż robią to członkowie rodziny. Dotrzymują towarzystwa, stwarzając

sytuacje do śmiechu, asystują przy wykonywaniu różnych czynności. Często służą pomocą

przy okazji robienia zakupów lub prac domowych, chociaż zwykle czynią to rzadziej niż

członkowie rodziny. W pewnych badaniach ludzi po 65 roku życia przyjaciele byli

umieszczani na liście towarzyszy życia zaraz po małżonku.

4. Zaburzenia zdrowotne

Starzy ludzie nie zawsze są chorzy. Choć niektórzy z nich wymagają opieki, to większość

jej nie potrzebuje. Późny wiek dorosły nie jest synonimem słabego zdrowia. Młodzi ludzie

mają naturalną skłonność do wychodzenia z choroby, podczas gdy u starszych tempo

zdrowienia jest wolniejsze lub nawet stan ich będzie się pogarszał.

Upośledzenia fizyczne:

Populacja osób starszych jest podatna na pewne zaburzenia i choroby. Do najczęstszych

należą artretyzm, nadciśnienie, choroby serca, udar mózgu, rak i osteoporoza. Opiszmy je

więc bliżej.

Artretyzm – zapalenie stawów, zaburzenie powszechne u starszych dorosłych. Nie

ma zbyt wielu sposobów jego leczenia. Choroba ta zwykle ciągnie się latami i nasila z

wiekiem. Z niemal 100 rodzajów artretyzmu najczęściej występują dwa: zapalenie

kości i stawów oraz reumatoidalne zapalenie stawów. Leczenie obu postaci artretyzmu

jest nastawione na usuwanie sztywności i bólu, zatrzymanie degeneracji stawów i

13

utrzymanie ich ruchomości. W leczeniu używa się aspirynę i leki przeciwzapalne oraz

starannie dobrane programy ćwiczeń.

Nadciśnienie – odnosi się do wysokiego ciśnienia krwi. Choć wiele osób w średnim

wieku ma nadciśnienie, to szanse wystąpienia takiego zaburzenia wzrastają wraz z

wiekiem. Jak się sądzi, podwyższone ciśnienie stanowi element procesu starzenia się,

gdyż dochodzi wtedy do stopniowej utraty elastyczności. Nieleczone nadciśnienie

oprócz innych powikłań prowadzi do choroby serca i mózgu. Stan taki mogą

pogłębiać palenie, złe nawyki dietetyczne i brak ćwiczeń fizycznych.

Choroby serca – jak wiemy, atak serca jest chorobą zagrażającą życiu i to on właśnie

jest najczęstszą przyczyną zgonów w USA. W przybliżeniu jedna osoba na sześcioro

białych mężczyzn i kobiet w wieku od 45 do 65 jest dotknięta tą chorobą. W starszych

grupach wiekowych odsetki te rosną w znacznym stopniu. Choroba serca jest

najczęstszą przyczyną wizyt u lekarzy, niezbędnej hospitalizacji i dni spędzonych w

łóżku.

Udar mózgu – polega na przerwaniu przepływu krwi w tętnicach mózgowych, co

prowadzi do zaburzenia funkcji organizmu. Gdy do tego dochodzi mózg zostaje

pozbawiony dopływu tlenu i substancji odżywczych. Porażenie powoduje liczne

zaburzenia w zależności od tego jaką półkule zaatakuje. Mogą nimi być zaburzenia w

mówieniu, utrata pamięci i śpiączka. Jeśli uszkodzone zostały ośrodki ważne dla życia

(np. odpowiedzialne za oddychanie), może dojść nawet do śmierci. Niektóre czynniki

zwiększają ryzyko udaru mózgu. Szczególne zagrożenie stanowi niekontrolowanie

nadciśnienie. Przeżyty wcześniej atak serca lub inne choroby serca też zwiększają

szansę udaru. Ryzyko zachorowania zwiększają również palenie papierosów,

nałogowe spożywanie alkoholu czy cukrzyca.

Rak – zachorowanie może wystąpi w każdym momencie cyklu życiowego, ale ryzyko

pojawienia się tej choroby wzrasta wraz z wiekiem. W starości choroba ta występuję

częściej u mężczyzn. Wczesna diagnoza ma olbrzymie znaczenie dla skuteczności

leczenia, ponieważ można wykryć złośliwość guza zanim się rozprzestrzeni.

Osteoporoza – zaburzenie polegające na zmniejszaniu się zawartości wapnia w

tkance kostnej. Nazywana ona jest często chorobą kruchych kości czy „wdowim

garbem”. Może ona spowodować deformację kości, kalectwo, a nawet zmniejszenie

długości ciała. Ośmiokrotnie częściej występuje ona u kobiet. Dotyka jedną na 4

kobiety w wieku powyżej 60 lat. Szczupłe kobiety, o drobnej budowie ciała są

bardziej podatne na tą chorobę od większych i cięższych kobiet. Kobiety należące do

14

rodzin, gdzie występowała już osteoporoza i te, którym we wcześniejszym okresie

ż

ycia usunięto jajniki, są bardziej zagrożone tą chorobą. Zapobieganie osteoporozie

jest względnie proste. Kobiety powinny upewni się, ze ich organizm otrzymuje

dostateczną ilość wapnia i witaminy D. Odnosi się to do wszystkich kobiet, a nie tylko

tych zbliżających się do okresu przekwitania. Duże znaczenie w zapobieganiu

osteoporozie mają regularne badania medyczne, gdyż, jak dobre samopoczucie nie

daje jakiejkolwiek gwarancji, że w organizmie nie zachodzi proces chorobowy.

