Edgar Allan Poe - System doktora Smoły i profesora Pierza

Odbywając jesienią 18.. r. podróż po najdalszych południowych krańcach Francji,

znalazłem  się  w  odległości  zaledwie  paru  staj  od  pewnego  prywatnego  zakładu  dla
obłąkanych,  o  którym  wiele  słyszałem  w  Paryżu  od  mych  przyjaciół,  lekarzy.  Ponieważ
nigdy  przedtem  nie  zdarzyło  mi  się  zwiedzać  podobnego  domu  zdrowia,  przeto  nie
chciałem  pominąć  nadarzającej  się  sposobności  i  jąłem  namawiać  mojego  towarzysza
podróży (którego poznałem przygodnie kilka dni temu), abyśmy zboczyli z naszej drogi na
kilka godzin i zakład ten obejrzeli. Nie zgodził się jednak na to, oświadczając zrazu, że się
śpieszy, przyznał się atoli później, iż doznaje, podobnie jak wielu innych ludzi, wrażenia
grozy  na  widok  obłąkanych.  Prosił  mnie  jednakże,  abym  z  uprzejmości  dla  niego  nie
wyrzekał się zaspokojenia swej ciekawości, i dodał, że pojedzie dalej tak wolno, iż będę
mógł  nadążyć  za  nim  jeszcze  tego  samego  dnia,  zaś  w  ostateczności  –  następnego.
Gdyśmy mieli już pożegnać się, przyszło mi na myśl, iż mogę mieć niejakie trudności, gdy
trzeba  będzie  uzyskać  pozwolenie  na  zwiedzenie  zakładu,  i  zwierzyłem  mu  się  z  moimi
obawami.  Odparł,  że  jeżeli  nie  znam  osobiście  dyrektora,  Monsieur  Maillarda,  lub  nie
będę miał odpowiedniego listu polecającego, to istotnie mogę napotkać przeszkody, gdyż
regulaminy  takich  prywatnych  domów  zdrowia  są  nierównie  surowsze  od  przepisów
obowiązujących  w  szpitalach  publicznych.  Zdarzyło  się  mu  atoli  kilka  lat  temu  zawrzeć
znajomość z Maillardem;  może  mi zatem dopomóc o tyle, iż odprowadzi mnie konno aż
do  bramy  zakładu  i  uzyska  potrzebne  pozwolenie,  ale  odczuwania,  jakich  doznaje  na
widok obłędu, nie pozwolą mu wejść do wnętrza.

Podziękowałem mu i zjechaliśmy zaraz z głównego gościńca na boczną, zarośniętą

trawą drożynę, która po jakiej pół godzinie zatraciła się w gęstym borze, rozpostartym u
podnóża  góry.  Przez  ten  podmokły  i  posępny  las  ujechaliśmy  jeszcze  ze  dwa  stajania,
zanim  ujrzeliśmy  dom  zdrowia.  Był  to  fantastyczny  zamek,  mocno  już  podupadły,  który
pod wpływem czasu i zaniedbania nie nadawał się już niemal do mieszkania dla ludzi. Na
widok  jego  przeniknęła  mnie  jakaś  niewysłowiona  groza  i  zatrzymawszy  konia,
namyślałem  się  już,  czy  nie  zawrócić.  Wnet  jednak,  zawstydziłem  się  swej  słabości  i
podążyłem dalej.

Podjechawszy pod bramę zauważyłem, że jest nieco uchylona i że wyziera spoza

niej jakaś twarz ludzka. W chwilę później człowiek ten wyszedł przed bramę, przemówił
do mego towarzysza po imieniu, uścisnął mu serdecznie rękę i poprosił, żeby zsiadł z
konia. Był to Monsieur Maillard we własnej osobie. Wydał mi się okazałym, wytwornym
dżentelmenem staroświeckiego pokroju, o dużej ogładzie towarzyskiej, a jego godność,
powaga i dostojeństwo wywierały nieodparte wrażenie.

Mój znajomy przedstawił mnie, wspomniał o mym pragnieniu zwiedzenia zakładu i

otrzymał od Monsieur Maillarda zapewnienie wszelkiej dla mnie uczynności. Następnie
pożegnał się z nami i już odtąd nie widziałem go nigdy.

Kiedy znikł nam z oczu, zaprowadził mnie dyrektor do niewielkiego i nadzwyczaj

miłego pokoju, gdzie obok innych oznak wytwornego smaku znajdowało się wiele
książek, rysunków, kwiatów doniczkowych i muzycznych instrumentów. Rozkoszny

ogień gorzał w kominku. Przy pianinie siedziała młoda i piękna kobieta śpiewając jakąś
arię Belliniego. Gdym wszedł do pokoju, przestała śpiewać i powitała mnie z ujmującym
wdziękiem. Głos miała niski, a w zachowaniu jej przejawiało się jak gdyby przygnębienie.
Zdawało się mi również, iż dostrzegam ślady smutku na jej twarzy, nadzwyczaj bladej, co
zresztą nie było dla mnie bez uroku. Była w ciężkiej żałobie i wywołała we mnie uczucie
czci, podziwu i zaciekawienia.

Opowiadano mi w Paryżu, iż zakład Monsieur Maillarda był prowadzony wedle

systemu  polegającego  na  „pobłażaniu”,  że  unikano  wszelkich  kar,  że  zazwyczaj  nie
stosowano  nawet  odosobnienia,  że  chorym,  acz  skrycie  nadzorowanym,  pozostawiano
pozornie  zupełną  swobodę  i  że  większości  z  nich  wolno  było  chodzić  po  domu  i  jego
otoczeniu w zwykłej odzieży ludzi zdrowych na umyśle.

Pamiętając o tym, byłem bardzo ostrożny w rozmowie z młodą kobietą, gdyż nie

miałem  pewności,  czy jest  zdrowa.  Jakoż nieco błędna promienistość jej  źrenic  nasunęła
mi  wątpliwości  co  do  stanu  jej  zdrowia.  Ograniczyłem  się  zatem  do  przedmiotów
ogólnych jako też do takich, które w mym przekonaniu nie mogły razić ani drażnić nawet
szaleńców.  Odpowiadała  na  me  zapytania  bardzo  rozumnie,  a  czynione  przez  nią
spostrzeżenia były najzupełniej do rzeczy. Zbyt jednak długo zajmowałem się metafizyką
obłędu,  żeby  dowierzać  takim  pozorom  zdrowia,  toteż  przez  cały  czas  rozmowy  miałem
się nieustannie na baczności.

