Twórczość S

Poezja Leopolda Staffa

Przemiany w twórczości Staffa, ukazane na podstawie tomików:
SNY O POTĘDZE (1901): debiut, większość wierszy nie wychodzi poza konwencję epoki modernizmu
polskiego. Kilka utworów wprowadza jednak do liryki polskiej wartości rewolucyjnie nowe, np. „Kowal”
— przeciwieństwo modernistycznego pesymizmu (któremu patronuje filozofia Schopenhauera), postawy
dekadenckiej  i  ekspresjonistycznej  swobody  w  kształtowaniu  poetyckiej  wizji,  swobody.  Novum
Staffowskie to postulat siły, aktywności i rygoru w stosunku do życia wewnętrznego oraz maksymalizm,
który po części tłumaczy zamknięcie się poety w świcie marzeń. W tomie zawarty jest ideał dążenia do
nadczłowieczeństwa.  Czerpiąc  z  Nietzschego,  Staff  zachowuje  jednak  indywidualność,  np.  odrzuca
wszystko  to,  co  w  ideologii  filozofa  koliduje  z  istota  chrześcijańskiego  światopoglądu  (ideał
nadczłowieczeństwa nie powoduje pogardy dla litości i altruizmu). Również odmienna pozostaje postawa
twórcza — trudno dostrzec u Staffa nietzscheańską postawę dionizyjską. Był raczej „poeta apollińskiego
piękna”.  Ideał  potęgi  u  Staffa  to  jednocześnie  ideał  wewnętrznego  rygoru,  wyrażający  się  w  sztuce
poprzez  dążenie  ku  przełamywaniu  maksimum  trudności,  ku  całkowitemu  opanowaniu  i  kontroli  nad
poetyckim tworzywem. „Kowal” miał być zapowiedzią zmian i przekształceń  strukturalnych, przez które
miała  przejść  cała  poezja.  Pozostałe  wiersze  nie  odbiegają  od  kanonów  młodopolskich  —  wspólne
obsesje, motywacje i chwyty, stwarzające specyficzny styl i język poetycki epoki. Zjawisko to u Staffa
występuje aż do mementu, w którym poetyka modernizmu przestaje powszechnie obowiązywać (+/- rok
1908).
Staff  jako  poeta  młodopolski:  motywy  tajemniczości  i  bezsensu  bytu  („Przewodniczka”),  motyw
anamnesis,  rozczarowania,  zniechęcenia  do  rzeczywistości,  poczucia  klęski,  motyw  mizoginizmu
i weiningerowsko-strindbergowski motyw walki płci, motyw rozmowy z duszą. W okresie tym znaczna
role  u  Staffa  odgrywa  poezja  nastroju  („Deszcz  jesienny”),  a  jednocześnie  tonacja  powagi  i  grozy.
Przeważa patetyczne wyszukane słownictwo, wkrada się wielosłowie.

DZIEŃ  DUSZY  (1903):  nowy  tom  przyniósł  kolejne  problemy  filozoficzno-poetyckie  —  motyw
pielgrzyma,  wędrowca,  wiecznego  poszukiwacza,  który  swój  cel  upatruje  w  dążeniu  do  niego.
Zarysowują  się  tu  związki  z  poglądami  Nietzschego  i  Bergsona.  Motyw  ten  ,przywołujący  postawę
outsiderowsko-estetyzującą,  jak  i  prawo  do  zmienności  postaw  i  poetyckich  masek,  spotkała  się  z
merytorycznymi  zarzutami  krytyki.  Przybranie  postawy  wędrowca  pozwoliło  jednak  Staffowi  na
odrodzenie w poezji. Tom ten, zwłaszcza w wierszu „Życie bez zdarzeń”, przyniósł zapowiedź nowego
rodzaju  poezji, nowej jej funkcji, jako odkrywczyni  dnia codziennego i  codziennego kontekstu. „Dzień
duszy” zawiera zapowiedź poetyki skamandryckiej. Jeszcze bardziej jest to widoczne w tomie „Ptakom
niebieskim” (wiersze „Dziedzictwo”, „Pokój wsi”). „Dzień duszy” otwiera drogę ku poezji konkretu i ku
liryce  bezpośredniej.  Ma  ta  związek  z  ewolucją  postawy  filozoficznej  poety,  szczególnie  widoczna  od
kolejnego tomu.

PTAKOM NIEBIESKIM (1905): tom, od którego rozpoczyna się ewolucja postawy filozoficznej poety.
Towarzyszem  pielgrzyma  staje  się  św.  Franciszek  z  Asyżu.  Pod  jego  patronatem  powstają  wiersze
eksponujące  chrześcijańską  miłość  bliźniego  (cykl  „Modlitwa”,  „O  miłości  wroga”),  jak  i  utwory
głoszące  radość  życia.  Dzięki  św.  Franciszkowi  w  twórczości  Staffa  dokonuje  się  zwrot  ku  postawie
zgody i afirmacji, zerwanie z postawą buntu metafizycznego. Postawę pochwały, radości życia nie można
jednak  wiązać  tylko  z  franciszkanizmem.  Trzeba  pamiętać,  o  podobnych  elementach  w  filozofii
nietzscheańskiej.