Dobra kondycja fizyczna jest istotna dla zdrowia we wszystkich stadiach rozwoju, a

zwłaszcza w okresie, gdy jednostka przebywa już na emeryturze. Bez względu na wiek

kalendarzowy aktywność fizyczna opóźnia procesy starzenia się. Regularne ćwiczenia

fizyczne pomagają w utrzymaniu dobrego stanu zdrowia, poprawiają oddychanie i krążenie,

zwiększają elastyczność ciała i powodują lepszy sen.

Potrzeby pokarmowe starszych osób natomiast nie różnią się w istotny sposób od potrzeb

ludzi młodszych. Główne zmiany obejmują szybkość i dokładność trawienia i wchłaniania.

Obniżony metabolizm i niższy poziom aktywności sprawiają, iż ich ogólne kaloryczne

zapotrzebowanie jest mniejsze. Przyczyn złego odżywiania jest jednak wiele. Jeśli żyją oni

samotnie, to maj a słabą motywacje bądź w ogóle brak im chęci do przygotowania sobie

jedzenia. Gotowanie wydaje im się nie warte wysiłku, gdyż mogą je zastąpić przekąski.

Również fakt, że niektóre starsze osoby nie mogą sobie pozwoli na takie jedzenie, jakie

powinni spożywać, jest przyczyną złego odżywania.

Upośledzenia umysłowe:

Innym ważnym symptomem chorobowym obserwowanym często powyżej 65 roku życia jest

otępienie. Terminu tego używa się w odniesieniu do ogólnego pogorszenia się

funkcjonowania

intelektualnego,

obejmującego

utratę

pamięci,

zdolności

osądy,

funkcjonowania społecznego i kontroli nad emocjami. Ściślej mówiąc otępienie nie jest

chorobą, a jedynie jej objawem. Najczęstszą jego przyczyną jest choroba Alzheimera, ale

również depresje, zaburzenia metaboliczne, choroba Parkinsona, urazy głowy czy anemia.

Choroba Alzheimera – otępienie wynikające z tej choroby jest spowodowane

zmianami w strukturach mózgu, między innymi zanikaniem lub kurczeniem się

pewnych jego obszarów. Pierwsze stadia choroby przebiegają bardzo wolno i

charakteryzują się drobnymi problemami z pamięcią, powtarzaniem się w trakcie

rozmowy i dezorientacją w nieznanym otoczeniu. Później zaczyna zanika pamięć

15

obecnych wydarzeń. W końcu chory nie może rozpoznawać nawet członków

najbliższej rodziny, nazw przedmiotów codziennego użytku, czy podstawowych

czynności, jak np. ubieranie się. Niektórzy reagują gniewem inni wzrostem poczucia

zależności i nierozerwalności z rodziną i przyjaciółmi.

Naukowcy nie wiedzą jakie dokładnie są przyczyny tego otępienia. Genetycy jednak

odkryli już trzy odrębne geny, które by może są związane z jej występowaniem.

Zaburzenia lękowe – u osób z tym zaburzeniem mogą występowa napięcia, drżenia,

gwałtowne bicie serca czy przyśpieszony oddech. U osób w zaawansowanym wieku

częstymi źródłami lęku i niepokoju jest poczucie beznadziejności lub straty. Jednak

zaburzenia mające charakter lękowy są w późnym okresie życia rzadsze niż we

wcześniejszych.

Schizofrenia – wysokie zdezorganizowanie osobowości. Charakterystycznymi

objawami są zaburzenia pamięci, niedostatki w zakresie mowy i percepcji. U

wiekowych osób zaburzenia paranoidalne, takie jak podejrzliwość i uczucie, że są

prześladowani, często wzrastają.

Do innych zaburzeń umysłowych zalicza się też, m.in. zaburzenia związane z nadużywaniem

ś

rodków psychoaktywnych.

Częstotliwość występowania zaburzeń umysłowych w późnym okresie dorosłości dala

pozostaje przedmiotem dyskusji. Naukowcy dysponują danymi dotyczącymi tylko niektórych

z nich, np. schizofrenii, nadużywania alkoholu czy narkotyków. I wśród starszych ludzi

współczynnik ich występowania jest niższy niż w przypadku innych grup wiekowych. Jeśli

chodzi natomiast o depresję, najwcześniejsze badania wskazywały, ze ryzyko wystąpienia

tego zaburzenia w wieku podeszłym jest o wiele większe niż w pozostałych grupach

wiekowych. W świetle nowych badań pogląd ten powoli upadał. Obecnie uważa się, że

depresja jest tak samo często spotykanym zjawiskiem we wczesnym okresie dorosłości jak u

starszych starszych i najstarszych starszych.

Wszystkie zmiany fizyczne zauważalne w ciele człowieka w okresie później dorosłości dla

większości z nas nabierają znaczenia dopiero wtedy, gdy wpływają na nasze życie codzienne.

Najważniejszym zauważalnym zjawiskiem jest ogólne spowolnienie. Więcej czasu zabiera

zapisanie jakiejś informacji, podobnie jak zawiązanie butów. Jedną z sytuacji, w których

zmiany te prowadzą do znacznego utrudnienia funkcjonowania, jest jazda samochodem.

