107. Leukip (w. V p. n. e.): dla nas dziś już tylko półlegendarny twórca filozofii atomi-

stycznej, rozwiniętej później przez Demokryta. — Diagoras z Melos, poeta raczej
niż filozof, znany jest głównie z wytoczonego mu w Atenach (podobno w roku 415
p. n. e., ale może i nieco wcześniej) procesu o ateizm.

108. Achmed III, który panował w latach 1703 do 1730.

109. Słynne to powiedzenie Omara, chętnie do niedawna cytowane przy nauczaniu logiki

jako przykład dylematu, przez nowszą historiografię jest uznane za legendarne.

110. Grzegorz I Wielki, papież w latach 590 do 604, szczególną nienawiścią ścigał dzieła

starożytne, w których była mowa o wierzeniach i obrzędach pogańskich. Jego to
zawziętości ofiarą padła prawdopodobnie Historia Rzymska Liwiusza, z której po-
siadamy tylko czwartą część, a która jeszcze w wieku VI istniała w całości.

111. Tzn. Franciszek Bacon, który w roku 1618 otrzymał od Jakuba I tytuł barona Veru-

lamu.

112. «Król wymowy», to Cyceron; sprawował on konsulat w roku 63 p. n. e. — «Naj-

większy może z filozofów», to Franciszek Bacon; był on kanclerzem w latach 1618
do 1621. W tej wysokiej ocenie Bacona przejawiają się wpływy empirystyczne, któ-
rym Rousseau czas jakiś podlegał i z których się później otrząsnął.

113. Mowa o Spartanach i Ateńczykach.

BIBLIOTEKA KLASYKÓW FILOZOFII

JAN JAKUB ROUSSEAU

TRZY ROZPRAWY

Z FILOZOFII SPOŁECZNEJ

Przekład opracował,

słowem wstępnym i przypisami opatrzył

HENRYK ELZENBERG

1956

PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWEZ

Reprint fragmentu - bez listu Stanisława Leszczyńskiego z 1751 roku

81. Arouet (Franciszek): prawdziwe nazwisko Voltaire’a. «Voltaire» jest pseudonimem,

jak «Moliere».

82. «Karol», (w oryginale Carle, zamiast normalnego francuskiego Charles) to na pew-

no  Karol  Vanloo  (1705—1765),  znany  wówczas,  zamieszkały  we  Francji,  malarz
pochodzenia  holenderskiego.  Kim  jest  «Piotr»  trudno  ustalić.  Wbrew  niektórym
wydawcom francuskim nie może nim być Piotr Vanloo, z tej samej niezwykle rozga-
łęzionej dynastii malarskiej, gdyż w chwili pisania Rozprawy miał on dopiero lat 18,
a poza  tym  żył  i  działał  w  Holandii  i  w  malarstwie  religijnym  zupełnie  się  nie  za-
znaczył.

83. Jan Baptysta Pigalle (taka jest właściwa pisownia nazwiska): wybitny rzeźbiarz

francuski, 1714—1781.

84. Mowa prawdopodobnie o jakiejś — dla celów rynkowych — imitacji fantastycz-

nych potworków pospolitych w sztuce chińskiej, której moda się w owych czasach
rozpowszechniła.

85. Ze stylów architektury greckiej koryncki był najbogatszy i odznaczał się najwięk-

szym przepychem.

86. Począwszy od połowy wieku III najazdy Gotów na Grecję powtarzały się wielokrot-

nie. Tu mowa najprawdopodobniej o wielkim najeździć z roku 395 pod wodzą Ala-
ryka, kiedy to większość miast, między innymi Ateny, została zdobyta i splądrowa-
na.

87. Wyprawa włoska Karola VIII francuskiego jest z roku 1494. Ona to dała początek

ruchowi renesansowemu we Francji; p. przyp. 9.

88. Montaigne, we wspomnianym już rozdziale I, 24. Rousseau przepisuje go tu prawie

dosłownie.

89. Słowa «w tym wojowniczym ustroju», do niczego w tekście się nie odnoszące, są, w

wyniku jakiegoś niedopatrzenia autora, automatycznie tu przeniesione z tekstu Mon-
taigne’a, który Rousseau i tu wiernie powtórzył, częściowo go tylko modernizując.
U Montaigne’a jest mowa o Sparcie.

90. Ród Medyceuszów (Medici), zdobywszy władzę we Florencji w ciągu wieku XV,

przyczynił się do podniesienia jej na najwyższy stopień kultury; cnoty bojowe na-
tomiast rzeczywiście w tym czasie osłabły.

91. Aluzja do zwycięskiej wojny o niepodległość, jaką w drugiej połowie wieku XII

miasta północno-włoskie stoczyły z cesarzem niemieckim Fryderykiem Barbarossą,
w szczególności do wygranej przez nie walnej bitwie pod Legnano (1176).

92. W złośliwej pamięci Francuzów pozostała w szczególności kareta, w której «mar-

sze» swe miał odbywać marszałek de Soubise, wsławiony głównie haniebną klęską
pod Rossbach (1757), zadaną mu przez Fryderyka pruskiego. Uwaga Rousseau’a
pozwala przypuszczać, że zarzuty tego rodzaju kierowano wówczas pod adresem
jeszcze innych wyższych wojskowych.

93. W roku 1742, siedem lat przed napisaniem Rozprawy, marszałek francuski de Belle-

Isle, odcięty od wszelkich połączeń normalnych, odbył przez zaśnieżone i zlodowa-
ciałe bezdroża swój słynny odwrót zimowy (16 do 26 grudnia) z Pragi do Chebu. Z
dwunastu tysięcy ludzi cztery tysiące zginęło — jak to dosłownie stwierdza histo-
riografia francuska — «z zimna i niedostatków». Nie chodziło tu jednak o «trochę
śniegu», ale o wyjątkowo straszne warunki w najcięższej porze roku.

ROZPRAWA

nagrodzona pracz Akademię w Dijon w roku 1750,

na temat wysunięty przez tę Akademię:

CZY ODRODZENIE NAUK I SZTUK PRZYCZYNIŁO SIĘ

DO NAPRAWY OBYCZAJÓW?

Barbarus hic ego sum, quia non intellegor illis.

Ovid., Trist. V, eleg. 10, v. 37

wej  wystawić  styczną,  to  cała  krzywa  znajdzie  się  po  jednej  i  tej  samej  stronie  tej
stycznej.  Są  jednak  krzywe  posiadające  taki  jeden  punkt,  że  jeśli  w  nim  wystawić
styczną,  jedna  jej  część  znajdzie  się  po  jednej  jej  stronie,  druga  po  drugiej.  Taki
punkt nazywa się punktem przegięcia. — Punkt zwrotu można określić najkrócej ja-
ko taki, w którym punkt posuwający się po danej krzywej zmienia kierunek w spo-
sób  nieciągły;  klasycznym  przykładem  jest  cykloida.  —  Pojęcie  punktów  sprzężo-
nych wymagałoby wyjaśnień dłuższych i bardziej skomplikowanych, niż na to cha-
rakter tych przepisów pozwala. Wszystkie te pojęcia były za czasów Rousseau’a w
matematyce względnie nowe.

65. «Widzenie rzeczy w Bogu» jest teorią francuskiego filozofa Malcbranche’a (1638—

1715), w myśl której umysł ludzki poznaje nie bezpośrednio rzeczy same, ale idee w
umyśle Boga, według których Bóg stworzy! rzeczy.

66. Teoria Leibniza, znana jako teoria «harmonii z góry ustanowionej» (harmonia pra-

estabilita).  Filozofia  po  Kartezjuszu  zarzuciła  na  ogół  jego  myśl  o  możliwości  od-
działywania  na  siebie  ciała  i  duszy,  a  ich  «odpowiadanie  sobie»,  tzn.  prawidłowe
wzajemne  przyporządkowanie  pewnych  zdarzeń  w  ciele  i  pewnych  zdarzeń  psy-
chicznych, usiłowała wytłumaczyć inaczej. W myśl koncepcji Leibniza dusza i ciało
są tak stworzone, że wszystkie dotyczące ich zdarzenia wyznaczone są z góry w ten
sposób, by sobie wzajemnie odpowiadały; za ilustrację tego poglądu służył  mu ob-
raz dwóch jednakowo nakręconych zegarów, z których jeden na drugi nie oddziału-
je, a które jednak pokazują zawsze tę samą godzinę.