GAŁĄŹ  KWITNĄCA  (1908)  i  UŚMIECHY  GODZIN  (1910):  afirmacja  życia  u  Staffa  ma  również
swoje źródło w antyku — hedonizm epikurejski i poezja horacjańska („Przedśpiew”). Wpływ filozofii i
poezji antycznej widoczny jest szczególnie w tych dwóch tomach, w których to pojawia się także świat
realiów antycznych (cykle: „Echa italo-greckie”, „Miłość w posągach” — oba w tomie „Gałąź kwitnąca”)
oraz próby nawiązania do wersyfikacyjnych wzorów starożytności (cykl „Śladem stopy antycznej” — z
tomu „Uśmiechy godzin”). Dzięki tym tomom Staff odgrywa ważna role w epizodzie klasycystycznym
polskiej  poezji.  Zwrot  w  kierunku  klasycystycznym,  manifestujący  w  poezji  Staffa  pełnie  harmonii
duchowej,  przynosi  znakomite  efekty  artystyczne  („Początek  bajki”  w  tomie  „Gałąź  kwitnąca”).  Poeta
odchodzi tu od środków wyrazu nastrojowo-muzycznych, dążąc ku zwięzłości i jasności. Zarysowuje się
jednocześnie  postawa  artystowska:  starożytna  sceneria  i  realia,  świat  pięknych  ruin  i  wytwornych
posągów.
U Staffa nie można mówić o panowaniu jakiejś tendencji. W „Uśmiechach godzin” stoicki klasyczny cykl
„Śladem  stopy  antycznej”  sąsiaduje  z  „Krystą  spod  płota”,  wierszem  pełnym  siły  i  gwałtowności,
pisanym  językiem  z  pobliża  mowy  potocznej,  a  stanowiącym,  pochwałę  zgwałconej  wariatki.
Franciszkanizm w wierszu tym i w całym cyklu („Caritas”) doprowadzony został do najdalszych granic:
Staff nie ma w nim nic wspólnego z postawą artystyczno-estetyzująca.

W  CIENIU  MIECZA  (1911):  kolejny  tom,  w  którym  stawia  krok  w  kierunku  poezji  przedstawiającej
problematykę  dnia  codziennego.  Znamienny  jest  cykl  „Mali  ludzie”,  w  którym  poeta  odrzuca
charakterystyczne  dla  niego  dotychczas  tendencje  mitologizacyjne.  Tom  zamyka  pierwszy  okres
świetności poetyckiej Staffa.

ŁABĘDŹ  I  LIRA  (1914)  TĘCZA  ŁEZ  I  KRWI  (1918):  wraz  z  pierwszym  z  wymienionych  tomów
rozpoczyna  się  okres  artystycznego  regresu,  który  trwa  z  przerwami  do  lat  30.  Jest  on  dostrzegalny
szczególnie  w  tomie  „Tęcza  łez  i  krwi”,  w  którym  poeta  stara  się  spłacić  swój  dług  wobec  tematyki
patriotycznej  i  społecznej.  Prócz  cyklu  sonetów  „Gniew  sprawiedliwy”  książka  zawiera  utwory  ściśle
związane z przeżyciami i problematyką pierwszej wojny światowej. Poetycki reportaż i publicystyka nie
przyniosły  Staffowi  sukcesów.  Wierszom  tym  brak  siły  i  zwartości,  powraca  wielosłowie  (widoczne
także w tomie kolejnym)

ŚCIEŻKI  POLNE  (1919):  pojawiają  się  nowe  wartości  —  droga  ku  poetyckiemu  realizmowi
zaprowadziła Staffa na wieś. Była to jednak wieś inna; nie związana z nastrojowymi wspomnieniami czy
chłopskimi tytanami, ale codzienna, związana z ciężką pracą i przedstawiona z prawdziwym znawstwem
przedmiotu.  Na  pierwszy  plan  wysuwa  się  cykl  sonetów,  poświęconych  wiejskiemu  gospodarstwu
domowemu  („Wół,  „Drób”,  „Wieprz”,  „Gnój”)  oraz  pracy  (sakralizacja  prozaicznej  rzeczywistości).  W
wierszach tych powraca świetność artyzmu: zwartość, plastyka opisu, przewaga konkretu nad abstrakcją.
Warte uwagi są: śmiałość w wyborze tematów, prowokacyjne wtargnięcie w krąg realiów, uznawanych
za  „niepoetyckie”,  delikatnie  zaznaczony  heroikomizm.  „Ścieżki  polne”  okazały  się  zjawiskiem
wyjątkowym na tle ogólnej regresji twórczości Staffa.

UCHO  IGIELNE  (1927):  tom  liryków  religijnych.  Wiele  pięknych  wierszy,  jednak  i  przebrzmiałe,
pozbawione  wartości  ekspresyjnych  środki  artystyczne.  Podmiot  liryczny  zwraca  się  do  Boga  w
wierszach-modlitwach. W lapidarnych formułach wypowiada paradoksy wiary, duchowości.