Młodzi dorośli maja najwięcej wypadków samochodowych z wszystkich grup wiekowych, bo

16

jeżdżą zbyt szybko. Natomiast starsi dorośli maja najwięcej wypadków w stosunku do

przejechanych kilometrów. Nie jest to jedynie przyczyną ogólnego spowolnienia. Oczy

starszego człowieka bowiem nie zawsze pozwalają bezbłędnie odczytywać znaki drogowe po

zmierzchu i wolniej dostosowują się do świateł nadjeżdżającego samochodu.

Rozmaite zmiany fizyczne zachodzące wraz z wiekiem przyczyniają się także do ograniczenia

zręczności i równowagi. Starsi ludzie, którzy we własnych domach sprawiają wrażenie

ruchliwych, często mają spore trudności idą po niezbyt równym chodniku.

Innym rodzajem zachowania, na którym odbija się efekt zakumulowania zmian fizycznych

jest aktywność seksualna. Częstotliwość współżycia w wieku średnim stopniowo spada, a w

okresie starości ten trend znajduje swoją kontynuację. Według badań w wieku 70 lat tylko

połowa żyjących w związku małżeńskim dorosłych jest nadal aktywna seksualnie.

5. Teorie starzenia się, czyli...

Dlaczego te wszystkie zmiany pojawiają się wraz z wiekiem? Jakie są podstawowe przyczyny

starzenia się?

Współcześni teoretycy zgadzają się, ze najbardziej prawdopodobne wytłumaczenie tkwi w

podstawowych procesach komórkowych, które, jak wszystko na to wskazuje, zmieniają się z

wiekiem w sposób, który obniża wydolność ich funkcjonowania. Istnieje wiele wariantów

teorii tego problemu.

Jedno z nich skupia się na zdolności komórki do naprawienia ubytków DNA. Powstawanie

ubytków w nitkach DNA zdarza się codziennie, a przyczyniają się do tego bliżej nie znane

procesy metaboliczne. Ponieważ organizm jest najwyraźniej niezdolny do naprawienia

wszystkich uszkodzeń, z czasem nie naprawionych ubytków jest tak dużo, że komórka traci

swoje właściwości. I to właśnie sprawia, że organizm się starzeje.

Pokrewna teoria skupia się na innym procesie komórkowym, zwanym łączeniem

krzyżowym, które zachodzi częściej w białkach komórkowych starszych niż młodszych

dorosłych. Łączenie krzyżowe następuje wówczas, gdy pomiędzy proteinami lub tłuszczami

pojawiają się niepotrzebne łączniki. Powstające w ten sposób molekuły nie mogą przyjąć

kształtu niezbędnego do właściwego funkcjonowania, czego efektem mogą być m.in.

zmarszczki na skórze.

17

Trzeci typ procesów wewnątrzkomórkowych, które mogą przyczynić się do starzenia

organizmu, wiąże się z jego zdolnością poradzenia sobie z wolnymi rodnikami

3

. Na

przykład, reakcje utleniania spowodowane przez wolne rodniki mogą uszkodzić błonę

komórkową, zmniejszając odporność komórki na toksyny i czynniki rakotwórcze. Badania

nad różnymi rodzajami diety, wykazują, że zwłaszcza żywność bogata w tłuszcze sprzyja

powstawaniu wolnych rodników.

Ważny aspektem nieco innej teorii starzenia się jest pojęcie granic genetycznych. Teoria ta

skupia się na obserwacji, że każdy gatunek ma sobie właściwą maksymalną długość życia.

Dla ludzi wynosi ona około 110-120 lat, dla żółwi np. jest ona o wiele dłuższa, a dla kur

domowych o wiele krótsza. Tą tezę poparto eksperymentem Leonarda Hayflick’a. Stwierdził

on, że komórki embrionalne podzielą się tylko określoną liczbę razy, po czym ich kolonia

zacznie się rozpadać. I tak embrion ludzki podzieli się około 50 razy, embrion żółwi z

Galapagos około 100 razy a kurcząt około 25 razy. Z obserwacji tych zrodził się pogląd, w

myśl którego dla każdego gatunku istnieje granica Hayflicka, powyżej której komórki

zatracają już zdolność właściwego dzielenia się.

Wszystkie te podejścia teoretyczne mają wspólne założenie. Starzenie się wynika ze

stopniowego zakumulowania błędów i zmian w funkcjonowaniu komórki. Takie błędy mogą

wynikać z działania wewnętrznego zegara genetycznego albo z nagromadzenia zwykłych

ułomności systemu, takich jak łączenie krzyżowe lub nienaprawione ubytki DNA. To, co

obserwujemy jako proces starzenia się, jest wynikiem działania wszystkich tych czynników.

6. Opieka instytucjonalna

Gdy starsi ludzie nie są już w stanie dłużej troszczyć się o siebie, może im być potrzebna

opieka instytucjonalna. Przeciętnie tylko 5% populacji osób powyżej 65 roku życia przebywa

pod opieką instytucji. Podopieczni domów opieki są zazwyczaj bardzo zaawansowanym

wieku. Wielu z nich ma więcej niż 80 lat. W domach opieki znajduje się tylko ok. 17% osób

w wieku od 65 do 74 lat, 36% osób w wieku od 75 do 84 przebywa w domach

specjalistycznej opieki, natomiast instytucjonalizowanych jest ok. 60% osób 85 letnich i

starszych.)