67. Zamieszkalność ciał niebieskich innych niż ziemia była od czasów Odrodzenia

żywo debatowana, ale raczej tylko w formie swobodnych przypuszczeń i spekulacyj.
Wierzyli  w  nią,  z  filozofów  renesansowych,  Mikołaj  z  Kuzy  i  Bruno,  z  fizyków  i
astronomów wieku XVII Kepler, później Huygens, który się o niej szeroko rozpisał
w  swym,  pośmiertnie  w  roku  1698  wydanym,  dziełku  pt.  Kosmotheoros,  z  pisarzy
popularyzatorów  Fontenelle  (Rozmowy  o  wielości  światów.  1686).  Dwaj  pierwsi,
Kuzańczyk i Bruno, nawet Słońce uważali za zamieszkałe (jeszcze Huygens walczy
z tą hipotezą); później dyskusja ograniczyła się do planet i do Księżyca.

68. Mowa tu prawdopodobnie o partenogenezie mszyc, odkrytej w roku 1745 przez

Karola Bonnet.

69. Pierwszą w wieku XVIII apologię zbytku znajdujemy u Bernarda Mandeville’a

(1670—-1733) w jego słynnej Bajce o pszczołach. (Właściwa Bajka, do której autor
dodał później mnóstwo uzupełnień i komentarzy, jest z roku 1705 i nosi tytuł: The
Grumbling Hive, tzn. Brzęczący ul). Ekonomistą, który tezę tę rozwinął fachowo,
był Jan Franciszek Melon (zmarły 1738), sekretarz regenta Francji Filipa Orleań-
skiego, autor książki pt. Rozprawa polityczna o handlu (Essai politique sur le com-
merce), z roku 1735. Poglądy jego w tej sprawie gorąco aprobuje Voltaire w swych
Uwagach z roku 1738 na temat tejże książki i nieco późniejszego dzieła Dutota pt.
Rozważania polityczne o finansach i handlu (1738).

70. Państwo algerskie uprawiało wtedy na wielką skalę rozbój morski, przy czym łupem

najbardziej cenionym byli sami ludzie, sprzedawani później jako niewolnicy lub
zwalniani za wysokim okupem.

71. Obliczeniom wartości człowieka» z punktu widzenia ekonomicznego dał początek

Anglik Wiliam Petty (1623—1687) w swojej Arytmetyce politycznej, wydanej po-
śmiertnie w roku 1691. Biorąc za punkt wyjścia udział jednostki w zwiększeniu do-

Akademia w Dijon, założona w roku 1741, na posiedzeniu w

dniu  16  czerwca  tegoż  roku  ustanowiła  nagrodę,  która  miała  być
przyznawana  dorocznie  za  rozprawę  napisaną  na  temat  wysunięty
przez  Akademię  i  nadesłaną  jej  w  rękopisie.  Tematy  miały  być  na
przemian z "fizyki" (w szerokim ówczesnym znaczeniu tego słowa),
z  «etyki»  (pojętej  również  szeroko,  bo  obejmującej  zagadnienia
społeczne  i  psychologiczne)  oraz  z  medycyny.  Kolejności  tej  ściśle
nie  dochowano,  tak  że  w  szczególności  nagroda  z  etyki  była
przyznawana  nic  regularnie  co  trzy  lata,  ale  w  latach  1743,  1747,
1750  i  1754.  Zgodnie  z  regulaminem,  temat  konkursowy  był
podawany i ogłaszany corocznie przed końcem sierpnia, terminem
zaś dostarczenia rękopisu był 1 kwietnia roku następnego, po czym
Akademia poświęcała szereg posiedzeń lekturze i rozpatrzeniu prac
zgłoszonych  i  w  ciągu  najbliższych  miesięcy  podejmowała  decyzję.
Rozprawy były zgłaszane bezimiennie, a nazwisko autora dołączane
w  zapieczętowanej  kopercie.  Były  to  prace  na  ogół  krótkie,
przeciętnie — o ile sądzić z tych, które później zostały wydane — od
jednego do dwóch arkuszy druku.

Temat na rozprawę z etyki na rok 1750 został ogłoszony między

innymi  w  miesięczniku  stołecznym  «Mercure  de  France»  z
października  1749.  Według  relacji  samego  Rousseau’a  w  trzecim
liście  do  Malesherbes’a  i  w  VIII  księdze  Wyznań,  Rousseau
przeczytał  to  ogłoszenie  idąc  odwiedzić w  Vincennes  pod  Paryżem
Diderota,  podówczas  trzymanego  w  areszcie  na  słowo  w
tamtejszym  zamku,  z  prawem  przyjmowania  wizyt.  Pytanie
sformułowane  w  tytule  wywarło  na  nim  —  jak  pisze  dalej  —
wrażenie piorunujące, wywołując rodzaj olśnienia czy jakby transu
twórczego, w którym, na przestrzeni pół godziny, uświadomił sobie
i  skrystalizował  szereg  naczelnych  myśli  tego,  co  sam  nazywa
swoim  późniejszym  "systemem".  Zdecydowawszy  się  stanąć  do
konkursu, wziął się do pracy natychmiast (prozopopeję Fabrycjusza
rzucił  na  papier  jeszcze  przed  dojściem  do  Vincennes),  rękopis
dostarczył,  o  ile  możemy  przypuszczać,  w  ciągu  marca  1750,  a  9
lipca  Akademia  przyznała  mu  nagrodę.  Współubiegających  się,
łącznie z Rousseau’em, było trzynastu. W druku wyszła Rozprawa
nie  później  niż  w  listopadzie  tego  samego  roku,  bez  nazwiska
autora, tylko ze wzmianką: «przez obywatela genewskiego»; sporną
jest sprawą, czy tym pierwodrukiem jest genewskie wydanie in-8°,
u  wydawców  Barillota  i  syna,  bez  daty,  czy  domniemane

45. Katon (Marcus Porcius Cato, 234—149 p. n. e.), zwany «Starszym» (Cato Maior)

albo «Cenzorem» (od najwyższego sprawowanego urzędu), w odróżnieniu od
«młodszego» (Cato Minor), czyli «Utyckiego», znanego przeciwnika Cezara, cale
życie namiętnie walczył z odbywającą się wówczas coraz potężniejszą inwazją kul-
tury greckiej. W końcu jednak choć częściowo kapitulował, w wieku lat 70 decydu-
jąc się nauczyć po grecku.

46. Wyraz dialektyka (spokrewniony z wyrazem dialog) oznaczał u Greków pierwotnie

umiejętność prowadzenia dyskusji; w dalszym rozwoju przybrał znaczenie najprzód
sztuki  dowodzenia  —  zwłaszcza  takiego,  w  którym  się  rozumuje  nie  na  podstawie
faktów, ale od pojęcia do pojęcia i od abstrakcji do abstrakcji, potem,  w sensie już
pejoratywnym,  sztuki  przekonywania  racjami  pozornie  głębokimi  a  czczymi,  jeśli
już nie  świadomie  sofistycznymi.  Inne,  ściślej  filozoficzne  pojmowania  terminu,  w
szczególności platońskie, nie zdają się tu wchodzić w rachubę.

47. Wyraz sekty jest tu użyty, z odcieniem lekko pogardliwym, o szkołach filozoficz-

nych, takich jak stoicyzm i epikureizm, które w wieku I p. n. e. istotnie wtargnęły do
Rzymu i zaczęły zyskiwać zwolenników.

48. Epikur był rzeczywiście przez wielu swych zwolenników, tak greckich jak rzym-

skich, czczony jak bóg. — Zenon, którego Rousseau ma tu na myśli, to oczywiście
nie eleata, tylko Zenon z Kition na Cyprze (ok. 336—264 p. n. e.), założyciel szkoły
stoickiej. — Arkesilaos (316—241), jeden z następców Platona w kierownictwie je-
go szkoły («Akademii»), poprowadził ją w kierunku umiarkowanego sceptycyzmu,
zwanego stąd czasem także «akademizmem». W kwestiach czysto teoretycznych
(nie moralnych!) bliski akademizmowi był między innymi Cyceron.