WYSOKIE  DRZEWA  (1932):  tomik  to  renesans  talentu  poetyckiego  Staffa,  bez  wątpienia  pod
wpływem skamandrytów. Znika abstrakcjonizm i wielosłowie; wyróżnia się zwięzłość środków wyrazu,

konkretne  obrazowanie,  tematyka  życia  codziennego.  Novum  jest  wtargniecie  codziennego,
antypatetycznego  kontekstu  w  warstwę  metaforyki  („Wiec”  —  porównanie  głów  zgromadzonego  na
wiecu  tłumu  do  „ziarnistego  kawioru  w  otworzonej  puszce”).  Do  tej  pory  Staff  starał  się  uwznioślić
tematykę  nie  uświęconą  poetycką  tradycją,  tu  jednak  odwrotnie.  Nowy  rodzaj  poetyki  zaskakuje
trafnością,  zaczynają  pojawiać  się  najświetniejsze  pointy  jego  wierszy.  Pojawia  się  też  nowy  rodzaj
humoru  —  specyficzny,  żartobliwy,  poetycki  dowcip.  Wynika  to  wszystko  z  akcentowania  postawy
sceptyka w drugim okresie twórczości poety.

BARWA  MIODU  (1936):  jest  tu  szczególnie  akcentowana  postawa  mędrca.  Z  tego  tomu  pochodzi
wiersz  „Ars  poetica”  (wyrazisty  program  klasycyzmu  Staffa),  uważany  za  szczytowe  osiągnięcie  w
twórczości Staffa. Jego utwory są tu prawdziwą wirtuozerią („Fontanna”, „Kelner idealny”), a znakomite
pointy wykorzystują efekt żartobliwego sprozaizowania. Można powiedzieć, że poeta, świadomy natury
własnego talentu, w pełni zdawał sobie sprawę z niewyczerpalnych jego zasobów („W drodze”)

MARTWA  POGODA  (1946):  kontynuacja  poetyki  „Barwy  miodu”,  zawiera  wiersze  przedwojenne.
Bezpośrednia reakcja na wydarzenia historyczne nie jest największą miara poety. Wiersze wojenne, obok
tak znakomitych jak: „Znad ciemnej rzeki...”, „Zatarty fresk” czy „Rzut w przyszłość”, są słabe.

WIKLINA(1954  –  ostatni  tom  wydany  za  życia):  wydaje  się  to  najdojrzalszy  tomik,  niereprezentujący
współczesności,  ze  względu  na  przemiany  w  życiu  społecznym  i  politycznym  Polski  okresu  II  wojny
światowej.  Maksimum  zwięzłości  („Ciężar”,  „Podwalina”,  „Most”)  osiągany  dzięki  pozornie  prostym
środkom. Unowocześnia symbolikę — wprowadza utwory o symbolu wieloznaczeniowym, daleki jest od
skłonności alegoryzacyjnych („Astrolog”, „Kręgi”). Pozwoliło to na całkiem współczesne ujęcie przeżyć
związanych  z  minioną  wojną  i  niepokojem  powojennej  epoki.  Przemiany  te  doprowadziły  do  nowej,
nadzwyczaj bogatej artystycznie wersji „staffizmu”, którego istotę stanowi poetycka ewolucja wyjątkowo
zharmonizowanej psychiki afirmującej zasady istnienia i prawa biologii także u schyłku życia.

DZIEWIĘĆ MUZ  (1958):  zbiór wierszy, które  ukazywały się w  czasopismach. Tom jest kontynuacja
zapoczątkowanej  w  poprzednim  zbiorze  linii.  Istotny  jest  tu  zwrotu  prostocie,  bezpośredniość  środków
wyrazu. Tom ten jest świadectwem pełni talentu poetyckiego Staffa.

Przemiany w pigułce:

Twórczość Staffa łączy w sobie wiele różnorodnych składników filozoficznych i literackich,

czasami nawet sprzecznych. Na początku Staff interesował się filozofią Nietzschego, romantyzmem oraz
prądami niesionymi przez modernizm, ale w jego utworach dominuje poetyka klasycyzmu, rozumianego
także jako filozofia ładu i zgody z życiem, dążenie do integracji rozmaitych nurtów kultury europejskiej,
antycznej i chrześcijańskiej. W pierwszym okresie twórczości kształtuje poeta własną wersję filozoficznej
pochwały życia, nowy model klasycystycznej poezji polskiej okresu przejściowego między Młodą Polską
a dwudziestoleciem międzywojennym. W tomach Gałąź kwitnąca i Uśmiechy godzin znajdujemy obok
motywów kulturowych (jak np. w cyklach Caritas motywy franciszkańskie) wyeksponowane obrazy
pogodnej i harmonijnej natury, przeciwstawionej człowiekowi, którego świadomość istnienia skazuje na
cierpienie (Ziemia dziewicza).