3

Cząsteczki lub atomy posiadające co najmniej jeden niesparowany elektron, będące produktami ubocznymi

metabolizmu, ale również wynikiem diety, reakcją na światło słoneczne czy zanieczyszczenie powietrza

18

Rodzaje opieki:

Niesłuszne jest mniemanie, iż wszystkie służby opieki instytucjonalnej dla osób starszych są

jednakowe. Przeciwnie. Istnieje kilka różnych form opieki w zależności od poziomu

funkcjonowania i potrzeb ich podopiecznych.

Domy opieki specjalistycznej

W domach takich pensjonariusze mają zapewnioną całodobową opiekę medyczną. Z tego

powodu specjalistyczne zakłady są odpowiednie dla osób z przewlekłymi chorobami, takimi

jak: udary, choroby serca lub reumatyzm. Podopiecznymi tych zakładów bywają także

obłożnie chore starsze osoby (przykute do łóżka), wymagające częstego podawania leków,

cewnikowania lub opieki ortopedycznej.

Zakłady opieki

W domach opieki kładzie się nacisk bardziej na osobistą opiekę, w mniejszym zaś stopniu na

pomoc medyczną. Typowy podopieczny tego rodzaju zakładu nie jest ani ciężko chory, ani

przykuty do łóżka. Często potrzebuje raczej pomocy przy rutynowych czynnościach

codziennego dnia, takich jak jedzenie ubieranie lub chodzenie

Ośrodki stałego pobytu

Przeznaczone są dla starszych ludzi, którzy potrzebują od życia bezpiecznego bezpiecznego

chronionego środowiska. Te ośrodki zapewniają profesjonalne usługi związane z

prowadzeniem gospodarstwa domowego.

Ośrodki dziennego pobytu dla dorosłych

W ośrodkach dziennego pobytu dla dorosłych starsze osoby zachowują własne mieszkania,

ale otrzymują wsparcie medyczne i pomoc w przeznaczonych do tego specjalnych centrach.

Poza opieką medyczną ośrodki dziennego pobytu dla dorosłych proponują szeroki zakres

programów- posiłki, podróże, ćwiczenia i różne formy działań społecznych.

7. Emerytura

W myśl definicji przejście na emeryturę oznacza koniec formalnej pracy zawodowej i

podjęcie nowej roli w życiu.

19

Przyczyny wycofania się z życia zawodowego:

Wiek – jest ona ważnym czynnikiem wpływającym na tę decyzje, ponieważ z

wieloma zawodami wiąże się ogólnie przyjęte oczekiwania. Istotną rolę odgrywają

również wewnętrzne modele życia.

Zdrowie – czynnikiem szczególnie przyspieszającym wcześniejsze wycofanie się z

ż

ycia zawodowego jest właśnie słaby stan zdrowia.

Struktura rodziny – ci, którzy nadal utrzymują małe dzieci (późno doczekali się

potomstwa lub podjęli obowiązek wychowania dzieci nowego partnera), decydują się

na emeryturę później. Najczęściej będą oni pracować aż do momentu, gdy dzieci się

usamodzielnią.

Przepisy emerytalne – Ci którzy oczekują dodatkowych dochodów oprócz stawki

podstawowej lub mają własne oszczędności, na których mogą polega, odchodzą z

pracy wcześniej niż osoby, które takiego zabezpieczenia nie posiadają.

Charakterystyka pracy – ci którzy bardziej cenią sobie własny zawód i angażują się

w pracę, odchodzą na emeryturę później. Często odkładają oni tą decyzję do

momentu, aż zmusi ich do tego stan zdrowia.

Kobiety przechodzą na emeryturę mniej więcej w tym samym wieku co mężczyźni.

Jednak czynnikiem, dzięki któremu najlepiej potrafimy przewidzieć, kiedy wycofają

się z życia zawodowego jest kwestia, czy mąż jest na emeryturze czy nie.

Niewielka część emerytów źle przystosowuje się do nowej sytuacji i może się to zdarzy

bardzo angażującym siew prace jednostkom. Jednak z reguły ponure prognozy dotyczące

skutków odejścia na emeryturę nie maja poparcia w faktach.

Badania mówią nam, że stan zdrowia najzwyczajniej nie zmienia się ani na lepsze ani na

gorsze z powodu przejścia na emeryturę. Oznacza to, że dla ogromnej większości ludzi

odejście w stan spoczynku nie jest silnie stresującym momentem życia. Podobnie jest z

ogólnym stanem zadowolenia czy dobrym samopoczuciem. Według badania, w którym

poproszono grupę ponad 1500 mężczyzn aby wskazali 31 najbardziej stresujących wydarzeń,

jakie przeżyli w ostatnich latach i ocenili stopień uciążliwości każdego z nich, przejście na

emeryturę znalazło się na 30 miejscu z 31 możliwych.

Proces przechodzenia na emeryturę:

Faza przedemerytalna – w podstadium odległym emerytura postrzegana jest jako

zdarzenie, które nastąpi kiedyś, w odległej przyszłości. Podstadium bliskie pojawia się

20

wtedy, gdy pracujący uświadamiają sobie, że wkrótce przejdą na emeryturę i

konieczne jest przystosowanie się do niej, aby to przejście dokonało się pomyślnie.