49. Zdanie to jest mniej więcej dosłownie przetłumaczone z Seneki Listów do Lucyliu-

sza (list 95, § 13). Przytacza je również Montaigne w rozdziale 24 (w nowszych wy-
daniach krytycznych 25) księgi pierwszej, zatytułowanym O zlej uczonoiei (Du pé-
dantisme), któremu to rozdziałowi rozprawa Rousseau’a wyjątkowo wiele zawdzię-
cza. Seneka jednak kładzie je w usta fikcyjnego interlokutora, a sam w replice wy-
raźnie przeciwstawia się tezie, którą Rousseau przyjmuje za swoją: tezie o odpowie-
dzialności uczonych za obniżenie się poziomu moralnego. Rousseau zapewne znał
tylko cytat Montaigne’a, który go, w brzmieniu łacińskim (postquam docti pro-
dientnt, boni desunt), wplata wprost w wywód własny, bez komentarza.

50. Fabrycjusz (Cajus Fabricius Luscinus), konsul w latach 282 i 278, cenzor w roku

275 p. n. e., znany z bezinteresowności i niezłomnego charakteru, przez później-
szych Rzymian czczony jako jeden z wzorów cnót starorzymskich.

51. Wykształceni Rzymianie lubili swą łacinę przeplatać zwrotami greckimi, a o spra-

wach intelektualnych nieraz mówili i nawet pisali po grecku.

52. Cyneas (forma grecka: Kineas), minister króla Epiru, Pirrusa, którego tenże po

jednym ze swych «pirrusowych» zwycięstw, w roku 279 albo 278 wysłał w posel-
stwie do Rzymu w sprawie rokowań pokojowych. Wywarte na Cyneasie wrażenie
wspomniane jest dopiero u historyków znacznie późniejszych i należy niewątpliwie
do dziedziny rzymskich legend patriotycznych.

53. Ludwik XII, następca Karola VIII (p. str. 32 i przyp. 9 i 87), panował w czasach,

gdy Odrodzenie dopiero sobie we Francji torowało drogę. Jego charakter osobisty
oceniany jest na ogół dodatnio; okazywał też znaczną dbałość o stan kraju. — Hen-
ryk IV, jeden z największych królów Francji (tytuł królewski przyjął w roku 1589,

na to, że teza Rozprawy naturalnie i niemal nieodparcie wypływała
z  tego,  co  do  owego  czasu  przeżył,  czuł  i  przemyślał.  Toteż  nawet
niechętna  Rousseau’wi  zachowawcza  krytyka  francuska  na  ogół
raczej  rezygnuje  z  atutu,  który  by  dla  walki  z  nim  mogły  stanowić
informacje Diderota i Marmontela.

Rozprawa o naukach i sztukach uchodziła do niedawna za nie

tłumaczoną  w  ogóle  na  język  polski.  Wydana  jednak  w  roku  1955
Bibliografia filozofii polskiej 1750—1830 przynosi informację (poz.
431  i  856),  że  figuruje  ona  w  całości,  jako  wzór  wymowy  i
przedmiot  analizy  literackiej,  w  tomie  II  dzieła  Stanisława  Kostki
Potockiego  O  wymowie  i  stylu  (1815)  w  przekładzie  samego
Potockiego.  Na  str.  335—391  podany  jest  tekst  mowy,  a  „uwagi”  o
niej przynoszą str. 392—424.

H. E.

DO CZYTELNIKA

Czymże jest sława? Otóż i to dzieło nieszczęsne, z którego

wywodzi się moja. Jest rzeczą pewną, że praca ta, która przyniosła
mi nagrodę i dała mi rozgłos, jest co  najwyżej przeciętna, i śmiem
dodać,  że  w  całym  tym  zbiorze  jest  ona  jedną  z  mniej  cennych.
Jakiegoż ogromu nieszczęść byłby uniknął jej autor, gdyby pierwszy
ten utwór został przyjęty tak jedynie, jak na to zasługiwał! Lecz tak
to  zapewne  być  już  musiało:  niesłuszne  początkowo  uznanie
ściągnęło na mnie stopniowo surowość jeszcze bardziej niesłuszną.

przyzwoitych, a grzechem jego w oczach Rousseau’a-moralisty mogła być chyba
głównie jego Sztuka kochania (Ars amandi), w trzech księgach, rzecz istotnie raczej
swobodna, choć i ona od sprośności bardzo daleka. Katullus wreszcie jest poetą li-
rycznym prawdziwie wielkiej miary i tylko nieliczne jego wiersze, i to z najkrót-
szych, odpowiadają charakterystyce Rousseau’a.

26. Mowa oczywiście o Petroniuszu. «Jarzmo», pod które Rzym popadł, to dostanie się

pod władzę Cezarów. Nie był to tak całkiem «przeddzień» chwały Petroniuszowej:
od ostatecznego złamania republikanów pod Filippi (42 p. n. e.) do obwołania Nero-
na cesarzem (54 n. e.) upływa prawie równe stulecie.

27. O Konstantynopolu i jego roli kulturalnej patrz str. 11 i przyp. 11.

28. Podbój Chin przez Mongołów odbył się stopniowo w ciągu wieku XIII, zaczynając

się już za Czingiz-chana w roku 1211 a kończąc na formalnym objęciu władzy ce-
sarskiej przez Chubiłaja w roku 1280. Zdobywcy zresztą bardzo prędko przyswoili
sobie w całości cywilizację chińską.

29. Cały ten ustęp o Chinach ma pewien akcent polemiczny. Ogół pisarzy i «filozofów

francuskich  owego  czasu  miał  skłonność do  wysuwania  Chin  jako  wzoru  nie  tylko
mądrości,  ale  i  «cnoty».  Ludziom  Oświecenia  odpowiadały  trzeźwo-racjonalne  na-
stroje  cywilizacji  opartej  na  konfucjanizmie;  romantyka  Rousseau’a  one nie  pocią-
gały.

30. Rousseau ma tu na myśli Cyropedią Ksenofonta, historyka i moralisty ateńskiego

(ok. 430 — ok. 350 p. n. e.). Niestety jest to rzeczywiście tylko romans utopijny bez
znaczenia historycznego.

31. Scyci właściwi mieszkali na północ od Morza Czarnego, od Dniestru po Don i od

wybrzeża  po  okolice  dzisiejszego  Kijowa  (lub  Czernichowa)  i  Kurska.  Nazwę  tę
stosują  jednak  niektórzy  autorowie  starożytni  także  jako  generyczną  do  znacznie
większej ilości ludów zbliżonych stylem życia i obyczajem, aż po stepy Kirgiskie i
Syberię. Pochwały Scytów  występują przeważnie w związku z osobą Anacharisisa,
członka scytyjskiego rodu królewskiego, który w pierwszej połowie wieku VI p. n.
e. miał czas dłuższy przebywać w Grecji, przyjaźnić się z Solonem i współczesnych
sobie  Greków  zadziwić  swoją  mądrością.  U  Plutarcha  i  Lukiana  występuje  on  w
szczególności  jako  umiejętny  apologeta  niektórych  Grekom  niesympatycznych
zwyczajów i urządzeń swojej ojczyzny. W Toksarisie  Lukiana  można również zna-
leźć pochwały nie związane z osobą Anacharisisa; podobnie u historyka Efbrosa cy-
towanego przez Strabona i gdzie indziej; sam Rousseau w Rozprawie o nierówności
cytuje historyka Justyna (p. w tym tomie str. 172 i przyp. 36). Poza tym słynęli jed-
nak Scyci z dzikości i okrucieństwa, a także z pijaństwa i brudu.

32. Tacyt (Publius Cornelius Tacitus, ok. 55 do ok. 120), autor dwóch wielkich dzieł z

historii  Rzymu,  Roczników  (Anna/es)  i  Historyj  (Historiae),  obejmujących  łącznie
okres  od  śmierci  Augusta  do  objęcia  władzy  przez  Nerwę,  czyli  14—96,  napisał
również  krótką  rzecz  O  położeniu,  pochodzeniu,  obyczajach  i  ludach  Germanów,
znaną na  ogół  pod  skróconym  tytułem  Germania.  Kontrast  cnót  germańskich  i  ze-
psucia  rzymskiego  jest  istotnie  jednym  z  przewodnich  motywów  tej  pracy;  nie  ma
jednak danych, by była ona — jak to sposób wyrażania się Rousseau’a sugeruje —
pisana później niż oba dzieła główne.

33. Mowa niewątpliwie o Szkotach, których część przynajmniej, wbrew przykładowi

Anglików i stworzonemu przez nich faktowi dokonanemu, dochowywała wierności

ROZPRAWA

na temat:

CZY ODRODZENIE NAUK I SZTUK PRZYCZYNIŁO SIĘ

DO NAPRAWY OBYCZAJÓW?