W tomach Wysokie drzewa i Barwa miodu dokonuje się ostateczne przezwyciężenie młodopolskiej

konwencji  poetyckiej,  jej  rozlewności  stylistycznej  i  sztafażu,  doprowadzające  wiersze  do  granic
wyrafinowanej  prostoty.  Znalazły  tu  swoje  miejsce  tematy  czerpane  z  codzienności,  konkretnej
rzeczywistości  –  na  wzór  poetów  Skamandra.  W  ostatnich,  już  w  powojennych  tomach:  Wiklina  i

Dziewięć  muz.  nic  ma  zasadniczej  zmiany  tonu  i  widzenia  świata,  choć  mamy  tu  do  czynienia  z
przełamaniem  tradycyjnych  systemów  metrycznych  i  unowocześnieniem  sposobów  obrazowania.
Dochodzą teraz wątki autobiograficzne i autotematyczne (Kto jest ten dziwny nieznajomy, Znad ciemnej
rzeki) oraz doświadczenia września 1939 (Pierwsza przechadzka) i okresu okupacji (Zniszczenie pomnika
Chopina  w  Warszawie).  Najcięższe  doświadczenia  naszego  stulecia  nie  załamują  wiary  poety  w
człowieka i jego twórcze możliwości.

Staff odegrał wielką rolę w dziejach współczesnej poezji polskiej jako poeta kultur, łącznik

pokoleń: patron Skamandra i powszechnie szanowany nestor poezji już w międzywojniu, a także w
pierwszym dziesięcioleciu powojennym.

OPRACOWANIE WIERSZY
Kowal

Wiersz „Kowal” Leopolda Staffa pochodzi z tomiku „Sny o potędze”, zbioru debiutanckiego. Takie

umiejscowienie wiersza nie jest przypadkowe, bowiem tomik ten został napisany w duchu postawy
witalistyczno-aktywistycznej, zainspirowanej filozofią Nietzschego. „Sny o potędze” obfitują w postaci
mocarzy, herosów, jedną z nich jest ów tytułowy „Kowal”, zatem można potraktować tytuł jako
odniesienie do całości, wpisanie w cykl. Wiersz nie posiada motta, nie jest również nikomu dedykowany.

Ze względu na rodzaj liryki możemy mówić o „Kowalu” jako liryce bezpośredniej z elementami

liryki inwokacyjnej (w drugiej części sonetu). Gdyby jednak określić ten typ bardziej jednoznacznie,
byłaby to właśnie liryka bezpośrednia, inaczej liryka osobista. Rozpoznajemy ją bowiem dzięki zaimkom
(„mej”, „mi”, „dla (...) siebie”) oraz formom czasowników („wyrzucam”, „ciskam”, „walę”, „muszę”),
ujętych w pierwszej osobie liczby pojedynczej.

Podmiotem lirycznym wiersza jest bohater tytułowy, czyli kowal. Charakteryzuje go przestrzeń

pracy,  która  stworzona  jest  właściwie  z  samych  sugestii:  stalowe  kowadło,  młot,  kruszce  drogocenne,
wulkan,  otchłań.  To  obrazowanie  zaczerpnięte  zostało  z  mitologii  greckiej,  w  której  istniał  mit  boga
Hefajstosa, opiekuna kowali, złotników, ognia. Hefajstos mieszkał nie na szczycie Olimpu, ale w otchłani
Etny, wulkanu, w którym  wypracowywał  oręż dla pozostałych olimpijskich bogów (Zeus, Atena, Eros,
Achilles). Zresztą, nie tylko w tym miejscu Staff nawiązuje do starożytnej spuścizny, w ostatniej strofie
używa epitetu „cyklopowy”, który ma oznaczać potężnego, a źródłem owego epitetu jest wyraz „cyklop”,
czyli  jednooki  olbrzym,  charakteryzujący  się  ogromną  siłą,  ale  i  niską  inteligencją.  Owi  cyklopi  mieli
według mitologii pomagać Hefajstosowi w pracy, między innymi nad wykuwaniem piorunów dla Zeusa.

Natomiast adresatem wiersza, pojawiającym się w trzeciej strofie, jest serce. Świadczy o tym

bezpośredni  zwrot  do  niego  („Lecz  gdy  ulegniesz,  serce,  pod  młota  żelazem”),  zaimek  („cię”),  formy
czasownikowe  („ulegniesz”,  „pękniesz”,  „giń”,  „niżbyś”).  Nie  jest  to  zatem  ani  konkretna  osoba,  ani
grupa osób, ani pojęcie abstrakcyjne; najbliżej sercu do kategorii „przedmiot” (aczkolwiek ów przedmiot
ma  charakter  bardzo  specyficzny).  Wynika  z  tego,  że  trudno  zakwalifikować,  znaleźć  odpowiednią
kategorię dla serca.