Po chwili wszedł służący w strojnej liberii, niosąc tacę z owocami, winem i

słodyczami, którymi mnie poczęstowano. Wnet potem młoda kobieta odeszła. Gdy już jej
nie było, zwróciłem pytające spojrzenie na mego gospodarza.

– Nie – rzekł – oh, nie! To moja krewna… moja siostrzenica… zresztą niepospolita

osoba.

– Najmocniej przepraszam za to podejrzenie! – odparłem. – Lecz jeżeli kto, to

właśnie pan może mi wybaczyć. Umiejętne kierownictwo pańskiego zakładu znane jest
powszechnie w Paryżu, zdawało się mi przeto rzeczą możliwą – pan rozumie…

– Ach, tak, tak, już wiem! To ja raczej powinienem być wdzięczny za chwalebną

roztropność, jaką pan okazał. Rzadko spotykamy się z podobną przezornością u młodzieży
i nieraz zdarzył się już niemiły

contre-temps

skutkiem nieopatrzności osób, co zwiedzały

nasz  zakład.  Ponieważ  mój  dawniejszy  system  pozwalał  chorym  przechadzać  się
swobodnie,  przeto  miewaliśmy  często  niebezpieczne  wybuchy  furii,  wywoływane  przez
nierozsądnych  gości.  Musiałem  więc  zastosować  surowy  system  odosobnienia  i  odtąd
nikogo  nie  wpuszczam  do  zakładu,  o  ile  nie  mam  przeświadczenia,  iż  będzie  umiał
zachować się odpowiednio.

– Pański dawniejszy system! – odezwałem się powtarzając jego słowa. – Czy mam

to w ten sposób rozumieć, iż „system pobłażania”, o którym słyszałem tak wiele, nie jest
już stosowany?

– Mija kilka tygodni – odparł – odkąd postanowiliśmy wyrzec się go na zawsze.
– Istotnie? Zadziwia mnie pan!
– Uznaliśmy za rzecz niezbędnie konieczną – rzekł z westchnieniem – powrócić do

dawnych sposobów. Niebezpieczeństwo systemu pobłażania było zawsze zatrważające, a
korzyści jego zbyt przecenione. Mniemam, że jeżeli gdzie, to w tym zakładzie dokonano
najodpowiedniejszej  próby.  Uczyniliśmy  wszystko,  co  tylko  podszepnąć  może  rozumna
miłość  bliźniego.  Żałuję,  że  nie  mógł  pan  odwiedzić  nas  wcześniej  i  powziąć  o  tym
wyobrażenia  na  podstawie  własnych  spostrzeżeń.  Przypuszczam,  iż  zna  pan  system
pobłażania do najdrobniejszych szczegółów?

– Bynajmniej. To, co słyszałem o nim, pochodziło z trzecich czy czwartych ust.
– Mówiąc ogólnie, mógłbym wyrazić się o tym systemie, iż polega on na

wyrozumiałości  dla  chorych  posuniętej  do  pozostawienia  im  zupełnej  swobody.  Nie
sprzeciwialiśmy się urojeniom, którym podlega umysł wariata. Nie tylko im pobłażaliśmy,
ale  nawet  dodawaliśmy  im  jeszcze  bodźca  i  właśnie  w  ten  sposób  udawało  się  nam
osiągnąć  najzupełniejsze  uzdrowienia.  Nie  ma  argumentu,  który  by  tak  dosadnie
przemawiał  do  niedołężnego  rozumowania  szaleńca,  jak

reducito ad absurdum

Miewaliśmy,  na  przykład,  chorych,  którym  ubrdało  się,  że  są  kurczętami.  Leczenie
polegało na tym, iż to ich urojenie przyjmowało się za pewnik, iż wytykało się choremu
jego  głupotę,  że  nie  zdaje  sobie  sprawy  z  tego  pewnika  w  dostatecznej  mierze  –  i  na  tej
podstawie odmawiało mu się przez jaki tydzień wszelkiego innego pożywienia prócz tego,
jakie  zazwyczaj  dostają  kurczęta.  Toteż  zdarzało  się,  iż  odrobina  pośladu  i  żwiru
dokazywała cudów.

– Byłże ten sposób leczenia jedyny?
– Bynajmniej. Pokładaliśmy również wielką ufność w takich zwykłych rozrywkach,

jak  muzyka,  taniec,  ćwiczenia  gimnastyczne,  gra  w  karty,  czytanie  odpowiednio
dobranych  książek  itd.  Udawaliśmy,  iż  każdego  chorego  leczymy  na  jakieś  pospolite
niedomaganie fizyczne, i nie używaliśmy nigdy słowa „obłęd”. Niepoślednim szczegółem
było  również  to,  iż  każdemu  wariatowi  polecało  się  czuwać  nad  zachowaniem  się
wszystkich innych. Okazać zaufanie do rozsądku czy też dyskrecji szaleńca – to pozyskać
go sobie z ciałem i duszą. W ten sposób rozporządzaliśmy licznym gronem dozorców.

– A czy kary jakiegokolwiek rodzaju były w użyciu?
– Nie, żadne.
– A czy nie zdarzało się panu ograniczać swobody swych chorych?
– Nader rzadko. Bywało od czasu do czasu, że choroba tej lub owej jednostki

wchodziła w okres przesilenia lub przedzierzgała się nagle w furię. Takiego chorego
przenosiło się do tajnej celi, aby swym rozstrojem nie zarażał innych, i trzymało się go w
niej aż do chwili, kiedy mógł być oddany pod opiekę rodziny lub przyjaciół, gdyż z
furiatami nie wdajemy się wcale. Zazwyczaj bywają przewożeni do publicznych zakładów
leczniczych.

– A teraz zmienił pan to wszystko – i czy sądzi pan, że na lepsze?
– Stanowczo. System ten przedstawia wiele stron ujemnych, a nawet

niebezpieczeństw. Zarzucono go już, na szczęście, we wszystkich

maisons de santé

całej Francji.

– Jestem ogromnie zdziwiony pańskimi słowami – odezwałem się – byłem bowiem

przeświadczony, iż innego sposobu obchodzenia się z obłędem już nigdzie w tym kraju się
nie stosuje.