Decipimur specie recti.

Czy odrodzenie nauk i sztuk przyczyniło się do naprawy, czy do

spaczenia  obyczajów?  Oto  co  nam  trzeba  rozważyć.  Jakie
powinienem  w  tej  sprawie  zająć  stanowisko?  Takie,  wielce
szanowni  panowie,

jakie przystoi uczciwemu człowiekowi, który

nic nie wie, ale który z tego powodu szacunku dla siebie nie traci.

Czuję, że to, co mam do powiedzenia, trudno będzie

przystosować  do  trybunału,  przed  którym  staję.  Co  za  śmiałość
ganić nauki wobec jednego z najuczeńszych towarzystw Europy, w
sławnej Akademii chwalić niewiedzę i godzić pogardę dla studiów z
szacunkiem  dla  prawdziwych  uczonych?  Sprzeczności  te  były  mi
jawne,  ale  im  się  nie  dałem  odstraszyć.  Ja  przecież,  powiedziałem
sobie, nie przeciw nauce powstaję, ale wobec pełnych cnoty mężów
bronić chcę cnoty. Rzetelność jest ludziom prawym jeszcze droższa
niż  wiedza  uczonym.  Czegóż  więc  miałbym  się  lękać?  światłego
zgromadzenia,  które  mnie  słucha?  Przyznaję,  że  tak;  raczej
jednakże  ze  względu  na  sam  układ  rozprawy,  a  nie  na  poglądy
autora.  Sprawiedliwi  władcy  nigdy  się  nie  wahali  potępić  samych
siebie  w  sporach  wątpliwych;  a  pozycją  dla  słuszności
najkorzystniejszą  jest  ta,  gdy  musi  ona  się  bronić  wobec  strony
nieposzlakowanej  a  oświeconej,  mającej  wydać  sąd  w  sprawie
własnej.

To mi dodaje otuchy, a skłania mnie ostatecznie wzgląd inny:

jakiekolwiek będą wyniki tego — takiego, jak na nie przyrodzony
mój rozum pozwala — wystąpienia mego po stronie prawdy, jedna
pozostaje nagroda, która mnie nie może ominąć: znajdę ją w głębi
własnego serca.

CZĘŚĆ PIERWSZA

Wielka i piękna to rzecz: widzieć na oczy, jak człowiek własnym

wysiłkiem wydobywa się poniekąd z nicości; światłem swego
rozumu rozprasza mroki, którymi go otoczyła natura; wznosi się

skłonność.

«Powtórzeniem» tym jest Odrodzenie. Do Francji przyszło ono z Włoch w ciągu
najbliższych paru dziesięcioleci po wyprawie Karola VIII (p. str. 32 i przypisek 87),
czyli jakie siedem do ośmiu pokoleń przed Rousseau’em.

10. Rousseau ma tu na myśli sztuczny i wyjątkowo oddalony od pospolitego język, jak

również i sam aparat pojęciowy scholastyki średniowiecznej, często niezrozumiały
nawet dla ludzi wykształconych, o ile nie byli specjalistami.

11. Mowa o zdobyciu Konstantynopola przez Turków w roku 1453. Liczni uczeni i

pisarze bizantyjscy emigrowali wtedy do Włoch, zanosząc tam kulturę wywodzącą
się w prostej linii i w sposób ciągły ze starożytnej. «Tron Konstantyna» dlatego, że
Konstantynopol jako wielką metropolię stworzył (w latach 324 do 330) Konstantyn
Wielki, rozbudowując na największą skalę dawne Bizancjum i czyniąc z niego dru-
gą równorzędną z Rzymem stolicę Cesarstwa.

12. Pierwszą troską humanistów włoskich wieku XV był język i styl, w których syste-

matycznie się wzorowali na najlepszych wzorach klasycznych, w przeciwieństwie
do «żargonu» scholastycznego.

13. O tym zakazie żywienia się rybami wspomina całkiem incydentalnie Pliniusz (Hist.

Nat., ks. VI, rozdz. 25); interpretację dodaje Rousseau od siebie.

14. Pirronizm — ściśle: radykalny sceptycyzm, którego pierwszym w filozofii zachod-

niej i najbardziej typowym przedstawicielem był Pirron z Elis (przypuszczalnie
376—286 p. n. e.). W języku pisarzy francuskich wieków XVI do XVIII oznacza
jednak ten wyraz sceptycyzm po prostu, bez odcienia radykalizmu i bez myśli o tej
swoistej postaci, jaką nadał mu Pirron.

15. Może chodzi tu o Diderota, z którym Rousseau żył wtedy w ścisłej przyjaźni.

16. Aluzja do tematu rozprawy w sformułowaniu podanym przez Akademię: w orygina-

le francuskim jest tam mowa dosłownie nie o «naprawie» obyczajów, tylko o ich
«oczyszczeniu».

17. Sesostris — faktycznie było trzech królów tego imienia, panujących w XX i XIX w.

p. n. e., wielce zasłużonych kolo wzmocnienia zarówno dobrobytu, jak mocarstwo-
wego  stanowiska  Egiptu  i  którzy  —  choć  żaden  z  nich  nie  wyruszał  na  «podbój
świata»  —  dokonali  również  pewnych  zdobyczy  terytorialnych.  Wszystkie  jednak
dotyczące  ich  autentyczne  szczegóły  były  za  czasów  Rousseau’a  jeszcze  nieznane.
Rousseau opierał się wyłącznie na tradycji greckiej, która znała tylko jednego Seso-
strisa,  postać  niejako  syntetyczną,  na  którą  późniejsi  Egipcjanie  przelali  zasługi  i
przewagi  nie  tylko  trzech  Sesostrisów  historycznych,  ale  i  całego  szeregu  innych
najznakomitszych swych władców.

18. Niepodległości Egiptu położył kres król perski Kambizes, zdobywając kraj po bi-

twie pod Pelusium w roku 525 p. n. e. W roku 332 dostał się Egipt w ręce Aleksan-
dra Macedońskiego, a po jego śmierci jeden z jego dowódców, Ptolemeusz, zakłada
tam dynastię, która trwa do roku 30 p. n. e. Panowanie to Rousseau nazywa, «grec-
kim» o tyle słusznie, że po pierwsze, Macedończycy już wtedy byli kulturalnie zhel-
lenizowani i hellenizowali się coraz bardziej, po drugie, że jednocześnie z podbojem
macedońskim nastąpiła liczebnie znacznie silniejsza imigracja grecka i Grecy stali
się w krótkim czasie narodem faktycznie w Egipcie panującym. W roku 30 p. n. e.
zdobył Egipt Oktawian, zwyciężywszy pod Actium Antoniusza, który władzę ostat-
niej królowej przynajmniej formalnie szanował. Egipt stał się prowincją rzymską, a

niewolnicy szczęśliwi, im to zawdzięczacie ów delikatny i wytworny
smak, którym tak się szczycicie; ową łagodność charakteru i polor
obyczajów, które tak ułatwiają i umilają wasze wzajemne stosunki;
słowem, ów bez żadnej cnoty pozór ich wszystkich.

Ten to właśnie rodzaj ogłady, tym milszej, im mniej obliczonej

na  pokaz,  wyróżniał  niegdyś  Ateny  i  Rzym  w  dniach  —  które  dziś
tak  sławimy  —  ich  blasku  i  wspaniałości;  dzięki  niej  to  zapewne
nasz naród i nasze stulecie przewyższają wszystkie w ogóle narody i
czasy. Ton filozoficzny bez pedanterii, maniery naturalne a jednak
uprzedzające, równie dalekie od  nieporadności niemieckiej, jak od
teatralnej włoskiej przesady: takie są owoce dobrego smaku, który
wyrobiły  w  nas  studia,  a  który  się  przez  obcowanie  towarzyskie
wydoskonalił.