Omawiany wiersz to sonet, jeden z wielu gatunków lirycznych. Składa się z dwóch zwrotek po

cztery wersy i dwóch zwrotek po trzy wersy, zatem nie jest wierszem stychicznym, a stroficznym. Dwie
pierwsze zwrotki  napisane są  czterowersem,  dwie następne tercyną.  Tworzą one sonet włoski.  Zarazem
jest  to  wiersz  toniczny,  składający  się  z  trzynastu  sylab.  Rymy  żeńskie,  końcowe,  niegramatyczne,
nieparzyste  (choć zmienia się ten układ po drugiej  strofie,  gdy zmienia się  on na a b b, powtórzony w
strofie  czwartej).  Jeśli  chodzi  o  strukturę  wiersza,  dzieli  się  on  na  cztery  wyraźne  strofy,  tworzące
oddzielne całostki, składające się w sonet.

Należy zastanowić się, jakich środków stylistycznych użył poeta i co one ze sobą wnoszą.

Najobficiej pojawiają się w „Kowalu” epitety (jest ich aż osiemnaście). Przybierają one

zróżnicowane formy, od przymiotników po imiesłowy. Zwraca uwagę nie tylko ich ilość, ale i
nacechowanie emocjonalne: wyrażają one mocne emocje, skrajne.

Poza epitetami mamy do czynienia z porównaniami („jak wulkan”, „cyklopowym”), wyraźnym

rytmem odpowiadającym tematyce wiersza oraz trybem rozkazującym („giń”) i anaforą („bo” w drugiej
strofie). Nie ma w tym wierszu emocjonalnej interpunkcji, jest za to rygor formy, jaką stanowi sonet.

„Kowal” to jeden z najsłynniejszych wierszy Staffa, w chwili premiery został nawet okrzyknięty

młodopolską  „Odą  do  młodości”.  Zawdzięcza  ten  epitet  nawiązaniu  do  filozofii  czynu  Fryderyka
Nietzschego,  jego  ideału  człowieka  samoświadomego  (nadczłowieka),  pełnego  mocy,  działającego,
czynnego,  nie  poddającego  się  dekadencji  i  spleenowi.  Staff  nie  przyklasnął  pesymistyczno-
katastroficznym nastrojom początku wieku. Na bazie lektury dzieł Nietzschego stworzył własną filozofię
pogodnego i aktywnego podejścia do siebie, życia i wypadków losowych.

W tym kontekście należy umieścić „Kowala”. A jak odnieść się do tytułowej postaci? Kreowana

jest  ona  na  osobę  zdeterminowaną,  świadomą  własnej  wartości,  którą  wykuwa,  nie  znoszącą  słabości.
Zdaje  sobie  sprawę  z  własnej  siły,  której  nie  zawaha  się  użyć.  Staff  stworzył  kowala  za  pomocą
sugestywnych  obrazów:  siłacz  wykuwa  siebie  i  swoje  serce  („hartowne,  mężne,  dumne,  silne”)  za
pomocą młota, rzuca je na kowadło („twarde, stalowe”). Ale niech serce tylko okaże się słabe – wtedy
mocarz  użyje  siły  i  zniszczy  wątły  twór  swoich  dłoni.  Można  dostrzec  determinację  w  czasownikach,
jakich używa: wyrzucam, ciskam, walę, trzeba, muszę, rozbiją, giń, zmiażdżone. Jest w nich siła, nawet
groźba. Opis jest dynamiczny, pełen rozmachu i ruchu. Bohater na pewno nie kojarzy się z kimś wątłym,
niepewnym i banalnym.

Po dwóch strofach zmienia się bohater wiersza: kowal zwraca się do swego serca, o którym

wspomniał w pierwszym wersie („kruszce drogocenne”). Zarazem owe kruszce można potraktować jako
zbiór  cech,  które  kowal  chce  przekuć,  dowartościować.  Podmiot  liryczny  grozi  sercu:  „lecz  gdy
ulegniesz”,  „gdy  pękniesz”,  „w  pył  cię  rozbiją  pięści”,  „lepiej  giń”.  Uwypukla  skrajną  stronę  swej
osobowości, nie ma tu niuansów, tylko zdecydowanie: albo będziesz, serce, mocne i wartościowe, albo
giń.  Nikt  nie  kocha  słabeuszy,  liczą  się  tylko  jednostki  mocne,  wartościowe,  waleczne,  dążące  do
doskonałości,  samoświadomości.  Moc  i  czyn  podkreśla  użycie  przez  Staffa  obrazowania
mitologicznego, zwłaszcza sięgnięcie do mitu Hefajstosa i cyklopów.

Staff wskazuje na jeszcze jedną stronę czynu: aktywność sprawia, że więcej nam się chce,

radujemy się (o czym wprost mówi poeta w wierszu: „radosna otucha”), przezwyciężając własną, ludzką
niemoc. Zyskujemy konkretny kształt, osobowość, charakter. Wydobywamy się z nieświadomości (którą
sugerują „głąb nieodgadła”, „otchłanie bezdenne”, „bezkształtna masa”).

Poeta puentuje: istnieje ryzyko, że serce nie wytrzyma, pęknie. Lepiej jednak nie żyć, niż być

słabym, dokonać autodestrukcji, nie poddać się. Owa nietzscheańska idea wcielona jest w czyn kowala,
heroiczny i poświęcony. Puenta zaś odnosi się do dekadentyzmu. Zatem jest „Kowal” pochwałą dążenia
do doskonałości, budowania własnej osobowości, męstwa, wartości zawartą w symbolu mocarza-
kowala.

