Opracował Dominik Strzelecki
Strona 5 z 5
NIEMIECKI EKSPRESJONIZM
Narodziny
Ucichły salwy wojenne I Wojny Światowej. W bólach rodził się nowy ład w Europie, w tym także i w
Niemczech. Co zwiastowało zmiany ? Początkowo nic dobrego: bunty, rewolucje, samowole, wysoka,
galopująca inflacja i upadek Cesarstwa Niemieckiego. To wszystko powodowało, że przyszłość rysowała
się dość niepewnie.
Ludzie potrzebowali ucieczki od codziennych kłopotów i przytłaczającej rzeczywistości. W te potrzeby
idealnie trafili przedstawiciele nowego nurtu w kinematografii - ekspresjonizmu. Nie narodził się jednak
gwałtownie, początki tego kierunku można odnaleźć w niemieckim filmie Der Student von Prag (Student z
Pragi) w reżyserii Duńczyka Stellana Rye (1880-1914). Film jest ekranizacją niegdyś niezwykle
popularnego niemieckiego twórcy horrorów - Hansa Heinza Ewersa (1871-1943) i opowiada historię
studenta, który sprzedaje swe odbicie w lustrze czarownikowi, który tworzy jego sobowtóra. W roli
tytułowej wystąpił Paul Wegener znany ze swej późniejszej roli Golema. Jednak właściwe przyjście na
świat dokonało się w 1919 r. za sprawą filmu Roberta Wiene (1880 - 1938) - Das Cabinet des Dr Caligari
(Gabinet Doktora Caligariego). Tutaj z pomocą reżyserowi przyszli artyści plastycy z grupy Der Sturm.
Co było charakterystyczne dla ekspresjonizmu ?
Twórcy porzucają poprzednie trendy królujące w filmach, zamieniają naturalistyczne, wierne
rzeczywistości dekoracje na rzecz malowanych na płótnie. Nie są to jednak rysunki rzeczywiste,
zauważamy natychmiast powyginane drzewa, kominy, dziwaczne sprzęty domowe, zygzakowate domy i
dachy, a wszystko często pozbawione trójwymiarowości. Cała oprawa sprawia wrażenie nierealności,
urzeczywistnienia snu. Takie były też ich zamiary: wyjść poza rzeczywistość, poza ograniczające ramy
świata, zbuntować się przeciw regułom. To my powinniśmy tworzyć własną rzeczywistość, nie tyle inną, co
przeciwstawną tej znanej. Twórcom ekspresjonizmu, tym zagubionym we współczesnym świecie
intelektualistom, atelier dawało spełnienie tych zamierzeń. Są to idealne warunki, nic rzeczywistego ich nie
rozprasza, nawet gra aktorska nie jest ważna - jest nastawiona na duchowość, pełna patosu, nie korzystająca
z naśladowania rzeczywistości i przytłoczona dekoracjami. Były to jednak oczywiście ramy ich stylu, od
tych reguł oczywiście zdarzały się większe lub mniejsze odstępstwa.
Na ekspresjonistów napewno wpływ wywarły dzieła wielu malarzy i twórców literatury romantycznej.
Do grupy malarzy należą : Lionel Feininger (1871-1956), Alfred Kubin (1877-1959), grupy artystyczne :
Der Blaue Ritter, Die Brűcke i wspomniany Der Sturm. Ekspresjonizm królował kilka lat na ekranach nie
tylko niemieckich. Spotkał się z gorącym przyjęciem poza krajem ojczystym. Niestety gatunek jednak z
góry skazany był na porażkę. Po kilku arcydziełach następne filmy nie rozwijały gatunku, nie wnosiły nic
nowego, prócz rozwijania i udoskonalania poszczególnych fragmentów.
Najsłynniejsze filmy
Z czasem kino ekspresjonistyczne ewoluowało w 2 nurty: dziś już zapomniany odłam życiowy i wiecznie
młody - fantastyczny.
Nurt życiowy opowiadał ponure historie o kłopotach, samotności, samobójstwach, obłędach i tragediach
rodzinnych. Piętnował obojętność świata wobec ludzkich problemów. Ogólnie cechowała go niewiara w
człowieka. Najważniejsze z nich to (notabene scenariusze do wszystkich wymienionych napisał Carl Mayer)
:
* Hintertreppe (Schody kuchenne) - reż. Leopold Jessner, Niemcy 1921 - opowieść o rywalizacji o miłość
dziewczyny, w finale kaleki listonosz zabija siekierą swego rywala, a dziewczyna rzuca się z okna....