– Jest pan jeszcze młody, mój przyjacielu – rzekł na to mój gospodarz – ale

przyjdzie czas, że nauczy się pan sądzić o tym, co dzieje się na świecie, wedle własnego
zdania, a nie dowierzać gadaninom cudzym. Niech pan nie ufa temu, co pan słyszy, a
tylko w połowie polega na tym, co pan widzi. Otóż, jeżeli chodzi o nasze

maisons de

santé

, to widocznie jakiś ignorant wprowadził pana w błąd. Ale po obiedzie, gdy pan

należycie wypocznie po trudach swej przejażdżki, będę miał zaszczyt oprowadzić pana po
zakładzie i zapoznać z systemem, który nie tylko w mym przeświadczeniu, ale także w
przeświadczeniu wszystkich osób obeznanych z jego wynikami jest nierównie
skuteczniejszy od wszystkich innych, jakie dotychczas stosowano.

– Czy to pański system? – zapytałem. – System wynaleziony przez pana?
– Jestem dumny – odparł – iż mogę go uważać za swą własność, przynajmniej w

pewnej mierze.

Gawędziłem w ten sposób z Monsieur Maillardem z godzinę lub dwie, a on

pokazywał mi ogrody i cieplarnie zakładowe.

– Nie mogę pokazać panu mych chorych niezwłocznie – rzekł do mnie. – Dla

wrażliwego umysłu jest zawsze coś mniej lub więcej odrażającego w takich widowiskach,
a nie chciałbym pozbawiać pana apetytu przed obiadem. Zjemy obiad razem. Poczęstuję
pana cielęciną

à la Sainte Ménéhould

i kalafiorami

à la sauce veloutée

, wypijemy przy tym

po szklance

Clos de Vougeot

, co powinno dostatecznie wzmocnić pańskie nerwy.

O szóstej zawezwano nas do stołu. Gospodarz mój zaprowadził mnie do obszernej

salle a mànger

, gdzie zebrało się już liczne towarzystwo – jakieś dwadzieścia pięć czy

trzydzieści osób. Wszyscy obecni mieli wygląd ludzi wytwornych i dobrze wychowanych,
aczkolwiek ich stroje raziły mnie swym przesadnym bogactwem i nieco zanadto
przypominały obliczoną na pokaz wystawność

de la vielle cour

. Zauważyłem, iż

przynajmniej trzy czwarte tego zebrania stanowiły panie i że niektóre z nich zupełnie nie
przestrzegały  w  swych  strojach  wskazań  dobrego  smaku  obowiązującego  obecnie  w
Paryżu.  Wiele  na  przykład  kobiet,  które  miały  zapewne  po  jakie  siedemdziesiąt  lat,
zwracało  na  siebie  uwagę  nadmiarem  klejnotów  –  różnych  pierścieni,  bransolet  i
kolczyków, a piersi ich i ramiona były bezwstydnie odsłonięte. Spostrzegłem również, iż
bardzo niewiele strojów było dobrze zrobionych – lub przynajmniej, że bardzo niewiele z
nich leżało dobrze na osobach, które miały je na sobie. Rozglądając się zobaczyłem ową
zajmującą osóbkę, której Monsieur Maillard przedstawił mnie w swym saloniku; ale jakież
było  me  zdumienie,  gdym  ujrzał,  iż  ma  na  sobie  ogromny  robron,  buciki  na  wysokich
korkach i brudny czepek z koronek brukselskich, który był dla niej za duży i pomniejszał
jej twarz w komiczny sposób. Przy pierwszym naszym widzeniu była w głębokiej żałobie i
wyglądała  bardzo  ładnie.  Słowem,  było  coś  dziwacznego  w  strojach  całego  tego
towarzystwa, coś, co zrazu nasunęło mi moją dawniejszą myśl o „systemie pobłażania” i
kazało przypuszczać, iż Monsieur Maillard chciał mnie utrzymać w złudzeniu aż do końca
obiadu, abym nie uległ niemiłemu odczuwaniu, że siedzę przy stole i spożywam obiad w

otoczeniu  wariatów;  lecz  wnet  przypomniałem  sobie,  co  mi  mówiono  w  Paryżu,
mianowicie,  że  południowcy  są  to  wielcy  dziwacy,  mający  mnóstwo  staroświeckich
nawyków.  Zresztą  po  chwili  rozmowy  z  niektórymi  osobami  uprzedzenia  moje  rozwiały
się doszczętnie.

Jadalnia, aczkolwiek dość obszerna i wygodna, nie odznaczała się bynajmniej

wytwornością. Na przykład na posadzce nie było dywanu, co zresztą we Francji zdarza się
często. Okna nie miały firanek; okiennice zamykały się na sztaby żelazne, umieszczone na
kształt przekątni, podobnie jak to bywa w sklepikach. Sala ta – jak zauważyłem – tworzyła
osobne skrzydło zamku; okna jej mieściły się w trzech ścianach tego równoległoboku, w
czwartej zaś znajdowały się drzwi. Było tam ogółem aż dziesięć okien.

Zastawa stołu była wspaniała. Uginał się po prostu pod półmiskami i pod

nadmiarem wszelkich przysmaków. Obfitość ich graniczyła z barbarzyństwem. Było tam
potraw tyle, iż najedliby się nawet Anakimowie. Nigdy przedtem w życiu nie zdarzyło mi
się  widzieć  takiego  ogromnego  i  rozrzutnego  nagromadzenia  różnych  dobrych  rzeczy.
Zastawa  jednak  nie  okazywała  dobrego  smaku,  a  oczy  moje,  nawykłe  do  przyciszonych
świateł,  raziła  wrzaskliwa  jaskrawość  mnóstwa  świec  woskowych  w  srebrnych
kandelabrach, ustawionych na stole i rozmieszczonych, gdzie tylko się dało, po całej sali.
Usługiwało  kilku  bardzo  skrzętnych  służących,  zaś  w  drugim  końcu  sali,  przy  wielkim
stole  siedziało  siedmiu  czy  ośmiu  ludzi  ze  skrzypcami,  piszczałkami,  trombonami  i
bębnami.  W  przerwach  pomiędzy  daniami  udręczały  mnie  te  rzępoły  nieskończoną
rozmaitością  zgiełków,  które  miały  być  muzyką  i  podobały  się  widocznie  bardzo
wszystkim obecnym, prócz mnie jednego.

Na ogół nie mogłem oprzeć się wrażeniu, iż w tym wszystkim, co działo się dokoła

mnie, było dużo cudactwa – ale świat składa się z różnych ludzi, którzy mają różne
sposoby myślenia i różne konwencjonalne nawyki. Podróżowałem przy tym dość dużo, by
stać się bezwzględnym zwolennikiem zasady

nil admirari

. Usiadłem przeto najspokojniej

po prawicy mojego gospodarza i z doskonałym apetytem jąłem raczyć się znakomicie
przyrządzonymi potrawami.