Deszcz jesienny

„Deszcz jesienny” stanowi jeden z najbardziej znanych wierszy Staffa i najczęściej

rozpoznawanych tekstów dekadenckich epoki. Pochodzi z drugiego tomu Leopolda Staffa, „Dzień
duszy” (1903).

Już tytuł wiersza zapowiada treść i nastrój. Liryk nie będzie miał nic wspólnego z radosną,

energiczną aurą „Kowala”. Wprowadza nas za to w klimat mokry, przygnębiający, ostateczny, szary i
smutny. W przestrzeń, gdzie nie ma nadziei, gdzie panuje nastrój schyłkowości, czyli modernistycznej

dekadencji. Zresztą, wprowadzenie w tytuł jesieni implikuje pewne konotacje: jesień wszakże to czas,
gdy świat powoli zasypia, przygotowuje się do zimy, gdy zrodzona na wiosnę i rozkwitła latem natura
więdnie, umiera.

Ze względu na typ liryki trzeba mówić o „Deszczu jesiennym” jako o liryce pośredniej, a

konkretnie  opisowej.  W  kunsztownej  formie  poeta  opisuje  pejzaż,  jaki  widzi  za  oknem  i  odnosi  go
niejako  do  siebie,  będąc  zarazem  oddzielonym  od  niego  szybą.  Nie  poznajemy  uczuć  podmiotu
lirycznego  wprost,  nie  mówią  nam  o  nich  formy  czasownikowe,  a  przecież  ma  się  wrażenie,  jakby
impresje  podmiotu  lirycznego  spływały  na  czytelnika.  Można  wywnioskować,  że  postać  za  szybą
odgradza się od deszczu, jesieni,  przemijania, w końcu od śmierci.  Nie  pozostało w nim nic z kowala,
tytana pracy, aktywisty. Teraz jest biernym widzem.

Bohaterem wiersza jest deszcz jesienny, stanowiący tło dla refleksji. Pod koniec tekstu pojawia się

inna postać – szatan. Niemniej jego obecność nie jest ważna sama w sobie, ale podkreśla tylko schyłkowy
nastrój i beznadzieję sytuacji.

Tekst składa się z siedmiu zwrotek o zróżnicowanej ilości 12-sylabicznych wersów: po 6, 10, 6, 10,

6,  10  i  6  linijek.  Owe  wersy  ułożone  są  w  cztery  zestroje  akcentowe,  zaś  akcent  pada  na  drugą,  piątą,
ósmą  i  jedenastą  sylabę  (ze  średniówką  po  szóstej  sylabie).  Można  zatem  mówić  o  wierszu
sylabotonicznym. Występują rymy żeńskie, końcowe, niegramatyczne, parzyste (aa bb aa).

Struktura wiersza jest regularna, dzieli się on na części o następującej po sobie regularności.

Podkreśla  ją  wyrafinowany  poetycki  gest  Staffa,  mianowicie  refren.  Sprawia  on,  że  wiersz  zyskuje  na
melodii, refren potęguje wrażenie muzyczności, uzyskany już dzięki rytmowi, średniówce i eufonii oraz
wyrazom  dźwiękonaśladowczym  (onomatopejom).  Poza  tymi  środkami  stylistycznymi  pojawiają  się
również anafory (w refrenie stanowią one klamrę dla zwrotki) – w czwartej strofie. W tej samej zwrotce
znajdują  się  pytania  retoryczne.  Zwraca  uwagę  wielość  epitetów  oraz  charakterystyczna  interpunkcja
(namnożenie wielokropków), która potęguje wrażenie płynności wiersza.

Już refren, będący niejako nicią przewodnią dla wiersza, wprowadza nieprzyjemny, oleisty klimat

pełen melancholii i smutku. W krajobrazie, jaki kreśli poeta, nic się nie zmienia, nie ma żadnego ruchu,
wszystko  określone  jest  przez  „jednaki,  miarowy,  niezmienny”  deszcz,  który  z  biegiem  lektury  można
odczytywać  jako  więzienie.  Wszak  jednostajne  strugi  deszczu  tworzą  swego  rodzaju  nieuchwytne,
pionowe pręgi, a utopione w takich, a nie innych jesiennych, szarych kolorach mają prawo kojarzyć się z
więziennymi  prętami,  a  więc  z  więzieniem.  Wrażenie  nieszczęścia  potęguje  „jęk  szklany...  płacz
szklany”,  czyli  symbole  nierozerwalnie  kojarzone  ze  łzami,  co  w  genialny  sposób  podbija  temat  i
bohatera  wiersza  –  deszcz  (w  końcu  można  go  metaforycznie  ująć  jako  zbiór  łez).  Zatem  deszczowa
jednostajność to jeden z pomysłów Staffa na zbudowanie aury.