* Scherben (Szyny) reż. Lupu Pick, Niemcy 1921 - ojciec morduje uwodziciela swej córki, a jej matka z
rozpaczy wpada w obłęd
5
Opracował Dominik Strzelecki
Strona 5 z 5
* Sylvester (Noc Sylwestrowa) - reż. Lupu Pick, Niemcy 1924 r. - właściciel małej restauracji popełnia
samobójstwo
* Letzte Mann, Der (Portier z Hotelu Atlantic), reż. Friedrich Murnau, Niemcy 1924 - o utraconej godności
starego portiera
Nurt fantastyczny - do dziś wznawiany i chętnie oglądany. Są to filmy grozy, spowite aurą tajemniczości,
obłędu, z pojawiającymi się zjawami, koszmarami nocnymi i atmosferą opadającą na bohatera niczym sieć
pajęcza. Najważniejsze z nich to :
* -Das Cabinet Des Dr Caligari (Gabinet Doktora Caligariego), reż. Robert Wiene, wg. Scenariusza Carla
Meyera, Niemcy 1919 r. Bohaterem jest mężczyzna Franz opowiadający o swych przeżyciach związanych
z Dr Caligari, który dniem występującym jako sztukmistrz na jarmarkach a nocą zaś jako król zbrodni
wysyłający swe medium - Cesara by dokonywał zbrodni.
* -Der Golem, Wie Er In die Welt Kam (Golem), reż. Paul Wegener i Carl Boese, Niemcy 1920 r.
Scenariusz P. Wegenera inspirowany jest legendą o stworzeniu w Pradze przez rabina Loewe Golema i jego
niszczycielskich zapędach.
* -Der Műde Tod (Zmęczona smierć), reż. Fritz Lang, Niemcy 1921. Jest to kilka opowieści o śmierci i
nieuchronności przeznaczenia. Postać samej śmierci jest niewątpliwie pierwowzorem dla tej z filmu
Bergmana - Siódma pieczęć.
* -Nosferatu, Eine Symphonie des Grauens (Nosferatu), reż. Friedrich Wilhelm Murnau, Niemcy 1922 r.
Jest to właściwie lekko zmieniona historia Draculi napisana przez Brama Stokera. Zamiast Draculi bohater
nosi imię Nosferatu. Wampir jest tu także symbolem dżumy, zarazy niszczącej miasto, którą można
pokonać tylko przez poświęcenie.
* -Dr Mabuse, Der Spieler (Dr Mabuse), reż. Fritz Lang, Niemcy 1922 r. - o żadnym władzy Mabuse, gracz
i hipnotyzer, szef gangu zbrodniarzy i fałszerzy pieniędzy.
* -Vanina, reż. Arthur von Gerlach, scenariusz Carl Meyer, Niemcy 1922 - opowieść o wymyślonym
państwie rządzonym przez kalekiego, okrutnego władcę i o nieszczęśliwej miłości jego córki do przywódcy
powstania.
* -Die Strasse (Ulica) - reżyseria Karl Grune, Niemcy 1923 r. - opowieść o błąkającym się mężczyźnie w
mieście molochu.
* -Schatten (Cienie) reż. Arthur Robison - w pałacu odbywa się seans teatru cieni wykonywany przez
tajemniczego mężczyznę, który także wprowadza wszystkich w trans by pogodzić żonę i męża.
Das Wachsfigurenkabinett (Gabinet figur woskowych), reż. Paul Leni, Niemcy 1924, młodzieńcowi
przewożącemu figury woskowe śnią się sny z tyranami - postaciami odtworzonymi w wosku.
Śmierć
Ekspresjonizm gaśnie i umiera około roku 1924. Sytuacja w Niemczech powoli wraca do normalności,
ludzie nie potrzebują już ponurych historii, eskapizmu i dekadentyzmu. Elementy tego fascynującego nurtu
będą jednak pojawiać się przez kilka następnych lat niczym ostatnie tchnienia dogorywającego. Widzimy to
w jeszcze w filmie Metropilis Fritza Langa z 1926 r.