Faza miodowego miesiąca – następuje zaraz po przejściu na emeryturę. Często

cechuje ją poczucie euforii, wynikającej częściowo z odzyskanej wolności. Dla wielu

emerytów jest to okres aktywności, wypełniony takimi czynnościami jak odwiedzanie

rodziny czy podróżowanie.

Faza rozczarowania – następuje gdy mija faza miodowego miesiąca i tempo staje się

wolniejsze. Niektórzy emeryci zaczynają się czuć rozczarowani i zawiedzeni, a nawet

wpadają w depresje.

Faza reorientacji – w tym czasie doświadczenia zdobyte w okresie przebywania na

emeryturze zostają wykorzystane do ukształtowania bardziej realistycznego sposobu

widzenia alternatyw życiowych. Często obejmuje ona poszukiwanie oparcia

społecznego i nowych form działalności.

Faza stabilności – jednostka opanowała już rolę emeryta. Wie czego się od niej

oczekuje, co musi robić i zna swoje mocne i słabe strony.

Faza końcowa – następuje, wtedy gdy pełnienie roli emeryta staje się niemożliwe na

skutek choroby i kalectwa. Ta przemiana ról polega na utracie statusu osób silnych i

autonomicznych.

8. Formy pomyślnego starzenia się

Trudno jest wytłumaczyć, na czym polega pomyślne starzenie się. Wielu badaczy (np. Linda

Georgie i Elizabeth Clipp) utrzymują że pomyślne starzenie się i subiektywny dobrostan stały

się synonimami zadowolenia z życia i pokrewnych pojęć takich jak szczęście i morale.

Istnieją 3 główne stwierdzenia dotyczące udanego starzenia się. Po pierwsze udowodniono,

ż

e większość osób starszych starzeje się pomyślnie i są oni na ogół zadowoleni ze swojego

ż

ycia. Po drugie, poziom zadowolenia z życia wydaje się być stały, mimo upływu czasu. Po

trzecie zadowolenie z życia i pomyślne starzenie się są silnie związane z warunkami życia

takimi jak: status społeczno ekonomiczny, zdrowie, oraz relacje z rodziną i przyjaciółmi.

Zdrowie psychiczne między 30 a 50 rokiem życia jest najlepszym prognostykiem

późniejszego okresu życia. Najważniejszymi zmiennymi dla prognozy późniejszego

przystosowania okazały się: brak zaburzeń we wczesnym okresie dorosłości, nieskorzystanie

z pomocy psychiatrycznej w tym czasie. Inne badania skupiały się na pomyślnym starzeniu

21

się i względnym stopniu zaangażowania to co dzieje się w otoczeniu jednostki. Np. zajęto się

problemem, czy pomyślne starzenie się cechuje aktywny styl życia i wysoki stopień

włączania się w kontakty z innymi lub czy starsze osoby są bardziej zadowolone wtedy, ich

przestrzeń życiowa kurczy się a odpowiedzialność i role maleją. Próbami znalezienia

odpowiedzi na te pytania są teorie wyłączania się i aktywności.

TEORIA WYŁĄCZANIA SIĘ

Traktuje ona starzenie się jako proces wzajemnego odizolowania się starzejących się osób i

systemu społecznego, do którego należą. Ale rzeczywistość okazała się inna niż powszechnie

sądzono. Takie stopniowe wycofywanie się ze społeczeństwa nie stanowi negatywnego

doświadczenia dla starszych osób. Wiekowi ludzie często widzą wyłączanie się w

pozytywnym świetle, gdyż jest to okres zwiększonej refleksyjności, skoncentrowania

zainteresowania na ja i spadku emocjonalnego zaangażowania się w sprawy ludzi i w

zdarzenia.. to wyłączanie się jest traktowane jako proces naturalny a nie narzucony. Teoria

wyłączania się jest rezultatem 5 letniego badania grupy 275 starszych osob w wieku od 50 do

90 lat. Badacze ci zauważyli, że wyłączanie się było inicjowane na ogół przez same jednostki

albo przez system społeczny. Np. przejście na emeryturę jest zdarzeniem które uwalnia osoby

starsze od pełnienia specyficznych społecznych ról i do pewnego stopnia umożliwia im

stawanie się osobami zaangażowanymi w różne sprawy.

TEORIA AKTYWNOŚCI

Teoria aktywności pomyślnego starzenia się została stworzona przez Georga Madoxa.

Sugeruje ona że jednostki przebywające na emeryturze wolą być równie aktywne i

produktywne jak przedtem. przedtem przeciwieństwie do teorii wyłączania się w koncepcji tej

utrzymuje się że osoby wiekowe wolą nie koncentrować się na własnym ja i opierają się

przed psychicznym dystansem wobec społeczeństwa. Szczęście i zadowolenie pochodzą z

włączania się w życie społeczne i zdolności starszej osoby przystosowania się do

zmieniających się sytuacji życiowych. Koncepcja aktywności pojawia się tylko jako jedna z

możliwych form starzenia się. Nie można jej odnosić do ogółu starszych ludzi, gdyż nie

wszystkie rodzaje aktywności wpływają na sposób widzenia siebie na zadowolenie z życia.