Żyć śród nas jakże byłoby mile, gdyby postawa zewnętrzna była

zawsze obrazem skłonności  serca, gdyby przyzwoitość i cnota były
tym samym, gdyby nam nasze zasady służyły za reguły życia, gdyby
z  tytułem  filozofa  szła  nieodmiennie  w  parze  filozofia  prawdziwa.
Ale  tyle  zalet  razem,  to  rzadkość,  a  cnota  nie  ma  zwyczaju
występować  w  orszaku  tak  świetnym.  Bogactwo  czyjegoś  stroju
może  głosić  o  zamożności,  elegancja  —  świadczyć  o  smaku;
człowieka  w  pełni  zdrowia  i  siły  poznaje  się  po  czym  innym;
krzepkość i tężyznę ciała znajdziemy pod wieśniaczą szatą rolnika,
nie pod złoceniami dworaka. Nie mniej obca jest strojność i cnocie,
to jest sile duszy i jej tężyźnie. Człowiek prawy to atleta: najchętniej
walczy  nago,  gardząc  nędznymi  ozdobami,  które  by  go  w  użyciu
wszystkich  jego  sił  krępowały  i  których  większość  po  to  jedynie
wymyślono, by się pod nimi mogła ukryć jakaś niekształtność.

Zanim sztuka urobiła nasze maniery i swym wymyślnym

językiem nauczyła mówić każdą namiętność, obyczaj nasz był
szorstki, lecz naturalny; różnica w zachowaniu się, na pierwszy rzut

zarówno do sztuk umilających życie, jak i do zbytku, o ile jego następstwem nie staje się
wywóz pieniądza: poza tym bowiem, że jest to sposób na utrzymanie ich w tej potulności,
która  tak  sprzyja  niewoli,  wiedzą  oni  doskonale,  że  wszelkie  potrzeby,  które  lud  sobie
stwarza,  są  to  coraz  to  nowe  kajdany,  które  sam  na  siebie  nakłada.  Aleksander,  chcąc
Ichtiofagów utrzymać w zależności od siebie, zmusił ich do zaniechania rybołówstwa i do
żywienia  się  pokarmami  takimi  samymi  jak  inne  ludy,

a dzicy amerykańscy, którzy

chodzą całkiem nago i żyją z samej tylko zdobyczy myśliwskiej, nigdy się nie dali
poskromić: bo i jakież kto jarzmo narzuci ludziom, którym nic nie potrzeba?

O cnoto! szczytna wiedzo dusz prostych! Czyż aż tyłu zabiegów i

trudów wymaga zapoznanie się z tobą? Czyż zasady twoje nie są
wyryte w każdym sercu?

I by się nauczyć tych praw, czyż nie dość wejść w siebie i, kazawszy
namiętnościom  zamilknąć,  wsłuchać  się  w  głos  swego  sumienia?
Oto filozofia prawdziwa; umiejmy się nią zadowolić; i nie zazdrosz-
cząc  chwały  tym  wielkim,  którzy  w  rzeczypospolitej  piśmienniczej
przechodzą  do  nieśmiertelności,  starajmy  się  między  nimi  a  nami
stworzyć  tę  chwalebną  różnicę,  która  niegdyś  dzieliła  dwa  wielkie
narody

113

, że jeden z nich dobrze umiał mówić, drugi zaś — czynić.

pochwały, jak ich pełna przebiegłości prostota.

Taka to jest owa czystość, którą się nasze obyczaje mogą

poszczycić;

tacy to się z nas zrobili ludzie czcigodni. Niechże więc

o swój udział w pięknym tym dziele upomni się literatura, a wraz z
nią  nauki  i  sztuki.  Jedną  jeszcze  tylko  dodam  uwagę:  że
mieszkaniec  jakichś  krain  odległych,  który  by  o  obyczajach
europejskich  chciał  sobie  wyrobić  pojęcie  według  stanu  naszych
nauk,  doskonałości  sztuk,  wytworności  widowisk,  gładkości  form
towarzyskich,  ujmującej  grzeczności  w  rozmowach,  nieustającego
jakby  pokazu  życzliwości,  oraz  wszystkich  tych  tłumnych  zebrań
ludzi  wszelkich  wieków  i  stanów,  którzy  od  świtu  do  zmierzchu
zdają się tylko szukać okazji, by sobie nawzajem świadczyć usługi;
że  cudzoziemiec  ten,  mówię,  musiałby  o  naszych  obyczajach
pomyśleć coś dokładnie przeciwnego temu, czym są istotnie.

Gdzie nie ma w ogóle skutku, nie ma co i szukać przyczyny: ale tu
skutek  jest  pewny,  wypaczenie  ponad  wszelką  wątpliwość;  nasze
dusze wypaczały się, w miarę jak nasze nauki i sztuki zmierzały ku
doskonałości.  Czy  powiemy,  że  jest  to  nieszczęście  naszym  tylko
czasom  właściwe?  Nie,  proszę  panów;  szkody  spowodowane  przez
naszą próżną ciekawość są równie stare jak świat. Nie tak ściśle od
obrotu  tej  gwiazdy,  która  noce  nasze  rozjaśnia,  uzależnione  jest
opadanie  i  wznoszenie  się  wód  oceanu,  jak  los  obyczajów  i
moralności  od  nauk  i  sztuk  w  ich  postępie.  Cnota  uchodziła,  w
miarę jak się na naszym horyzoncie wznosiło ich światło i to samo
zjawisko występowało we wszystkich miejscach i czasach.

Spójrzcie na Egipt, tę pierwszą szkołę, przez którą przeszedł ród

ludzki, tę ziemię pod spiżowym niebem tak urodzajną, tę słynną
krainę, skąd niegdyś wyruszył na podbój świata Scsostris

. Staje

się ona macierzą sztuk pięknych i filozofii i, wkrótce potem,
zdobyczą Kambizesa, a później kolejno: Greków, Rzymian, Arabów
i Turków.

Spójrzcie na Grecję, niegdyś ojczyznę bohaterów, którzy

«Lubię — mówi Montaigne — rozprawiać i prowadzić dyskusje, ale z niewielu ludźmi i

dla własnego zadowolenia. Bo robić z siebie widowisko dla wielkich państwa i dowcipem
swoim i swadą popisywać się na wyścigi z drugimi, to, uważam, dla człowieka honoru
zajęcie całkiem niepiękne». A to jest właśnie zajęcie wszystkich naszych luminarzy, z
jednym wyjątkiem.

nemu  ich  przez  nas  użyciu  niebezpieczne  majaczenia  Spinozy  czy
Hobbesa  pozostaną  na  wieki.  Idźcie,  pisma  sławetne,  na  które  w
swym  prostactwie  i  nieuczoności  nic  byliby  się  zaiste  zdobyli  nasi
ojcowie;  idźcie  do  naszych  potomnych  w  towarzystwie  tych  dzieł
jeszcze  bardziej  niebezpiecznych,  z  których  zieje  zgnilizna  obycza-
jów naszego stulecia, i stuleciom przyszłym zanieście wierną histo-
rię  postępu  naszych  nauk  i  sztuk,  jak  też  korzyści,  które  z  nich  na
nas  spłynęły.  Jeżeli  was  będą  czytali,  nie  pozostawicie  im  żadnej
wątpliwości co  do  zagadnienia, które my dziś rozstrząsamy; i o  ile
nie będą szaleni bardziej od nas, wzniosą ręce ku niebu i powiedzą
w  goryczy  serca:  «Boże  wszechmogący,  ty,  który  w  ręku  twych
dzierżysz  rozumy,  racz  wybawić  nas  od  oświaty  i  nieszczęsnych
sztuk  ojców  naszych,  a  wróć  nam  nieuczoność,  niewinność  i  ubó-
stwo,  jedyne  dobra,  które  mogą  nas  uszczęśliwić  i  które  są  cenne
przed tobą».