Poeta nie poprzestaje na tym. Używa również symboliki funeralnej: mary, żałoba, groby, korowód,

pogrzeb  oraz  techniki  onirycznej:  sny,  powiewne,  chmurna,  mglista.  Mają  one  wnosić  określone
konotacje  i  barwy.  Splatają  się  owe  symbole  w  przepiękny,  acz  rozpaczliwy  obraz  końca  i  rozpaczy.
Mglistość,  zwiewność,  cień  podkreślają  niestałość,  eteryczność  krajobrazu,  podobnie  rzecz  się  ma  z
kolorami: są one ponure, szare, czarne, jesienne właśnie. Zatem nastrój wiersza motywuje jego barwę.

A klimat „Deszczu jesiennego” nie należy do najweselszych, zarazem nie jest przecież

gwałtownym  krajobrazem  rodem  z  romantycznych  liryków.  Staff  posłużył  się  w  nim  po  mistrzowsku
malarską  techniką  impresjonistyczną,  odmalowuje  emocji  i  wrażenia  bardzo  delikatnie,  płynnie,  sennie
wręcz.  Zmieścił  Staff  w  wierszu  znużenie,  apatię,  przygnębienie,  melancholię,  smutek  i  brak  nadziei.
Wspomniane kolory oraz dźwięk deszczu na szybie wywołują apatię. Otacza ona podmiot liryczny, jest
on w nią wchłonięty. Chce spać (namiastka śmierci), wyłączyć się ze wszystkiego, co się dzieje. Jednakże
cały świat przypomina mu o sobie.

Wiersz dzieli się na trzy części. Pierwszy fragment zawarty został w drugiej strofie, po pierwszym

refrenie: mamy do czynienia z manewrami młodości w zdegenerowanym świecie, który pustynnieje, nie
doradza się (bo minęła noc, ale nie wstaje dzień). Niezwykle sugestywny ten obraz, zakończony
wielokropkiem.

Część druga opisuje odchodzenie ludzi (czwarta strofa), bliższych i dalszych, lubianych i

kochanych. Nie mówi się wprost kto to, używa się wymiennie zaimków „kto, ktoś”. Chodzi nie tylko o
odchodzenie, ale i umieranie oraz rezygnację z drugiej osoby, rezygnację z uczucia na rzecz nieczułości i
niewrażliwości, a więc postawy bezpiecznej i ochronnej wobec siebie. Takie ubezpieczenie się ma także
głębszy  wymiar:  jest  to  rezygnacja  z  wyzwań,  z  aktywności,  z  kształtowania  samego  siebie,  a  więc
„Deszcz  jesienny”  niejako  przeczy  idei  czynu  zawartej  w  „Kowalu”  Staffa.  Podmiot  liryczny  mówi
również o bezgranicznej samotności, w której  teraz żyje, jednakże nie robi  ona na nim wrażenia, gdyż
jego serce stępiło się, znieczuliło, uniewrażliwiło. Stąd niepowodzenie miłosne, brak szczęścia. Zarazem
czytelnik odnosi wrażenie, że jest to dobrowolny wybór podmiotu lirycznego, godzi się on na taki los, nie
podejmuje żadnej walki.

Również ta strofa wypełniona jest wątkami funeralnymi, śmiercią: „zmarł nędzarz”, „ktoś umarł”,

„spaliły się dzieci”. I – podobnie jak w strofie drugiej – zwrotka zakończona jest motywem płaczu.

Część trzecia wiersza skupia się na obrazie szatana oglądanego zza szyby, jak ten idzie przez ogród.

I  nie  jest  to  przestrzeń  arkadyjska,  ocalająca  świat,  krajobraz  sprzyjający  wytchnieniu.  Pejzaż  został
zdegradowany,  zniszczony  przez  szatana,  obrócony  w  ziemię  jałową,  w  pustelnię.  Kwiaty  zostały
przysypane  popiołem,  trawniki  ukamienowane.  W  tym  obrazie  można  dostrzec  ślad  staffowskiego  i
modernistycznego  myślenia  o  naturze  jako  przestrzeni  stanowiącej  kontrę  dla  świata  cywilizacji,  który
niesie  ze  sobą  tylko  katastrofę.  Te  kamienie,  kolory  ołowiu  i  szarości  mogą  odpowiadać  kamieniom
zaklętym  w  budowle,  po  prostu  mogą  odbijać  miasto  jako  fetysz,  ale  i  źródło  niepokojów.  W  tym
kontekście zastanawia postać  płaczącego szatana, postaci  przesiąkniętej  złem, a w jakiś ambiwalentny
sposób reagujący na spustoszenie, którego dokonał. W tym wierszu nawet diabeł jest śmiertelnie smutny,
melancholia dotyka również jego. Wynika z tego, że nikt nie jest w stanie poradzić sobie z losem, nawet
silna jednostka.