Rozmowa tymczasem stała się powszechna i nader ożywiona. Kobiety swym

zwyczajem  były  najgadatliwsze.  Przekonałem  się  rychło,  iż  niemal  całe  towarzystwo
składało  się  z  osób  dobrze  wychowanych  i  że  mój  gospodarz  był  istną  skarbnicą
zabawnych  anegdotek.  Zdawało  mi  się,  iż  mówi  nader  chętnie  o  swym  stanowisku
dyrektora domu zdrowia, i ku mojemu zdziwieniu obłęd stał się ulubionym przedmiotem
rozmowy  wszystkich  obecnych.  Opowiadano  mnóstwo  uciesznych  historyjek  o  bzikach
różnych pacjentów.

– Mieliśmy tu raz pewnego gościa – odezwał się otyły, niewielki jegomość,

siedzący na prawo ode mnie – któremu się uroiło, że jest czajnikiem, i czyż to nie jest –
nawiasem mówiąc – rzecz dziwaczna, iż właśnie ten bzik tak często lęgnie się w mózgu
wariatów? Nie ma chyba we Francji zakładu dla obłąkanych, gdzie by nie było czajnika w
ludzkiej osobie. Nasz towarzysz był czajnikiem wyrobu angielskiego i czyścił się starannie
co rano irchą i sproszkowaną kredą.

– Był tu również – przemówił wysoki mężczyzna z naprzeciwka – niedawno temu

pewien  pan,  któremu  się  ubrdało,  że  jest  osłem,  co,  mówiąc  przenośnie,  było
najzupełniejszą  prawdą.  Był  to  nieznośny  pacjent  i  mieliśmy  dużo  kłopotu,  by  utrzymać
go  w  karbach.  Przez  długi  czas  nie  chciał  nic  jeść  oprócz  ostów;  lecz  z  tej  mrzonki
wyleczyliśmy  go  rychło,  nie  dając  mu  nic  innego  do  jedzenia.  Przy  tym  nieustannie
wierzgał nogami – ot, tak – tak…

– Monsieur de Kock! Byłabym wdzięczna, gdyby pan zechciał panować nad sobą! –

przerwała jakaś starsza pani, siedząca obok mówiącego. – Proszę trzymać nogi przy sobie!
Uszkodził mi pan moją jedwabną suknię! Czyż to potrzeba, mój panie, ilustrować swe
słowa takimi praktycznymi pokazami? Ten pan a nasz przyjaciel niewątpliwie pojąłby je
bez tych dodatków. Doprawdy, jest pan niemal takim samym osłem jak ów biedak,
któremu to się uroiło. Pańskie postępowanie jest najzupełniej w tym stylu, daję słowo!

–

Mille pardons, Mam’zelle!

– odparł Monsieur de Kock, w ten sposób zagadnięty.

– Przepraszam najusilniej! Bynajmniej nie zamierzałem obrazić pani. Mam’zelle Laplace,
Monsieur de Kock będzie miał zaszczyt trącić się z panią kieliszkiem wina.

Przy tych słowach Monsieur de Kock skłonił się nisko, ucałował nader

ceremonialnie swą własną rękę i trącił się z Mam’zelle Laplace kieliszkiem wina.

– Pozwól pan,

mon ami

– przemówił do mnie Monsieur Maillard – że nałożę panu

kawałek tej cielęciny

à la Sainte Ménéhould

; przekona się pan, że jest ogromnie delikatna.

W tej chwili trzech krzepkich służących zdążyło szczęśliwie umieścić na stole

olbrzymi półmisek, a raczej nieckę, w której znajdowało się coś, co wydało się mi

monstrum horrendum, informe, ingens, cui

lumen ademptum.

Po bliższym jednak obejrzeniu przekonałem się, iż było to tylko małe cielę,

upieczone w całości, wsparte na kolanach, z jabłkiem w pysku, podobnie jak w Anglii
przyrządza się zające.

– Nie, dziękuję panu – odparłem – przyznaję się, że nie jestem szczególniejszym

lubownikiem cielęciny

à la Sainte

… Jak to pan powiedział? Po prostu mi nie służy. Może

natomiast poleci pan zmienić mi talerz, a pokosztuję tego królika.

Na stole stało po bokach kilka półmisków, które zawierały coś, co wydało mi się,

zwykłym królikiem francuskim – nader smakowity

morceau

, który mogę polecić.

– Pierre! – krzyknął gospodarz – proszę zmienić panu talerz i podać mu królika au-

chat.

– Królika

…?

– Tego królika

au-chat

monstrum horrendum... (łac.) - potwór okropny, niekształtny, olbrzymi, któremu życie odjęto (przyp.

red.).

– No, to dziękuję. Po namyśle – nie! Wolę wziąć sobie nieco szynki.
„Nigdy człowiek nie wie, co mu podadzą u tych ludzi na głębokiej prowincji –

pomyślałem sobie. – Nie mam ochoty ani na ich królika

au-chat

, ani też na ich kota

au-

lapin

”.

– Zdarzyło się nam – rzekła jakaś truposzowata postać, siedząca na szarym końcu,

podejmując wątek przerwanej rozmowy – zdarzyło się nam, że śród innych osobliwości
mieliśmy jakiś czas temu pewnego chorego, który uporczywie utrzymywał, iż jest serem
kordobańskim, i chodził wszędzie z nożem w ręce, naprzykrzając się swym przyjaciołom,
by zechcieli skosztować kawałeczek jego nogi.

– Był to bezsprzecznie skończony wariat – wtrącił ktoś inny – ale daleko mu było

do pewnego osobnika, którego znamy wszyscy prócz tego obcego pana. Mam na myśli
owego chorego, któremu wydawało się, że jest butelką szampana, i nieustannie otwierał
się z hukiem i sykiem – ot, w ten sposób…

Przy tych słowach mówiący, bardzo mym zdaniem nieprzyzwoicie, włożył swój

prawy wielki palec pod lewy policzek i wyjął go z klaśnięciem przypominającym wystrzał
korka,  po  czym  poruszając  zręcznie  językiem  po  zębach,  jął  wydawać  przez  kilka  minut
ostre  syki  i  bzykania  naśladując  szmery  pieniącego  się  szampana.  Widziałem  dokładnie,
że  koncept  ten  niezbyt  podobał  się  Monsieur  Maillardowi,  ale  nie  rzekł  nic  i  rozmowę
podjął znowu jakiś nikły chudzielec w wielkiej peruce.