Ale jeśli nauki i sztuki niczym się przez swój postęp nie przyczyniły
do  naszej  szczęśliwości  prawdziwej,  jeśli  przez  nie  uległy  zepsuciu
obyczaje i jeśli przez zepsucie to i smak nasz się skaził, to cóż nam
wypadnie  pomyśleć  o  tym  mnóstwie  autorów  dzieł  popularnych,
którzy  sprzed  świątyni  muz  usunęli  broniące  do  niej  wstępu  trud-
ności, umieszczone tam przez naturę jako próba sił dla tych, którzy
by chcieli pójść za pokusą poznania? Cóż nam wypadnie pomyśleć o
tych  wszystkich  kompilatorach,  którzy  się  nie  zawahali  wyłamać
bramy  nauk  i  do  ich  przybytku  wprowadzić  motłoch  nie  wart  do
nich  się  zbliżyć,  kiedy  właśnie  życzyć  by  należało,  by  wszyscy  nie-
zdolni do poważniejszych w zawodzie pisarskim osiągnięć zniechę-
cili  się  u  wejścia  samego  i  by  przerzucili  się  na  zajęcia  pożyteczne
dla społeczeństwa? Niejeden, kto przez całe swe życie będzie kiep-
skim  wierszorobem  albo  podrzędnym  matematykiem,  byłby  może
się wybił fabrykując doskonałe tkaniny. Nie było potrzeba mistrzów
tym,  których  sama  natura  przeznaczyła  na  mistrzów  dla  drugich.
Ludzie, jak Verulam

111

, Kartezjusz lub Newton, ci nauczyciele rodu

ludzkiego, sami nauczycieli nie mieli; za czyim zresztą przewodem
mieliby  dotrzeć  tam,  gdzie  ich  poniósł  własny  niedościgły  ich  ge-
niusz?  Nauczyciele  zwyczajni  mogli  myśl  ich  tylko  zacieśnić,  wtła-
czając ją w ciasne ramy swej własnej. Zdobywać się na wysiłek na-
uczyły  ich  pierwsze przeszkody; one  też  ich  wyćwiczyły  w  pokony-

niejszy.

mądrość praw, ani liczba mieszkańców tego ogromnego imperium
nie mogły go uchronić od jarzma ciemnych i prostackich Tatarów

to na cóż mu się zdali wszyscy uczeni? Jaki zysk wyciągnęło ono z
zaszczytów, którymi ich obsypywało? Czy ten, że oto je zamieszkują
niewolnicy i ludzie nikczemni?

Obrazom tym przeciwstawmy to, co wiemy o obyczajach tych

niewielu  ludów,  które,  zdoławszy  ustrzec  się  tej  zarazy  czczej
wiedzy, dzięki cnocie swej i same szczęścia zaznały, i dla innych się
stały  przykładem.  Takimi  byli  pierwsi  Persowie,  naród  osobliwy,
gdzie,  tak  jak  u  nas  wiedzy,  uczono  się  cnoty;  naród,  który  z  taką
łatwością podbił Azję i który, sam jeden ze wszystkich, dostąpił tej
sławy,  że  historię  jego  urządzeń  wzięto  za  romans  filozoficzny

Takimi byli Scyci, na temat których tak wspaniałe nas doszły
pochwały.

Takimi byli Germanie, których czystość, niewinność i

cnoty z ulgą malowało pióro znużone kreśleniem ohyd i zbrodni
narodu wykształconego, opływającego w dostatki i tonącego w
rozkoszach.

Takim był i sam Rzym za swych czasów ubóstwa i

nieuczoności. Takim wreszcie aż do dni naszych okazał się ów
naród wieśniaków, tak sławiony za hart i niezłomność, których nie
złamały złe losy i za wierność, która się złemu przykładowi uwieść
nie dała

Nie tępota bynajmniej sprawiła, że wszyscy oni inne zajęcia

przekładali  nad  umysłowe.  Wiedzieli  oni  dobrze,  że  w  innych
krajach  trawią  ludzie  życie  próżniacze  na  dysputach  o  dobru
najwyższym,  o  cnocie  i  o  występku  i  że  pychą  nadęci  mędrkowie,
samych  siebie  wychwalając  bez  miary,  wszystkie  inne  ludy,  jako
rzekomych  barbarzyńców

, mają w pogardzie; lecz przyjrzawszy

się ich obyczajom, nauczyli się i ich wiedzę mieć za nic

Nie śmiem mówić o owych szczęśliwych narodach, którym nawet z imienia nie są znane

różne  występki  z  takim  u  nas  trudem  zwalczane,  o  tych  dzikich  amerykańskich,  których
prostym  i  naturalnym  porządkom  nie  waha  się  Montaigne  przyznać  wyższości  nie  tylko
nad  prawami  Platona,  lecz  i  nad  wszystkim  najdoskonalszym,  cokolwiek  by  filozofia  w
zakresie  sztuki  rządzenia  kiedykolwiek  mogła  wymyślić.  Podaje  on  z  ich  życia  mnóstwo
przykładów, uderzających zaiste dla kogoś, kto by je umiał podziwiać; "ale cóż — powiada
— portek nic noszą"

Na uczciwość, niech mi kto powie, jakie zdanie o sztuce wymowy musieli mieć

Ateńczycy, skoro tak starannie ją usunęli z owego trybunału bez skazy, od którego
wyroków nie było odwołania nawet dla bogów.

Co o medycynie myślano w Rzymie, gdy

dziło  tę  prawdę.  Mamy  fizyków,  geometrów,  chemików,  astrono-
mów,  poetów,  kompozytorów,  malarzy:  nie  mamy  już  obywateli;
lub jeśli nasza opustoszała wieś tu i ówdzie jakich  ukrywa, to  giną
tam  oni  wyzuci  ze  wszystkiego  i  sponiewierani.  Do  takiego  przy-
wiedliśmy stanu, takimi uczuciami darzymy tych, którzy dostarcza-
ją nam chleba i bez których dzieciom naszym zbrakłoby mleka

100

Przyznaję jednak: zło nie jest aż tak wielkie, jak stać się mogło.

Przezorność  odwieczna,  w  sąsiedztwie  tylu  różnych  roślin  szkodli-
wych  umieszczając  zioła  lecznicze,  a  w  samym  organizmie  niektó-
rych  zwierząt  lekarstwo  na  rany,  które  zadają,  nauczyła  władców,
swych  namiestników,  mądrość  tę  swą  naśladować.  Za  jej  to  przy-
kładem, a z woli wielkiego  monarchy, którego chwała coraz to  no-
wym z wieku na wiek blaskiem będzie jaśniała, same nauki i sztuki,
te  źródła  tysiącznych  zdrożności,  wyłoniły  z  siebie  owe  słynne  ze-
społy,  których  pieczy  powierzono  zarówno  niebezpieczny  skarb
wiedzy  ludzkiej,  jak  i  święty  skarb  obyczajów:

101

jest bowiem

przedmiotem ich troski utrzymywać u siebie całą ich czystość i czy-
stości tej wymagać od członków, których w swój poczet przyjmują.

Te instytucje tak mądrze pomyślane, a jeszcze wzmocnione

przez jego dostojnego następcę i przez wszystkich królów Europy
naśladowane,

102

posłużą przynajmniej jako hamulec dla piszących,

którzy, ubiegając się wszyscy o zaszczyt dopuszczenia do akademij,
pilnie będą baczyć na siebie, usiłując na niego  zasłużyć przez two-
rzenie dzieł pożytecznych i przez obyczaje bez skazy. Te zaś spośród
owych  towarzystw,  które  dla  nagród,  jakimi  wyróżniają  zasługę
pisarską,  wybiorą  tematy  mogące  w  sercach  obywateli  ożywić  mi-
łość  ku  cnocie, pokażą, że  miłość  ta  śród  nich  samych  panuje,  do-
starczając w ten sposób narodom tej tak miłej a tak rzadkiej rozko-
szy, że oto zrzeszenia uczonych poświęcają się szerzeniu śród ludzi
nie  tylko  przyjemnej  wiedzy,  lecz  także  zbawiennych pouczeń  mo-
ralnych.

Niech więc nikt mi nie stawia zarzutu, który dla mnie byłby

tylko nowym dowodem. Tyle starań aż nadto wskazuje, że podjąć je
było  rzeczą  konieczną,  i  nikt  chyba  leków  nie  szuka  na  choroby
nieistniejące.  I  czemuż  te,  o  których  tu  mowa,  muszą  przez  swą
niedostateczność  tak  mało  się  różnić  od  leków  zwykłych?  Tyle
urządzeń  na  rzecz  uczonych  może  cele  nauk  tym  większym
opromienić  blaskiem  w  oczach  ogółu  i  do  uprawiania  ich  skłonić

dziwnie  pięknych  tajemnic.  Aż  poznałem,  że  dzieje  się  z  nimi  nie
lepiej  niż  z  poetami  i  że  jedni  zarówno  jak  drudzy  tkwią  w  tym
samym wspólnym przesądzie. Wobec tego, że najznakomitsi celują
każdy  w  swym  dziale,  myślą,  że  są  w  ogóle  najmądrzejsi.  Ta
zarozumiałość  doszczętnie  przyćmiła  w  moich  oczach  ich  wiedzę,
tak  że  wchodząc  w  intencję  wyroczni

i sobie samemu stawiając

pytanie, co bym wolał: być raczej tym, czym jestem, czy tym, czym
są oni, wiedzieć to, co oni, czy wiedzieć, że nie wiem nic, w końcu
sobie i bogu

powiedziałem: „Chcę pozostać, kim jestem“.