9. Struktura osobowości a pomyślne starzenie

Ponieważ w okresie późnej dorosłości niektóre osoby zadowala wyłączanie się z aktywności

społecznej a inne wręcz przeciwne, widoczna staje się potrzeba stworzenia teorii na temat

22

związków miedzy osobowością a pomyślnym starzeniem się. Jedną z takich teorii opracowali

badacze, którzy oceniali starsze osoby w wieku od 70 do 79 lat jako krytyczne determinanty

zadowolenia z życia potraktowali osobowości funkcjonowanie w różnych rolach. Ustalili oni

4 typy osobowości.

1. typ zintegrowany obejmuje osoby reorganizujące, skoncentrowane i pomyślnie

niezaangażowane. Reorganizujący włączają się w szeroki zakres aktywności i reorganizują

swe życie tak, aby utracone formy aktywności zastąpić nowymi. Skoncentrowani angażują się

w aktywności o umiarkowanym poziomie. Bardziej selekcjonują rodzaje aktywności niż

reorganizatorzy, jak też wykazują skłonności do poświęcania swej energii jednej lub dwu

rodzajom ról. Niezaangażowanych cechuje niski poziom aktywności i wysoki poziom

zadowolenia z życia. Z wiekiem odsuwają się od angażowania się w role.

2. .kategoria opancerzonych- obronnych obejmuje osoby kurczowo trzymające się ustalonych

form osobowości. Jednostki te starają się utrzymać w jak największym zakresie formy

działam wykonywanych w średnim wieku. Zachowują wysoki poziom zadowolenia z życia

tak długo, jak długo im się to udaje. Zawężeni redukują formy aktywności pełnione w ramach

swych roli kontakty z innymi ludźmi. Najprawdopodobniej jest to mechanizm obronny przed

starzeniem się

3. Pasywno - zależna kategoria osobowości składa się z dwóch typów szukających pomocy

pasywnych. Szukający pomocy są zależni od innych i często potrzebują emocjonalnego

wsparcia. Utrzymują średni poziom aktywności w pełnionych rolach i zachowują

zadowolenie z życia. Jednostki apatyczne charakteryzuje pasywność. Słabo albo wcale nie

interesują się otoczeniem.

4. Osoby zdezorganizowane to ostatni typ. Wiele z nich słabo kontroluje swe emocje i

wykazuje obniżony poziom funkcjonowania umysłowego. Z trudem utrzymują si ę one w3

społeczności i mają niski lub w najlepszym przypadku średni poziom zadowolenia z życia.

Kategoria ta wskazuje, ze osobowość stanowi główny czynnik w określaniu czy jednostka

będzie się starzała pomyślnie. Dostarczają też argumentów iż same teorie aktywności i

wyłączania się nie starczają do wytłumaczenia pomyślnego starzenia się, na które w wysokim

stopniu wpływ mają takie czynniki, jak zdrowie status społeczno- ekonomiczny, poziom

samooceny i sposób widzenia samego siebie.

23

10. Śmierć i reminiscencja

Psychologiczna wiedza na temat śmierci i umierania obciążona jest szczególną dozą

niepewności, gdyż dotyczy jedynego w swoim rodzaju doświadczenia, którym nie można się

podzielić z innymi, nieznanego badaczowi z autopsji i trudnego do empirycznego badania.

Filozofowie egzystencjalni oraz psychoanalitycy uważają śmierć za najpotężniejsze źródło

motywacji ludzkich działać, a strach przed śmiercią za źródło poszukiwania sensu życia oraz

podstawowy motor mechanizmów obronnych. Psychologowie rozwoju uznali natomiast, że

wiedza tanatologiczna

4

może stanowić źródło informacji o wcześniejszych etapach życia

człowieka.

Fazę poprzedzającą śmierć nazwano fazą preterminalną. Jej krytycznymi zjawiskami są

powrót do przeszłości i reinterpretacja doświadczenia oraz lęk przed śmiercią. Powrót do

przeszłości wyjaśniany jest na kilka sposobów. Według Jung’a i Eriksona, człowiek u schyłku

ż

ycia w naturalny sposób dąży do integracji psychiki, zsynchronizowania myśli i uczuć, do

uporządkowania wartości. Aby ten stan osiągnąć, niezbędne jest dokonanie rewizji całego

doświadczenia. Śmierć wyznacza punkt, z którego najlepiej widać cała drogę życiową,

dlatego wszystko przedstawia się wyraźniej, nawet sens przeżytego życia. Gaucher twierdzi

nawet, że starzenie się jest nie tyle rozstawaniem się z życiem, ile nadawaniem mu nowego

sensu. Twierdzi on, że każdy okres życia posiada jakiś specyficzny czynnik wiążący

doświadczenie. Dla okresu starości takim czynnikiem jest właśnie śmierć. R.N. Butler

wyjaśnia mechanizm powrotu do przeszłości teorią kryzysów. Twierdzi, że przed śmiercią,

podobnie jak w innych sytuacjach kryzysowych, człowiek zadaje sobki fundamentalne

pytania: „Kim jestem?”, „Co moje życie wniosło do ogólnego dobra?” czy „Jakie popełniłem

błędy?”. Pod naporem tych pytań, człowiek jest zmuszony dokonać bilansu życiowego.