– Był tu także – odezwał się – pewien matołek, któremu uroiło się, że jest żabą, a

trzeba  wiedzieć,  że  był  do  niej  istotnie  nieco  podobny.  Szkoda,  że  go  pan  nie  widział  –
mówił  dalej,  zwracając  się  do  mnie  –  byłby  pan  zachwycony  naturalnością,  z  jaką
wywiązywał  się  ze  swej  roli.  Panie,  jeżeli  ten  człowiek  nie  był  żabą,  to  tylko  można
żałować,  że  nią  nie  był.  Skrzeczał  tak:  o-o-o-o-gh!  o-o-o-o-gh!  Była  to,  zaprawdę,
najpiękniejsza nuta na świecie – istny bemol! A kiedy oparł łokcie na tym stole, ot, tak –
po  jednej  lub  dwu  szklankach  wina  –  i  kiedy  rozdął  usta,  ot,  w  ten  sposób,  i  kiedy  jął
przewracać  oczyma  i  mrugać  nimi  nadzwyczaj  szybko,  ot,  tak  –  no  to,  proszę  pana,
zaręczam z całą pewnością, iż byłby pan nie posiadał się z zachwytu nad geniuszem tego
człowieka.

– Nie wątpię o tym – rzekłem.
– A potem – przemówił ktoś inny – był tu pewien Petit Gaillard, który mniemał o

sobie, że jest szczyptą tabaki, i był szczerze zmartwiony, iż nie może wziąć siebie między
palec wielki a wskazujący.

– Mieliśmy tu także niejakiego Jules Desoulières’a, który był naprawdę niezwykłym

geniuszem i któremu pomieszały się klepki w urojeniu, że jest dynią. Naprzykrzał się
kucharzowi, żeby zapiekł go w cieście – na co tenże oburzony nie chciał się zgodzić.
Osobiście bynajmniej nie jestem pewny, czy dynia zapiekana à la Desoulières nie byłaby
istotnie doskonałą potrawą.

au-chat, au-lapin (fr.) - à la kot, à la królik (przyp. red.).

– Dziwię się panu – rzekłem i spojrzałem pytająco na Monsieur Maillarda.
– Ha! ha! ha! – odezwał się tenże – hę! hę! hę! – hi! hi! hi! – ho! ho! ho! – hu! hu!

hu! – to doskonałe! Niech pan tak się nie dziwi, mon ami; nasz towarzysz to kawalarz – un
drôle – nie trzeba brać dosłownie tego, co mówi.

– Przebywał tu również – zabrał głos ktoś inny – Bouffon Le Grand, inna

osobliwość  w  swoim  rodzaju.  Postradał  zmysły  z  miłości  i  ubrdał  sobie,  że  ma  dwie
głowy.  Jedna  z  nich  miała  być  głową  Cycerona;  co  do  drugiej  wyobrażał  sobie,  iż  jest
złożona, mianowicie, że od czoła aż po usta jest głową Demonstenesa, od ust zaś po brodę
głową  lorda  Broughama.  Nie  jest  rzeczą  niemożliwą,  że  był  w  błędzie,  ale  byłby  pana
przekonał, że ma słuszność, gdyż posiadał dar wymowy. Lubił namiętnie krasomówstwo i
chętnie  nim  się  popisywał.  Miał,  na  przykład,  zwyczaj  wskakiwać,  ot,  w  ten  sposób,  na
stół i – i…

W tej chwili przyjaciel, siedzący obok mówiącego, położył mu rękę na ramieniu i

szepnął coś do ucha, po czym tenże umilkł nagle i opadł znów na krzesło.

– A trzeba panu wiedzieć – przemówił ten, co szeptał – że był tu także Boullard,

krętek. Nazywam go krętkiem, gdyż istotnie miał we łbie ćwieka, dziwacznego, acz
niezupełnie nieuzasadnionego, iż przemienił się w krętka. Można było ryczeć ze śmiechu
patrząc, jak się kręci. Potrafił wiercić się godzinami na jednej pięcie, ot, tak…

Przy tych słowach przyjaciel, któremu przed chwilą przerwał swym szeptem,

wyświadczył mu jota w jotę podobną przysługę.

– Co tam! – wrzasnęła jakaś podstarzała dama piskliwym głosem. – Pański

Monsieur Boullard był wariatem, i do tego bardzo kiepskim wariatem, bo – proszę pana –
czy kto słyszał, żeby człowiek był krętkiem? To brednia. Madame Joyeuse była
rozumniejsza, jak pan wie. Miała także bzika, ale bzika rozsądnego i rozweselała
wszystkich, którzy mieli zaszczyt ją znać. Po dojrzałej rozwadze przyszła do przekonania,
iż skutkiem jakiegoś wypadku stała się kogutkiem. Lecz zostawszy nim, zachowywała się
też odpowiednio. Trzepotała skrzydłami z niesłychanym powodzeniem – ot, tak – ot, tak!
A jej pianie było przerozkoszne! Ko-ko-ko-kukuryku! Ko-ko-ko-kukuryku!

– Madame Joyeuse, byłbym pani wdzięczny, gdyby pani zechciała opamiętać się! –

przerwał nasz gospodarz gniewnie. – Albo pani będzie zachowywała się, jak na kobietę
dobrze wychowaną przystało, albo proszę natychmiast odejść od stołu. Zechce pani
wybrać!

Dama (której nazwisko zdziwiło mnie wielce, ile że przed chwilą sama opowiadała

o Madame Joyeuse) zarumieniła się aż po białka i zdawała się być niezmiernie
zawstydzona tym upomnieniem. Pochyliła głowę i nie odpowiedziała ani słowa.

Natomiast inna, młodsza od niej osoba podjęła wątek rozmowy. Była nią owa

piękna panna z saloniku!

– Oh – zawołała – Madame Joyeuse była głupia! Nierównie więcej słuszności miała

Eugénie Salsafette. Była to bardzo piękna i nadzwyczaj skromna młoda osoba, która
uważała zwykły sposób ubierania się za nieprzyzwoity i pragnęła zawsze ubierać się w ten
sposób, aby znajdować się poza swymi sukniami, a nie wewnątrz swych sukien. Zresztą

jest to rzecz bardzo łatwa. Trzeba tylko zrobić tak – a potem tak – tak – tak – a potem…

– Mon Dieu! Mam’zelle Salsafette! – krzyknęło naraz kilkanaście głosów – co pani

robi? Proszę przestać! To nam wystarczy! Już wiemy, jak to się robi! Dość tego! Dość! – i
już kilkanaście osób powstawało ze swych miejsc, by powstrzymać Mam’zelle Salsafette
od przyrównania się do Wenus Medycejskiej, gdy wtem zapobiegły temu nagle i
skutecznie rozgłośne krzyki i wrzaski dolatujące skądś, z głównej połaci zamczyska.