«Nikt z nas, ani sofiści

, ani poeci, ani mówcy, ani ja nie mamy

pojęcia, czym są prawda, dobro i piękno, Ta jest jednak między
nami różnica, że choć ludzie ci nic nie wiedzą, myślą, że wiedzą; gdy
tymczasem ja, jeśli nic nie wiem, to o tym przynajmniej nie wątpię.
Tak tedy owa wyższość w mądrości, którą mi przyznała wyrocznia,
sprowadza się ostatecznie do przeświadczenia, że czego nie wiem,
tego i nie wiem.»

Tak więc człowiek według orzeczenia bogów najmędrszy,

Ateńczyk zdaniem całej Grecji pierwszy w nauce, Sokrates, głosi
chwałę niewiedzy!

Czyż gdyby śród nas miał zmartwychwstać,

zmieniłby  przekonanie  w  zetknięciu  z  naszymi  artystami  i
uczonymi?  Nie,  panowie,  ten  mąż  sprawiedliwy  i  dziś  by  dla
czczych  naszych  nauk  żywił  pogardę;  nie  przyczyniłby  się  do
zwiększenia  owej  powodzi  książek,  którymi  tak  się  nas  zewsząd
zalewa  i,  tak  jak  uczynił  to  wtedy,  swoim  uczniom  i  naszym
potomkom

jedno

by.

pozostawił

wskazanie:

przykład

wspomnienie swej cnoty.

Tak nauczać ludzi jest rzeczą piękną.

Sokrates zaczął w Atenach, po nim stary Katon

srożył się w

Rzymie przeciw Grekom dociekliwym a chytrym, którzy cnotę
odwodzili z jej drogi i hart odbierali jego rodakom. Lecz
dialektyka

, nauki i sztuki tym razem także odniosły zwycięstwo:

Rzym zapełnił się filozofami, mówcami; zaniedbano dyscyplinę.
wojskową, wzgardzono pracą na roli, zaczęto się bałamucić po
sektach

i puszczono w niepamięć ojczyznę. Po świętych imionach

wolności, bezinteresowności, posłuszeństwa prawom, przyszły
imiona takie jak: Zenon, Epikur, Arkezylaos.

Odkąd — skarżą się

ich właśni filozofowie — pojawili się u nas uczeni, znikli gdzieś
ludzie porządni.

Dotychczas Rzymianie cnotę po prostu

uprawiali; wszystko przepadło, gdy się wzięli do jej studiowania.

gą od śmierci. A jakaż dla państwa różnica, czy żołnierze jego zginą
z febry i zimna, czy od ciosów nieprzyjaciela?

Jeżeli zajmowanie się naukami jest szkodliwe dla zalet bojo-

wych,  to  mniej  jeszcze  sprzyja  moralnym.  Nasze  wychowanie,
wprost obłąkane, od pierwszych lat przyozdabia nasz umysł, a nasz
sąd  o  rzeczach  wypacza.  Wszędzie  widzę  ogromne  zakłady,  gdzie
kosztem  nie  byle  jakim  wychowuje  się  młodzież,  by  ją  nauczyć
wszystkiego  prócz  jej  obowiązków.  Dzieci  wasze  własnego  języka
znać nie będą, za to będą mówiły takimi, które nigdzie nie są w uży-
ciu; potrafią układać wiersze, które ledwie będą mogły zrozumieć;

nie umiejąc odróżnić błędu od prawdy posiądą sztukę pozwalająca,
w  drodze  podchwytliwej  argumentacji,  drugim  uniemożliwić  ich
rozpoznanie; ale co  znaczą słowa wspaniałomyślność,  sprawiedli-
wość, umiarkowanie, ludzkość, męstwo, tego wiedzieć nic będą; do
uszu  ich  słodkie  imię  ojczyzny  nigdy  nie  dotrze; a  jeśli  kiedy  coś  i
posłyszą  o  Bogu,  to  nie  po  to,  by  odczuć  bojaźń  Bożą,  lecz  strach
przed  Bogiem.

Wolałbym, mówił raz pewien mędrzec

, by mój

uczeń  spędzał  czas  na  grze  w  piłkę;  to  by  chociaż  ciału  wyszło  na
dobre.  Wiem,  że  dzieci  trzeba  zająć  i  że  bezczynność,  to  najgorsze
dla  nich  niebezpieczeństwo.  Czegóż  więc  mają  się  uczyć?  Piękne
zaiste  pytanie!  Tęgo,  co  mają  robić  jako  dorośli

a nic tego, co

Myśli filozoficzne.

Tak byli chowani Spartanie, jeśli wierzyć największemu z ich królów. «Iście godna uwagi

to sprawa — mówi Montaigne — że w tym znakomitym ustroju Likurga i, by rzec prawdę,
potwornym  w  swej  doskonałości,  tak  przecież  dbałym  o  wychowanie  dzieci,  jako  o  swe
główne zadanie, w tym wprost gnieździć muz, tak mało się słyszy o nauce; jakby dzielna
ta  młodzież  wszelkim  innym  jarzmem  gardziła  i  jakby  zamiast  naszych  mistrzów  nauki
trzeba jej  było dostarczać takich tylko, którzy by w niej budzili sprawiedliwość, roztrop-
ność i męstwo.»
Zobaczmyż  teraz,  co  ten  sam  autor  mówi  o  dawnych  Persach.  «Według  Platona  —  po-
wiada — pierworodny syn ich dynastii był chowany w sposób następujący. Natychmiast
po  urodzeniu  oddawano  go  nic  kobietom,  lecz  eunuchom  o  szczególnej,  dzięki  swej
cnocie, w otoczeniu królów powadze. Ci podejmowali się go uczynić zdrowym i pięknym
na ciele, a po siedmiu latach zaczynali go uczyć jazdy konnej i polowania. Gdy doszedł do
lat  czternastu,  przekazywali  go  czterem  mistrzom  dalszym,  którymi  byli:  najmędrszy  w
narodzie,  najsprawiedliwszy,  najbardziej  opanowany  i  najdzielniejszy.  Pierwszy  go  uczył
religii;  drugi  —  zawsze  trzymać się  prawdy;  trzeci  —  poskramiać  swe  żądze;  czwarty  —
niczego się nie bać»; wszyscy, dodałbym, stawać się dobrym, żaden — uczonym.
«Astiages,  u  Ksenofonta,  każe  Cyrusowi  powiedzieć,  co  ostatnim  razem  było  na  lekcji.
Otóż, mówi Cyrus, jest w naszej szkole pewien duży chłopiec, który, mając mały płaszcz,

karę za poczęte z pychy nasze wysiłki, by wydobyć się ze szczęśliwej
niewiedzy,  w  której  żyć  nam  kazała  mądrość  odwieczna.  Gęsta
zasłona,  którą ta  mądrość  okryła  swe  wszystkie działania,  zdawała
się być ostrzeżeniem dość wyraźnym, że nie jesteśmy przeznaczeni
do próżnych dociekań. Lecz czyż choćby jedną z jej nauk umieliśmy
sobie  przyswoić  i  czy  zaniedbanie  choć  jednej  uszło  nam
kiedykolwiek  bezkarnie?  Narody,  wiedzcież  nareszcie,  że  natura
chciała was ustrzec od wiedzy, tak jak matka wyrywa niebezpieczną
broń  z  ręki  dziecka;  że  wszystkie  ukrywane  przed  wami  tajemnice
to  tyleż  nieszczęść,  przed  którymi  ona  was  chroni,  i  że  nie
najmniejszym  jej  dobrodziejstwem  jest  trud,  z  jakim  wam  nauka
przychodzi.  Ludzie  są  występni;  byliby  gorsi,  gdyby  na  swoje
nieszczęście urodzili się uczonymi.