Konsekwencją rewizji przeszłości jest poczucie winy. Gerontologowie twierdzą, ze poczucie

winy to osiowy objaw psychoz starych ludzi. Retrospektywne poczucie winy wzmacniane jest

też niekiedy sytuacyjnym poczuciem winy oraz wstydu – uczuciami, które pojawiają się u

człowieka starego wskutek coraz częstszego nieradzenia sobie z problemami codzienności,

jak również spostrzegania, ze jest się ciężarem dla otoczenia.

Drugim krytycznym zjawiskiem fazy preterminalnej jest lęk przed śmiercią Większość

klinicystów zgodnie uznaje, że tym, co tłumi ekspresję lęku przed śmiercią jest atmosfera

domów opieki, gdzie problem śmierci uważa się za tabu, gdzie o śmierci można tylko

4

tanatologia – nauka zajmująca się badaniem przyczyn śmierci, jej oznak i zjawisk z nią związanych

24

rozmyślać. Tymczasem nic tak nie pomaga człowiekowi w zwalczaniu lęku przed śmiercią,

jak rozmowy o niej i o problemach z nią związanych. Łagodzony on zostaje także przez

poczucie sensu przeżytego życia.

11. Zadania rozwojowe wg Havighurst’a

Przystosowanie się do spadku sił fizycznych.

Przystosowanie się do emerytury i zmniejszonych dochodów.

Pogodzenie się ze śmiercią współmałżonka/i .

Utrzymywanie stosunków towarzyskich z ludźmi w swoim wieku.

Przyjmowanie i dostosowywanie się do zmiennych ról społecznych.

Urządzenie w sposób dogodny fizycznych warunków bytu.

12. Ciekawostki

1. Czynniki pozwalające przewidzieć poziom szczęścia i zadowolenia z życia u starszych

ludzi.

Dochód / pochodzenie społeczne – bardziej ubodzy ludzie są mniej szczęśliwi i

zadowoleni z życia.

Wykształcenie – lepiej wykształceni dorośli są trochę bardziej zadowoleni z życia lecz

różnice te nie są zbyt duże.

Płeć – pomimo wyższego bólu i cierpienia oraz większej liczby wdów pośród

starszych kobiet, nie ma różnic płciowych pod względem ogólnego poczucia

satysfakcji lub szczęścia.

Osobowość – dorośli ekstrawertycy i osoby o nie dużym stopniu neurotyczności są

wyraźnie bardziej zadowoleni z życia lub szczęśliwi, podobnie jak ci którzy mają

poczucie możliwości decydowania o sobie i lepszą samoocenę.

Relacje społeczne – ci którzy maja więcej kontaktów społecznych są bardziej

zadowoleni z życia.

Zdrowie – ci którzy we własnym mniemaniu są zdrowi, są również bardziej

usatysfakcjonowaniu.

25

Religia – opisujący siebie jako jednostki religijne uważają się również za bardziej

zadowolonych.

Negatywne zmiany życiowe – im większa ich liczba tym niższe z reguły poczucie

zadowolenia.

2. Praktyczne rady dotyczące podtrzymania formy fizycznej i umysłowej w starszym

wieku.

Jak najwcześniej wyrób w sobie dobre nawyki zdrowotne – z ich zmianą nie czekaj aż

do późnej starości, zmień je już dziś niezależnie od tego ile masz lat. Rzuć palenie,

stosuj dietę niskotłuszczową, ogranicz cholesterol, zadbaj o odpowiednią ilość snu.

Regularnie wykonuj ćwiczenia fizyczne – zacznij od dzisiaj bez względu na wiek. Nie

musisz zostać długodystansowcem ani mistrzem w pływaniu. Wystarczą lekkie

ć

wiczenia gimnastyczne przynajmniej przez pół godziny 3 razy w tygodniu.

Regularne spacery są najłatwiejszym sposobem osiągnięcia tego celu. Zamień

samochód na rower.

Regularnie wykonuj ćwiczenia umysłowe – nie poprzestawaj na zdobytym

wykształceniu, ucz się nowych rzeczy, naucz się nowego języka. Codziennie czytaj

gazety, rozwiązuj krzyżówki. Stawiaj swojemu umysłowi coraz nowsze wyzwania i

rób to na tyle różnych sposobów na ile się da.

Pozostawaj w kontakcie z rodziną i przyjaciółmi – jeśli nie zadbasz o swoją asystę

społeczną, nie będzie jej przy tobie gdy będziesz tego potrzebować.

Znajdź sposoby ograniczania lub zapanowania nad stresem – poświęcaj codziennie

kilka chwil na skupieniu na sobie. Możesz się modlić, medytować lub po prostu

usadowić się wygodnie i głęboko oddychać.

Korzystaj z urlopu – dłuższe przerwy w pracy są ważne. W ciągu roku wygospodaruj

dwie dziesięciodniowe przerwy w pracy.\

3. Wywiad:

Wnuczka: Witaj babciu!

Babcia: Cześć wnusiu!

W: Na potrzeby referatu, chciałabym Ci zadać kilka pytań. Zgadzasz się?

B: Oczywiście. Jeśli tylko będę umiała pomóc.

26

W: Od ilu lat jesteś na emeryturze?

B: Od 10 lat.

W: Jak wspominasz ten czas? Było Ci przykro czy raczej się cieszyłaś?

B: Cieszyłam się, że będę miała więcej czasu dla Was i nie będę musiała już tyle pracować.

Urodził się wtedy Maciek, więc cieszyłam się że będę miała więcej czasu żeby pomóc

dzieciom w jego wychowywaniu.