Pamięć jednak o ekspresjonizmie nim nie zamiera, czego najlepszym świadectwem jest teledysk zespołu
Red Hot Chilli Peppers do piosenki Otherside. Polecam go serdecznie !!
5
Opracował Dominik Strzelecki
Strona 5 z 5
WYDARZENIE
19 lutego 2004
Niemiecki ekspresjonizm w łódzkim ŁDK
Ośrodek Filmowy Łódzkiego Domu Kultury zaprasza do Dużego Kina ŁDK w dniach 23-27
lutego na prezentację najwybitniejszych osiągnięć niemieckiego ekspresjonizmu.
Ekspresjonizmem określano przed 1914 rokiem pewną generalną tendencję w plastyce,
literaturze, teatrze i muzyce, która rozwinęła się w pierwszym dwudziestoleciu XX wieku, głównie
w Niemczech, ale istniała (choć nie zdefiniowana) w historii sztuki już znacznie wcześniej.
Określano w ten sposób postawę artysty, który nie dba o wierną reprodukcję otaczającej go
rzeczywistości, natomiast skupia się głównie na wyrażaniu własnych wewnętrznych przeżyć lub
doznań, za pomocą przetwarzania, a nawet znacznego deformowania znanych kształtów, wątków
i motywów, w celu wydobycia maksymalnie jaskrawego wyrazu artystycznego.
Klęska Niemiec w pierwszej wojnie światowej oraz późniejszy kryzys gospodarczy w szczególny
sposób wpłynęły na aktywizację ekspresjonizmu niemieckiego, nadając mu mroczną i
niepokojącą tonację, która stała się obowiązkowa w większości dziedzin sztuki. Przypomniano
sobie o tradycjach niemieckiego romantyzmu, przepojonego makabryczną fantastyką, grozą
i okrucieństwem, gdzie bohaterowie, nękani skrajnymi, gwałtownymi uczuciami, zdolni byli
do nieobliczalnych, szalonych czynów. Klasyczny film ekspresjonistyczny charakteryzował
się graficznie ukształtowanymi obrazami, malowanymi dekoracjami, ostrokątną architekturą,
wykoślawionymi perspektywami i wyrafinowanym światłem. Świadomie sztuczne i zdeformowane
otoczenie odzwierciedlało skomplikowany stany duszy bohaterów, wśród których dominowały
osoby chore psychicznie, dewianci, lunatycy, a nawet monstra i potwory. W ten sposób
ukazywano pesymistyczne nastroje panujące w niemieckim społeczeństwie oraz jego obawy
przed demonicznymi osobnikami, którzy potrafią dominować, wykorzystywać i zniewalać, a
co stało się szczególnie aktualne w czasach rozkwitu ruchów nacjonalistycznych w latach
trzydziestych.
Manifestem filmowego ekspresjonizmu stał się film Roberta Wiene "Gabinet doktora Caligari"
(1920), aczkolwiek już wcześniej inni reżyserzy sięgali po podobne motywy, m.in. Stellan Rye
w "Studencie z Pragi" (1913), Henrik Galeen w swoich filmach o Golemie (1913 i 1920) i Otto
Rippert w "Homunculusie" (1916). W latach dwudziestych niemal wszyscy niemieccy reżyserzy
ulegli wpływom ekspresjonizmu: Friedrich Wilhelm Murnau w "Nosferatu-symfonii grozy (1922)
i "Portierze z hotelu Atlantic" (1924), Fritz Lang w "Zmęczonej śmierci" (1921), "Doktorze
Mabuse" (1922) i w "Metropolis" (1926), Ewald Andre Dupont w "Variete" (1925) oraz Paul Leni
w "Kuchennych schodach" (1921).
Przegląd przygotowano we współpracy z Filmoteką Narodową w Warszawie z okazji jubileuszu
50-lecia Łódzkiego Domu Kultury.
Arcydzieła Ekspresjonizmu Niemieckiego
(Duże Kino Łdk, 23-27 lutego 2004)
STUDENT Z PRAGI
(1913; 60 minut)
REŻYSERIA: Stellan Rye. WYKONAWCY: Paul Wegener, John Gottowt, Lyda Salmonova, Grete
Berger, Lothar Korner.