Krzyki te dały się mocno we znaki moim nerwom, ale wszyscy inni biesiadnicy byli

wprost  godni  pożałowania.  Nie  widziałem  jeszcze  w  życiu  grona  rozsądnych  ludzi
ogarniętych  takim  przerażeniem.  Pobledli  wszyscy  jak  trupy  i  skuliwszy  się  w  swych
fotelach  drżeli  i  bełkotali  ze  strachu,  nadsłuchując,  czy  owa  wrzawa  się  nie  powtórzy.
Jakoż  wszczęła  się  znowu  –  głośniejsza  i  jakby  bliższa;  za  trzecim  razem  wzmogła  się
ogromnie, lecz za czwartym znacznie przycichła. Z zamarciem tego zgiełku nowa otucha
wstąpiła  w  towarzystwo,  zapanowało  znów  ożywienie  i  jęto  dalej  pleść  androny.
Odważyłem się wówczas spytać o przyczynę tego zaniepokojenia.

– Ach, to drobnostka! – rzekł Monsieur Maillard. – Jesteśmy przyzwyczajeni do

tych rzeczy i nie przejmujemy się zbytnio nimi. Obłąkańcy co pewien czas zaczynają wyć
chórem;  jeden  pobudza  drugiego,  podobnie  jak  to  bywa  niekiedy  nocą  ze  sforą  psów.
Zdarza  się  atoli  także,  że  po  tych  chóralnych  rykach  następują  połączone  wysiłki,  by
wyłamać  się  z  zamknięcia.  W  tym  ostatnim  wypadku  można  być  narażonym  na  niejakie
niebezpieczeństwo.

– Iluż ma pan teraz pod kluczem?
– Obecnie jest ich zaledwie dziesięciu.
– Zapewne same kobiety?
– Oh, nie! Jeden w drugiego mężczyźni; same tęgie draby, mogę panu zaręczyć.
– Istotnie? Słyszałem, iż śród obłąkanych przeważa płeć piękna.
– Tak bywa zazwyczaj, ale nie zawsze. Niedawno temu było tu dwudziestu siedmiu

chorych, a śród nich aż osiemnaście kobiet; ale w ostatnich czasach nastąpiła ogromna
zmiana, jak pan widzi.

– Tak jest; nastąpiła ogromna zmiana, jak pan widzi – przerwał jegomość, który

nadwerężył łydki Mam’zelle Laplace.

– Tak jest – nastąpiła ogromna zmiana, jak pan widzi! – zaświergotało zgodnie całe

towarzystwo.

– Trzymać język za zębami! – wrzasnął gospodarz z wściekłością.
Po tych słowach całe towarzystwo zapadło na jakąś minutę w głuche milczenie.

Jedna z kobiet usłuchała rozkazu Monsieur Maillarda po swojemu, gdyż wywiesiwszy
język, nadzwyczaj długi, trzymała go ulegle obiema rękami aż do chwili, kiedy
wzburzenie przycichło.

– A ta pani – rzekłem do Monsieur Maillarda nachylając się ku niemu i przyciszając

głos – ta zacna osoba, która co tylko mówiła i ubawiła nas swym kukuryku, to pewno
nieszkodliwa… co? Zupełnie nieszkodliwa?

– Nieszkodliwa? – zabełkotał z nie udanym zdziwieniem. – Co to znaczy? Co pan

chce przez to powiedzieć?

– Tylko lekkie zboczenie? – rzekłem dotykając palcem czoła. – Jestem pewien, że to

nic niebezpiecznego, co?

–

Mon Dieu!

Co też pan sobie wyobraża? Ta pani, moja serdeczna, dawna

przyjaciółka, Madame Joyeuse, jest tak samo zdrowa, jak ja. Ma tam swoje drobne
dziwactwa, to pewna; ale przecież pan wie – wszystkie stare, bardzo stare kobiety są nieco
zdziwaczałe.

– Rozumie się – rzekłem – rozumie się, a te inne panie i ci panowie…
– Są moimi przyjaciółmi i współpracownikami – przerwał Monsieur Maillard

prostując się wyniośle – moimi najlepszymi przyjaciółmi i asystentami.

– Jak to, wszyscy? – zapytałem. – Czy i kobiety także?
– Oczywiście – odparł – nie możemy nic począć bez kobiet. Są to najlepsze

pielęgniarki dla obłąkanych; mają swe własne sposoby – zresztą pan wie! Ich promieniste
oczy dokazują cudów; coś, jakby zaklęcie węża! Rozumie mnie pan?

– No, tak – rzekłem – zapewne! Ale ich postępowanie jest nieco dziwaczne – hę? Są

nieco pomylone – co? Nie sądzi pan?

– Dziwaczne! Pomylone!… Czy pan naprawdę tak myśli? Nie przeczę, że my,

południowcy, nie bawimy się w świętoszków – robimy, co nam się podoba – używamy
życia i wszystkiego, co ono dać nam może. Pan rozumie?…

– Ależ tak – odrzekłem – ależ tak!
– A przy tym, wie pan, to Clos de Vougeot jest może nieco za ciężkie, nieco za

mocne. Rozumie mnie pan – co?

– To pewne – rzekłem – to pewne! Nawiasem mówiąc, czy dobrze zrozumiałem

pana, iż system, który zastosował pan zamiast słynnego systemu pobłażania, jest
nadzwyczaj surowy?

– Bynajmniej. Odosobnienie oczywiście jest zupełne; ale zabiegi lecznicze są dla

chorych raczej przyjemne.

– A czy ten nowy system jest pańskiego pomysłu?
– Niezupełnie. Niektóre jego szczegóły pochodzą od doktora Smoły, o którym pan

niewątpliwie słyszał; są jednakowoż w mym planie pewne odmiany. Jestem szczęśliwy, iż
wszelkie prawa do nich mogę przyznać znakomitemu Pierzowi, z którym – o ile się nie
mylę – ma pan zaszczyt obcować na stopie zażyłej znajomości.