W: Co przede wszystkim zaważyło na decyzji przejścia na emeryturę?

B: Od dłuższego już czasu choruję na nerki i mam problemy ze stawami. Z czasem problemy

te przeszkadzały mi w pracy. I dlatego nie chciałam już dłużej pracować.

W: Jak wygląda Twój dzień?

B: Budzę się około 7 rano. Jak wiesz, później robię dla wszystkich śniadanie. Czasami

opiekuję się Mateuszem, ponieważ często choruje i nie może chodzić do przedszkola. Moim

hobby są kwiaty i gotowanie. Lubię spędzać czas w ogrodzie, chociaż to ulubione zajęcie

dziadka. Od południa robimy obiad, bo dzieci wracają później ze szkoły i pracy. Po południu

przeważnie oglądamy telewizje.

W: Nie jesteś zmęczona po całym dniu?

B: Czasami bolą mnie nogi i krzyż, ale sprawia mi wielką przyjemność, gdy wiem że jestem

komuś potrzebna.

W: Czy utrzymujesz kontakty ze znajomymi?

B: Czasami odwiedzają nas sąsiedzi, ale większość starych znajomych albo już nie żyje, albo

mieszkają daleko.

W: Jak dużo czasu poświęcasz swoim wnukom?

B: Staram się jak najwięcej. Często spędzamy razem czas. Wychodzimy na spacery, gramy w

różne gry planszowe. Szkoda tylko, że wnuki tak szybko rosną i niektóre powyjeżdżały, np.

tak jak ty na studia.

W: Chorujesz na coś?

B: Jak już wspomniałam mam problemy z nerkami i stawami. Często puchną mi nogi i mam

podwyższone ciśnienie. Od czasu do czasu muszę więc chodzić do lekarza. W zeszłym roku

miałam nawet zabieg usuwania kamieni nerkowych.

W: Wracasz czasami do przeszłości?

B: Czasami opowiadam wnukom jak się żyło za czasów mojej młodości. Wnuczkom

opowiadam, jak ich dziadek starał się o moje względy. Pokazuję im stare zdjęcia.

Wspominamy też z dziadkiem starych znajomych z którymi utraciliśmy kontakty.

W: Jesteś zadowolona ze swojego życia? Może chciałabyś coś zmienić?

27

B: Jestem zadowolona. Jestem dumna, że dzieciom się ułożyło w życiu i że teraz mogę

cieszyć się wnukami. Niczego nie żałuję.

W: Dziękuję za rozmowe.

13. Zadania dla grupy:

1.

Krzyżówka

1. Jedna z kategorii osobowości, w której jednostka słabo albo wcale nie interesuje się

otoczeniem.

2. Utrata tej zdolności powoduje częste upadki.

3. Jeden z przykładów związków społecznych.

4. Faza podczas przechodzenia na emeryturę.

5. Przejście na nią wiąże się ze zmianą ról społecznych.

6. Jedna z przyczyn szybszego wycofywania się z życia zawodowego.

7. Autor jednej z teorii, mówiącej, że kluczem do harmonijnego rozwoju osobowości jest

zdolność rozwiązywania psychospołecznego kryzysu.

P

-

Ó

Ź

N

A

D

O

R

O

S

Ł

O

Ś

C

28

8. Inaczej zapalenie stawów.

9. Reakcje utleniania przez nie spowodowane mogą uszkodzić błonę komórkową,

zmniejszając odporność komórki na toksyny i czynniki rakotwórcze

10. Jedna z teorii pomyślnego starzenia się, polegająca na stopniowym wycofywaniu się z

ż

ycia społecznego.

11. Jeden ze zmysłów ulegający pogorszeniu w okresie starości.

12. Przerwa w pracy, ważna dla prawidłowego podtrzymania formy fizycznej i umysłowej.

13. Upośledzenie tej funkcji powoduje wydłużenie czasu wykonywania niektórych czynności.

14. Osłabia się w wyniku załamania się sprzężenia zwrotnego w organizmie.

2.

Zadania rozwojowe – podsumowanie.

Zadaniem grupy jest przyporządkowanie poszczególnych zadań rozwojowych do

odpowiedniego etapu rozwojowego.

Okresy:

Zadania:

Wczesne dzieciństwo:

uczenie się mówienia, nabywanie gotowości do czytania

i pisania

Ś

rednie dzieciństwo:

rozwijanie świadomości, moralności i skali wartości,

nabywanie sprawności fizycznej potrzebnej w zabawach

z rówieśnikami

Adolescencja:

ukształtowanie roli męskiej i żeńskiej, akceptacja zmian

zachodzących we własnym organizmie

Wczesna dorosłość:

założenie rodziny, rozpoczęcie pracy zawodowej

Ś

rednia dorosłość:

osiągnięcie dojrzałej odpowiedzialności społecznej,

przystosowanie do starzenia się rodziców

Późna dorosłość:

przystosowanie się do emerytury i zmniejszonych

dochodów, dostosowanie się do zmiennych ról

społecznych

29

Bibliografia:

Psychologia rozwoju człowieka red. Harwas-Napierała B., Trempała J. (tom 2), PWN

Rozwój człowieka Turner J., Helms D., Waip

Psychologia rozwoju człowieka Bee H., Zysk i s-ka

Marta Marchow, Późna dorosłość, „Remedium” 2004 nr 06, str. 4-5

30