Ileż dla ludzkości upokorzenia w takich rozważaniach! Jakże

dotknięta  musi  się  nimi  czuć  nasza  duma!  Jak  to?  Prawość  córką
niewiedzy? Nauka i cnota w wiecznej niezgodzie? Jakichże z takich
przesłanek  nie  da  się  wyprowadzić  wniosków?  Aby  jednak  te
pozorne  sprzeczności  pogodzić,  trzeba  tylko  przyjrzeć  się  z  bliska
próżności  i  nicości  dumnych  tytułów,  które  nas  tak  olśniewają,  a
którymi  tak  bezpodstawnie  szafujemy  wobec  wiedzy  człowieka.
Rozpatrzmyż  więc  nauki  i  sztuki  same  w  sobie  i  co  z  ich  postępu
wynika  w  sposób  konieczny;  i  nie  wahajmy  się  dłużej  dać
przyzwolenie na wszystko, w czym się nasze rozumowania zgodzą z
indukcjami historycznymi.

CZĘŚĆ DRUGA

Pewna stara tradycja, z Egiptu przeszczepiona do Grecji, głosiła,

że wynalazcą nauk był jeden z bogów,

wróg spokoju ludzkiego.

Jakież  więc  o  nich  wyobrażenie  musiał  mieć  sam  naród  egipski,  u
którego  się  narodziły?  Z  bliska  przecie  widział  źródła,  z  których
płynęły.  Istotnie,  czy  zechcemy  przerzucać  karty  dziejów,  czy  nie-
pewne  kroniki  zastępować  dociekaniem  filozoficznym,  nie  znaj-
dziemy  dla  wiedzy  ludzkiej  początków  odpowiadających  pojęciu,

Jasna jest alegoria zawarta w podaniu o Prometeuszu i nie wygląda na to, by Grecy,

przykuwając go do Kaukazu, myśleli o nim dużo lepiej niż Egipcjanie o swoim bogu Teute-
sie. «Satyr — mówi stare podanie — chciał ogień uściskać i ucałować; ale Prometeusz
zawołał: Satyrze, będziesz płakał nad swoją bródką; ta rzecz pali, gdy się jej dotknąć». Jest
to temat ilustracji tytułowej.

wzniosłych  i  świętych  przydawać  powagi  naszym  świątyniom,
wypadnie z rąk waszych, albo się zhańbi, lubieżnymi malowidłami
zdobiąc  panele  kanapek  po  salonach  i  buduarach.  A  ty,  rywalu
Praksytelesów  i  Fidiaszów,  którego  dłuta  użyliby  starożytni,  by
stworzyć sobie bogów mogących rozgrzeszyć w naszych oczach  ich
bałwochwalstwo,  niezrównany  Pigalu,

twa ręka weźmie się do

obokrąglania brzuszydła jakiegoś cudacznego potworka

albo

pozostanie bezczynna.

Trudno się zastanawiać nad obyczajem i nie wspomnieć z

upodobaniem  prostoty  czasów  pierwotnych.  Jest  to  piękny,  samą
tylko ręką natury ozdobiony daleki brzeg, ku któremu bezustannie
zwracamy oczy, pełni smutku, że tak się oddala. Póki w niewinności
swojej  i  cnocie  ludzie  lubili  mieć  bogów  za  świadków  swoich  po-
stępków,  mieszkali  z  nimi  po  społu  pod  tymi  samymi  strzechami;
stawszy  się  jednak  wkrótce  niegodziwcami,  sprzykrzyli  sobie  nie-
wygodnych tych widzów i wygnali ich do świątyń — jakże wspania-
łych! W końcu i stamtąd ich przepędzili i zamieszkali tam sami lub
przynajmniej  świątynie  przestały  różnić  się  od  domów  obywateli.
Osiągnięto samo dno nieprawości, a występek nigdy się bardziej nie
rozpanoszył  niż  wówczas,  gdy  u  wejścia  do  pałacu  wielmożów  za-
częły  go,  że  tak  powiem,  podtrzymywać  kolumny  z  marmuru  i
wieńczyć kapitele korynckie

Gdy tak dogodności życia się mnożą, sztuki doskonalą, a zbytek

rozpowszechnia, ginie dzielność prawdziwa, zanikają cnoty wojen-
ne: i to również jest dziełem nauk i wszystkich tych sztuk uprawia-
nych po gabinetowych zaciszach. Kiedy najazd Gotów pustoszył
Grecję,

wszystkie biblioteki zostały uratowane od ognia jedynie

dzięki opinii przez jednego z nich w obieg puszczonej, że trzeba
pozostawić nieprzyjaciołom sprzęt, który ich tak znakomicie odwo-
dził od ćwiczeń wojskowych, utrzymując ich przy zajęciach próżnia-
czych i nieruchawych. Karol VIII stał się panem Toskanii i króle-
stwa Neapolu, miecza prawie z pochwy nie dobywając;

a niespo-

dziewaną tę łatwość cały jego dwór temu przypisał, że książęta wło-
scy i szlachta więcej zużywali czasu na zdobywanie różnorodnych
talentów i uczoności niż na wyrabianie w sobie tężyzny i niezbęd-
nych zalet wojskowych. Istotnie, mówi człowiek rozumny, który te
szczegóły podaje,

przykłady uczą nas wszystkie, że w tym wojow-

niczym ustroju

i we wszystkich jemu podobnych zajmowanie się

dostarczają  pokarmu;  niepowetowana  strata  czasu  jest  pierwszą
szkodą, która z nich wynika dla społeczeństwa. W polityce, tak jak
w sferze moralnej, wielkie to  już zło, gdy nie czyni się dobrze, i za
szkodnika  można  uważać  każdego  obywatela,  z  którego  nie  ma
pożytku.  Odpowiedzcie  mi  więc,  sławni  filozofowie,

wy, dzięki

którym wiemy w jakim stosunku ciała przyciągają się w próżni;

jakie są w obrotach planet stosunki pól przebieżonych w czasach
jednakowych;

jakie krzywe mają punkty sprzężone, punkty

przegięcia i zwrotu;

jak człowiek widzi wszystko w Bogu;

jak

sobie odpowiadają dusza i ciało bez wzajemnego oddziaływania na
siebie, jak dwa zegary;

o jakich gwiazdach wolno przypuszczać, że

są zamieszkałe;

jakie owady mnożą się w sposób niezwykły;

odpowiedzcie  mi,  powtarzam,  wy,  którym  tyle  zawdzięczamy
wiedzy  tak  wzniosłej:  gdybyście  nas  nie  nauczyli  żadnej  z  tych
rzeczy,  czy  bylibyśmy  przez  to  mniej  liczni,  gorzej  rządzeni,  dla
nieprzyjaciela mniej groźni, czy kraj nasz mniej byłby kwitnący lub
my sami bardziej występni? Przestańcie więc w siebie wmawiać, że
to,  co  tworzycie,  jest  aż  tak  ważne;  a  jeśli  najświatlejsi  uczeni  i
najlepsi obywatele tak mało nam przez swe prace niosą pożytku, to
cóż, powiedzcie, przyjdzie nam sądzić o tej chmarze autorów mniej
zasłużonych  i  o  wszystkich  tych  wykształconych  próżniakach
pasożytujących na państwie bez najmniejszej dla niego korzyści?

Ale  co  mówię  próżniakach?  Dałby  Bóg,  by  tak  było  istotnie.
Obyczaje  byłyby  zdrowsze,  społeczeństwu  by  się  żyło  spokojniej.
Lecz ci  nędzni deklamatorzy uwijają  się  na  wsze  strony; zbrojni  w
zgubne  swe  paradoksy,  podkopują  wiarę,  niweczą  cnotę.
Uśmiechają się pogardliwie na dźwięk starych słów  ojczyzna,  reli-
gia,  zdolności  swe  i  filozofię  poświęcając  niszczeniu  i  poniżaniu
wszystkiego,  co  święte  śród  ludzi. Nie  żeby czy  to  do  cnoty,  czy  to
do  naszych  dogmatów  czuli  w  gruncie  rzeczy  jakąś  nienawiść;  ich
wróg to przekonanie powszechne; i by ich do stóp ołtarzy przywieść
z  powrotem,  dość  by  było  ich  umieścić  śród  ateuszy.  Obłędzie
wyróżnienia się, czegóż nie potrafisz zrobić z człowieka!

Wielkim złem jest czas źle użyty. Inne, jeszcze gorsze

nieszczęścia idą w ślad za piśmiennictwem i sztuką. Takim jest
zbytek, z próżniactwa i próżności zrodzony jak one. Zbytek rzadko
się trafia bez nauk i sztuk, one nigdy bez niego. Wiem, że zawsze
płodna w myśli niezwykłe filozofia nasza, wbrew doświadczeniu, na