Stefan Sawicki „Problematyka aksjologiczna w badaniach literackich”

:

 nazwę „aksjologia” wprowadzono dopiero na początku XX w.,
 problematyka aksjologiczna:

↬ przeciwwaga w stosunku do procesu urzeczowiania i neutralizacji (w aspekcie wartości) współczesnej kultury,
↬ w nauce o literaturze dochodzi do głosu jako reakcja na strukturalizm,
↬ jest  aktualna  we  wszystkich  działach  tego,  co nazywamy  wiedzą  o  literaturze  (również  na  jej  terenach 

pogranicznych),

↬ wyznacza trzy kręgi zainteresowań:



wartości ujawniane przez literaturę

:

- immanentny  świat  wartości  utworu:  aksjologiczne  nacechowanie  poszczególnych  elementów 

strukturalnych oraz wartości ewokowane przez utwór,

- np.  sugerowanie  wartości  poprzez  niszczenie  synonimów  przez  wprowadzanie  ich  w  różne  aksjologicznie  pola 

znaczeniowe (Norwid),

- ujawniają  się  w  relacjach  między  postaciami  literackimi,  podmiotem  mówiącym  i  autorem  a 

rzeczywistością przedstawioną w dziele,

- świat przedstawiony istnieje nieraz tylko po to, by bezpośrednio ujawnić wartości,

-

literatura  jest  językiem  nie  tylko  silnie  zwartościowanym,  ale  również  zdolnym  do  ewokowania 
rzeczywistości  od  strony  wartości,  ukazywania  aksjologicznego  oblicza  rzeczywistości,  które  jest 
śladem  widzenia,  rozumienia  i  przeżycia  autora 

(ta  funkcja  literatury  widoczna  jest  szczególnie  wyraźnie  w 

utworach,  które są  konkretyzacją  pojęć aksjologicznych: miłości, dobroci, wierności, prawdy,  nadziei, sprawiedliwości 
lub też ich zaprzeczeń),

- literatura wnosi do życia człowieka możliwość bezpośredniego obcowania z wartościami 

(pojęcia je tylko 

określają, literatura ewokuje)

,

- literatura ujawnia własny, autorski świat wartości (związek z kategorią autora),



wartość dzieła

:

- najstarsza i najbardziej kontrowersyjna problematyka,
- sprowadza się (jeśli w ogóle jest akceptowana) do poszukiwania kryteriów oceny 

(jedni wyprowadzają je z 

analizy teoretycznej samego dzieła, inni – z badań nad recepcją i mechanizmem społecznego kreowania arcydzieł)

,

- nie  może  być projekcją,  skutkiem  wartościowania,  to  wartościowanie  powinno  być reakcją, 

odpowiedzią na wartość lub jej brak,

- związek z samym dziełem, charakter ergocentryczny,
- jest uwarunkowana obiektywnymi i trwałymi relacjami:

◘

relacja kategorialna

:

 dzieło literackie jest tym bardziej wartościowe, im bliższe jest temu, czym jest literatura (taka 

wypowiedź, która w sposób szczególny nasila funkcję ewokatywną języka w odniesieniu do 
któregokolwiek elementu sytuacji komunikacyjnej: nadawcy, odbiorcy, desygnatu czy kodu; 
metody ewokowania są metodami tworzenia, przekształcenia prostego komunikatu w sztukę) 
– dzieło literackie jest tym bardziej wartościowe, im pełniej realizuje imperatyw ewokacji,

 W. Borowy,

◘

relacja idiograficzna

:

 miarą  wartości  dzieła  jest  stopień  realizacji  jego  własnej  indywidualnej  koncepcji,  jej 

wyrazistość,

 dzieło  jest  tym  bardziej  dojrzałe,  im  pełniej,  konsekwetniej  jest  „sobą”  (wartość dzieła 

sprawdza się poprzez przymierzanie go do jego „idealnej” koncepcji),

 decydującym źródłem informacji o indywidualnym „planie” dzieła, jego „idealnym” kształcie 

jest samo dzieło,

 M. Rzeuska,

◘

relacja antropologiczna

:

 dzieło jest bardziej wartościowe, im bardziej jest „ludzkie”, im odważniej wypowiada prawdę 

o człowieku, im głębiej widzi, im mocniej stawia pytanie o sens jego istnienia, im pokorniej 
pochyla się nad jego realną słabością, przed jego niezwykłą godnością, im bardziej wskazuje 
na  perspektywę  transcendencji  i  aktualizacji  ludzkiej,  im  w  sposób  bardziej  poruszający 
wypowiada  jej  tragiczne  zagrożenia  i  spełnienia,  im  bardziej  jest  pisane  czy  mówione  w 
sytuacji warunkującej prawdę wypowiedzi,

 dzieło musi być odniesione do osobowych wymiarów człowieka,

◘ relacje utworu do trzech układów odniesienia 

(kategorialnego,  idiograficznego, antropologicznego)

dopełniają 

się  wzajemnie  i  pozwalają  zbliżyć się  do  dzieła  literackiego  w  aspekcie  jego  istnienia  „ku
wartości”,



literatura jako wartość „dla”

:

- wprowadza w problematykę odbioru i odbiorcy,
- bezpośredni  wpływ  na  odbiorcę - wartość literatury  dla społeczeństwa,  pokolenia, wybitnego  twórcy 

kultury  (w  różnych  zakresach:  świadomości  patriotycznej,  wrażliwości  na  sprawy  społeczne, 
doświadczenia  metafizycznego),

np.  oddziaływanie  twórczości  Mickiewicza  czy  Żeromskiego, symboliczne 

znaczenie  postaci  Konrada  i  Kordiana,  mit  o  roli  Polski  w  misterium  zbawienia  Europy  i  świata  (przekształcenie 
rzeczywistości  literackiej  w  funkcjonujące  w  kulturze  symbole  i  mity  ucieleśniające  wartości  żywotne  wspólnot 
ludzkich), literatura dla dzieci,

- literatura  dla  badań  historycznych jako  źródło,  szczególnie  subtelne  świadectwo  (wnioskowanie  o 

rzeczywistości oparte na fikcji),

- literatura dla psychologii, teologii jako źródło „egzystencjalne”.