– Wyznaję ze wstydem – odparłem – iż nie zdarzyło mi się jeszcze słyszeć nazwisk

tych panów.

– Na miłość boską! – zawołał mój gospodarz odsuwając nagle swe krzesło i

podnosząc ręce w górę. – Czy ja dobrze pana zrozumiałem? Przecież pan chyba nie chciał
powiedzieć, iż nie zdarzyło się panu dotychczas słyszeć ani o uczonym doktorze Smole,
ani o znakomitym profesorze Pierzu?

– Muszę przyznać się do mej niewiedzy – odrzekłem – ale prawda przede

wszystkim! Mimo to czuję się wielce upokorzony, iż nie znam prac tych bez wątpienia
niepospolitych mężów. Poszukam ich dzieł i przeczytam je z wytężoną uwagą. Monsieur

Maillard, pan naprawdę – muszę przyznać – pan naprawdę zawstydził mnie w mych
własnych oczach.

I tak też było istotnie.
– Nie mówmy już o tym, mój drogi młodzieńcze! – odezwał się łaskawie, ściskając

mi dłoń. – Trąćmy się teraz kieliszkiem Sauterne’u.

Wypiliśmy. Biesiadnicy poszli ochoczo za naszym przykładem. Gawędzili,

żartowali, śmiali się, płatali tysiące głupstw. Skrzypki piszczały, bębny dudniły, trombony
ryczały jak spiżowe byki Falarisa – i całe to widowisko, mętniejąc w miarę jak wino brało
górę, stało się w końcu istnym pandemonium in petto. Tymczasem Monsieur Maillard i ja,
mając przed sobą kilka butelek Sauterne’u i Clos de Vougeot, rozmawialiśmy dalej
podniesionymi głosami. Słowo wyrzeczone zwykłym tonem nie więcej miało warunków,
by dotrzeć do uszu słuchacza, niż głos ryby odzywającej się spod wodospadu Niagara.

– Proszę pana – rzekłem krzycząc mu do ucha – wspomniał pan coś przed obiadem

o niebezpieczeństwach połączonych z dawniejszym systemem pobłażania. Na czymże one
polegają?

– Istotnie – odparł – niebezpieczeństwa bywały nieraz wielkie. Zachcianki wariatów

są nieobliczalne; i zarówno mym zdaniem, jak zdaniem doktora Smoły i profesora Pierza,
nie  jest  dobrze  pozwalać  im,  aby  chodzili  samopas,  bez  żadnego  nadzoru.  Wariatowi
można  „pobłażać”,  jak  to  się  powiada,  do  czasu,  ale  ostatecznie  zawsze  jest  zdolny  do
jakiegoś  wybryku.  Przy  tym  chytrość  jego  jest  przysłowiowa  i  rzeczywiście  ogromna.
Jeżeli  ma  jakiś  zamiar,  to  ukrywa  się  z  nim  z  przedziwną  przebiegłością,  a  zręczność,  z
jaką  umie  podszywać  się  pod  pozory  zdrowia,  jest  dla  metafizyka  jednym  z
najosobliwszych  zagadnień  psychologicznych.  Gdy  szaleniec  wydaje  się  zupełnie
rozsądny, trzeba mu niezwłocznie włożyć kaftan bezpieczeństwa.

– Ale to niebezpieczeństwo, mój drogi panie, o którym pan mówił! Czy na

podstawie własnego doświadczenia – podczas zawiadywania tym oto zakładem – miał pan
jakie praktyczne powody do przypuszczeń, iż swoboda jest rzeczą niebezpieczną, gdy
chodzi o obłęd?

– Tu? Z własnego mego doświadczenia?… No, mogę powiedzieć, że tak. Na

przykład,  w  tymże  samym  domu  zdrowia,  zaszedł  niedawno  temu  osobliwszy  wypadek.
Stosowano  wówczas,  jak  panu  wiadomo,  system  pobłażania,  a  chorzy  chodzili  samopas.
Zachowywali się nadzwyczaj nienagannie – jakby umyślnie – i każdy człowiek rozsądny
na podstawie tego nienagannego zachowania się byłby doszedł do wniosku, że ci hultaje
knują jakiś diabelski plan. Jakoż pewnego pięknego poranku powiązano dozorcom ręce i
wrzucono ich do cel, zaś wariaci, którzy  wystrychnęli się na dozorców, nadzorowali ich,
jakby to oni byli obłąkani.

– Co też pan mówi? Nie słyszałem jeszcze w życiu czegoś równie niedorzecznego!
– A jednak stało się to istotnie pod wpływem pewnego kpa – wariata, który – nie

wiadomo, w jaki sposób – uroił sobie, iż wynalazł lepszy system rządzenia od wszystkich
dotychczasowych – rozumie się, system rządzenia wariatami. Zachciało się mu, jak
przypuszczam, wypróbować swój wynalazek, namówił przeto innych chorych, by

zawiązali spisek i obalili władze kierownicze.

– I udało mu się to?
– Najzupełniej. Dozorcy i dozorowani zmienili rychło swe role, z tą wszakże

różnicą, iż obłąkani byli przedtem wolni, gdy tymczasem dozorców uwięziono
natychmiast w celach i obchodzono się z nimi – co muszę ze smutkiem wyznać – bardzo
nieuprzejmie.

– No, sądzę, że wnet musiał nastąpić nowy przewrót. Taki stan rzeczy nie mógł

długo się utrzymać. Chłopi okoliczni, goście przybywający w odwiedziny zapewne rychło
dali znać o wszystkim.

– Myli się pan. Przywódca rokoszu zbyt był na to szczwany. Nie dopuszczał gości

wcale – raz tylko pewnego dnia przyjął głupkowato wyglądającego młodego cudzoziemca,
którego nie potrzebował się obawiać. Pozwolił mu zwiedzić zakład – ot, tak, dla
rozmaitości – żeby nim się trochę zabawić. Kiedy miał go już dosyć, pożegnał się z nim i
wyprawił go z powrotem.

– Jakże długo trwało to panowanie wariatów?
– Och, bardzo długo – na pewno z miesiąc, a może i dłużej, ale nie umiem

dokładnie  powiedzieć.  Tymczasem  obłąkani  mieli  dobre  czasy  –  może  być  pan  pewny!
Pozrzucali  swą  szmatławą  odzież,  a  przywdziali  salonowe  stroje  i  klejnoty.  Piwnice
zamku  zawierały  wielkie  zapasy  win,  a  wariaci  są  to  takie  diabły,  które  umieją  pić
wyśmienicie. Używali też życia – zapewniam pana!