Ubogi student odstępuje lichwiarzowi za 100 000 złotych guldenów swoje odbicie w lustrze. Kiedy
stara się o względy pięknej hrabianki, jego lustrzany sobowtór rujnuje jego starania i swoimi
poczynaniami doprowadza do tragedii. Zaczerpnięty z literatury romantycznej motyw rozdwojenia
osobowości zyskuje właściwe przetworzenie w mrocznej atmosferze Pragi początków XIX wieku.
23 lutego (poniedziałek) godz.20.00
ZMĘCZONA
(1921; 80 minut)
REŻYSERIA: Fritz Lang. WYKONAWCY: Lil Dagover, Walter Janssen, Bernhard Goetzke, Karl
5
Opracował Dominik Strzelecki
Strona 5 z 5
Platen, Georg John, Erika Unruh.
Cztery opowieści (niemiecka, arabska, wenecka i chińska) połączone jedną myślą: "Nikt nie
może ujść śmierci - lecz kto ofiaruje swe życie, ten może je odzyskać". Zrozpaczona po stracie
ukochanego dziewczyna udaje się za Ścianę Losu, gdzie płoną świece ludzkich żywotów. Śmierć
stawia jej warunek: jeśli uratuje choćby jedną z gasnących świec (jedno życie), ukochany zostanie
jej zwrócony.
24 lutego (wtorek) godz.20.00
METROPOLIS
(1926; 110 minut)
REŻYSERIA: Fritz Lang. WYKONAWCY: Brigitte Helm, Gustav Frohlich, Alfred Abel, Rudolf
Klein-Rogge, Fritz Rasp, Heinrich George.
Jeden z najdroższych filmów w dziejach niemego kina. Futurystyczna wizja społeczeństwa
podzielonego na klasę panów i klasę niewolników. Syn potentata zakochuje się w dziewczynie
z ludu. Zaniepokojony tym ojciec młodzieńca zleca wynalazcy, aby skonstruował robota łudząco
podobnego do ukochanej syna. Głównym celem cyborga będzie wzniecenie zamieszek w
podziemiu, a sam potentat krwawo je stłumi i umocni swoją pozycję tyrana. Jednak nie wszystkie
zamierzenia idą zgodnie z planem.
25 lutego (środa) godz.20.00
DOKTOR MABUSE – GRACZ
(1922; część I i II – 210 minut)
REŻYSERIA: Fritz Lang. WYKONAWCY: Rudolf Klein-Rogge, Bernhard Goetzke, Alfred Abel,
Aud Egede Nissen, Gertrude Welcker, Paul Richter.
Monumentalne dzieło o tajemniczym przestępcy o wielu obliczach i różnych wcieleniach, który
dodatkowo obdarzony jest niezwykłymi zdolnościami hipnotycznymi. Dąży on nie tylko do
zdobycia ogromnych bogactw, ale i do panowania nad ludźmi.
26 lutego (czwartek) godz.18.00
GABINET DOKTORA CALIGARI
(1920; 70 minut)
REŻYSERIA: Robert Wiene. WYKONAWCY: Werner Krauss, Conrad Veidt, Lil Dagover, Friegrich
Feher, Hans Heinz von Twardowski, Rudolf Lettinger.
Kiedy do prowincjonalnego miasteczka przybywa wędrowny hipnotyzer i jego medium, zaczyna
się prawdziwa fala zbrodni. Przyjaciel jednej z ofiar podejrzewa, że za tymi wydarzeniami kryją
się tajemniczy przybysze i postanawia przeprowadzić prywatne śledztwo. 27 lutego (piątek)
godz.18.30
NOSFERATU – SYMFONIA GROZY
(1922; 95 minut)
REŻYSERIA: Friedrich Wilhelm Murnau. WYKONAWCY: Max Schreck, Alexander Granach,
Gustaw von Wangenheim, Gertrude Welcker, Paul Richter.
Klasyczny film grozy, zrealizowany na podstawie powieści Brama Stokera. Thomas Hunter,
który ze swą żoną Hellen mieszka w portowym mieście Wisborg, zostaje wysłany w interesach
do mieszkającego na odludziu w ponurym zamczysku hrabiego Orloka, który okazuje się być
wampirem. Hunter zostaje uwięziony, zaś Nosferatu przybywa do Wisborga, gdzie wybucha
epidemia cholery.
27 lutego (piątek) godz.20.00
5