– A lecznictwo – jakiż nowy system leczenia zastosował przywódca buntowników?
– No, obłąkany niekoniecznie musi być głupcem, jak to już powiedziałem. Wedle

mego skromnego zdania leczenie jego było nierównie lepsze od poprzedzającego. Była to
istotnie metoda doskonała – prosta, udatna, niekłopotliwa, słowem, przemiła – była to…

Wątek przemówienia mego gospodarza przeciął nagle nowy odzew wrzasków, nie

różniących się od tych, które nas poprzednio zaniepokoiły. Wszelako tym razem zdawały
się one pochodzić od osób szybko nadbiegających.

– O, nieba! – zawołałem. – Obłąkani na pewno zdołali się wyłamać.– Obawiam się,

że tak jest istotnie – odparł Monsieur Maillard, który pobladł ogromnie. Zaledwie zdążył
skończyć te słowa, gdy głośne nawoływania i klątwy rozległy się pod oknami i wnet
potem stało się rzeczą pewną, że kilka osób z zewnątrz stara się utorować sobie dostęp do
sali. Walono w drzwi czymś, co było zapewne ogromnym obuchem, a podwoje wyginały
się i chybotały z niesłychaną siłą.

Nastąpiła chwila straszliwego zamieszania. Monsieur Maillard, ku niewymownemu

memu  zdziwieniu,  dał  nura  pod  stół.  Spodziewałem  się  po  nim  większej  stanowczości.
Członkowie  orkiestry,  którzy  już  od  jakichś  piętnastu  minut  zbyt  byli  podchmieleni,  aby
mogli  sprostać  swym  obowiązkom,  zerwali  się  teraz  na  równe  nogi  i  wspiąwszy  się  ze
swymi  instrumentami  na  stół  huknęli  Yankee  Doodle.  Nie  zawsze  wprawdzie  byli  w
zgodzie  z  melodią,  lecz  mimo  to  rzępolili  z  nadludzką  energią  przez  cały  czas  tego
zamętu.

Tymczasem na stół biesiadny, między butelki i szklanki, wskoczył ów pan, którego

poprzednio  z  taką  trudnością  od  tego  skoku  udało  się  powstrzymać.  Umieściwszy  się
wygodnie, jął wygłaszać mowę, która niewątpliwie byłaby znakomita, gdyby ją tylko było
można  słyszeć.  Równocześnie  człowiek  z  popędami  krętka,  rozpostarłszy  ramiona  pod
kątem  prostym  do  ciała,  jął  wirować  po  sali  z  takim  niesłychanym  rozmachem,  iż
wyglądał  istotnie  jak  krętek  roztrącający  wszystko  na  swej  drodze.  Słysząc  zaś
nieprawdopodobne syki i bzykanie szampana przekonałem się w końcu, iż pochodziły one
od jegomościa, który podczas obiadu wyręczał butelkę tego przedniego napoju. To znów
człowiek  –  żaba  skrzeczał,  jak  gdyby  zbawienie  jego  duszy  zależało  od  każdego  tonu.
Górowały  nad  tym  wszystkim  nieustające  poryki  osła.  Co  zaś  do  mojej  dawnej
przyjaciółki,  Madame  Joyeuse,  to doprawdy,  na płacz  mi  się  zbierało, kiedym  widział  to
biedactwo  w  takim  okropnym  rozstroju.  Stała  sobie  w  kąciku  przy  kominku  i
wyśpiewywała nieustannie przenikliwym głosikiem: ,,Ko-ko-ko-ko-kukuryku!”

I oto nastał kres – katastrofa dramatu. Ponieważ poza hukaniem, nawoływaniem i

pianiem  nie  stawiano  żadnych  innych  przeszkód  naporowi  uderzających  od  zewnątrz
przeciwników, przeto wszystkie okna w mig i omal równocześnie zostały wyłamane. Nie
zapomnę  jednak  nigdy  uczuć  osłupienia  i  grozy,  jakich  doznałem  widząc,  iż  przez  okna
wtargnęła  i  runęła  na  nas  bijąc,  kopiąc,  drapiąc  i  wyjąc  istna  zgraja  jakichś  potworów,
które  wydały  się  mi  szympansami,  orangutanami  lub  wielkimi  pawianami  z  Przylądka
Dobrej Nadziei.

Dostałem straszliwe uderzenie, od którego potoczyłem się pod kanapę i ległem bez

ruchu. Poleżawszy jednakże tam z jakichś dziesięć minut, podczas których pilnie
nadstawiałem uszu na wszystko, co działo się w sali, doszedłem w końcu do
zadowalającego

dénouement

tej tragedii. Monsieur Maillard opowiadając mi o obłąkanym,

który  namówił  do  rokoszu  swych  towarzyszy,  był  –  jak  się  zdaje  –  tylko  piewcą  swej
własnej chwały. Jegomość ten był istotnie jakieś dwa czy trzy lata temu dyrektorem tego
zakładu, lecz dostawszy pomieszania zmysłów sam został pacjentem. Nie wiedział o tym
mój  towarzysz  podróży,  który  mnie  jemu  przedstawił.  Dozorcy,  których  było  dziesięciu,
ulegli  niespodziewanemu  napadowi.  Najpierw  ich  pomazano  smolą,  po  czym  starannie
oblepiono  pierzem,  a  w  końcu  wtrącono  do  cel  podziemnych.  Byli  tak  więzieni  przeszło
miesiąc,  a  Monsieur  Maillard  użyczał  im  łaskawie  nie  tylko  smoły  i  pierza  (na  których
polegał  jego  „system”),  ale  także  nieco  chleba  i  pod  dostatkiem  wody.  Codziennie
pompowano  ją  im  z  góry.  W  końcu  udało  się  jednemu  z  nich  umknąć  przez  kanał  i
uwolnić innych.

„System pobłażania” po dokonaniu znacznych zmian zapanował znów w zamku;

niepodobna mi jednak nie przyznać Monsieur Maillardowi, iż jego „metoda” była
doskonała i jedyna w swoim rodzaju. Jak słusznie się wyraził, była „prosta, udatna i
niekłopotliwa” – bynajmniej!

Pozostaje mi tylko nadmienić, iż jakkolwiek przetrząsnąłem wszystkie biblioteki

europejskie w poszukiwaniu dzieł doktora Smoły i profesora Pierza, to jednak nie
zdołałem po dziś dzień i mimo wszystkich wysiłków znaleźć ani jednego egzemplarza.