Ten niezwykły, wyrafinowany wiersz nie pozostawia wątpliwości co do nastroju poety w momencie

jego  pisania.  Aczkolwiek  to  stwierdzenie  może  wydawać  się  ryzykowne,  to  mimo  wszystko  trudno
odpędzić  się  od  myśli,  że  tak  sugestywny  liryk  oddaje  dekadenckie  nastroje  epoki.  Jest  wybitnym
przykładem  wiersza  sylabotonicznego,  mistrzowskiego  opanowania  sztuki  naśladowania  odgłosów
rzeczywistości i psychologizacji przestrzeni.

Przedśpiew

„Przedśpiew” – wiersz pochodzący z tomu „Gałąź kwitnąca”, credo Staffa, wyznanie stoicyzmu –

wiele mówiło się o tym tekście w epoce. Pozostaje on aktualny również dzisiaj, w czasach, gdy nic nie
jest pewne, a wszystko ambiwalentne.

Zanim zaczniemy lekturę, warto przyjrzeć się tytułowi. Enigmatyczny „Przedśpiew” z pozoru nie

znaczy nic, lecz gdy pomyślimy nad kontekstem lub proweniencją tytułu, odkryjemy jego ukryty sens.
Gdyby zastanowić się nad sytuacją podmiotu lirycznego, można by stwierdzić, że znajduje się on już u
kresu sił, a jeśli nie, to przynajmniej stał się mędrcem, przeżył egzystencjalne wtajemniczenie. Zatem
byłby to taki łabędzi śpiew, ostatnie tchnienie, wyszeptana prawda tuż przed kresem. Oczywiście, to tylko
jedna z możliwych interpretacji.

Wiersz reprezentuje typ liryki bezpośredniej (osobistej) – świadczy o tym użycie czasowników w

pierwszej osobie liczby pojedynczej: „znam”, „wiem”, „będę”, „żyłem”, „mieszkałem”, „przechodzę”,
„kochałem”, „widziałem”, „szedłem”, „uczę”, „pochwalam” oraz zaimki typu „mi”, „mnie”, „me”.

Można  zwrócić  uwagę  na  użyty  czas  wypowiedzi  lirycznej:  pięć  z  nich  użytych  zostało  w  czasie
teraźniejszym,  pięć  w  czasie  przeszłym  i  tylko  jeden  w  czasie  przyszłym.  Niesie  ten  zabieg  konkretne
wnioski: znaczy on, że podmiot liryczny znajduje się już prawie u kresu, niewiele BĘDZIE, a wiele już
BYŁO i  trochę ciągle JEST.  Można stwierdzić, że podmiotem lirycznym  w wierszu jest sam  Staff, ale
równie dobrze można powiedzieć, że imituje on każdego humanistę tudzież człowieka doświadczonego.
Natomiast adresatem wiersza byłby bohater zbiorowy, bliżej nieokreśleni ONI (w wierszu występują pod
płaszczem „wam”). Wyobraźnia i sposób obrazowania podpowiadają kadr, w którym znajduje się mistrz
ceremonii  –  Staff/poeta/mędrzec  –  otoczony  wianuszkiem  uczniów,  chłonących  z  jego  ust  prawdy
życiowe.

„Przedśpiew” jest wierszem stychicznym, regularnym, składającym się z dwudziestu dwóch

wersów po trzynaście sylab. Występują rymy żeńskie, końcowe, niegramatyczne, parzyste. Staff nie
używa wielu środków stylistycznych, ogranicza się do metafor, ciekawych epitetów, zaskakujących
oksymoronów, porównań, ludowych nawiązań („kobiety przy studniach brzemienne, jak grusze;/ szedłem
przez pola żniwne”, „jak starce w sadzie”).

Właśnie nawiązaniom warto poświęcić trochę uwagi, należy bowiem czytać „Przedśpiew” w

kontekście,  interdyscyplinarnie.  Pojawiają  się  odniesienia  do  myśli  Terencjusza,  rzymskiego
komediopisarza, przywołane prawie dosłownie: „żyłem i z rzeczy ludzkich nic nie jest mi obce”. Innym
nawiązaniem jest użyty nie wprost cytat z Jana Kochanowskiego „Do gór i lasów”: „bo żyłem długo w
górach  i  mieszkałem  w  lasach”.  To  nie  wszystko.  Staff  wypowiada  się  w  tonie  refleksyjnym,  z
perspektywy,  dystansu.  Używa  retrospekcji  –  patrzy  w  przeszłość,  ogarnia  spojrzeniem  dotychczasowe
życie. On, artysta, ale i jednostka, czciciel natury, doświadczył, że śmierć i narodziny istnieją, że nie ma
życia bez śmierci. Dla Terencjusza ważne jest urodzenie – aby być. Staff pisze – należy żyć. Dookreśla
on  tym  samym  myśl  komediopisarza.  Używa  przecież  figury  starca  siedzącego  w  sadzie  –  sygnalizuje
pogodzenie się z cyklem życia, przemijalnością.

Ciekawe jest staffowskie spojrzenie na grzech: według niego grzech to „chora dobroć”, a mądrość

ma rys smutku, gdyż widzi więcej, jest świadoma. Czyż nie to właśnie miał na myśli autor „Kowala” i
tłumacz dzieł Nietzschego?

Staff kreuje siebie na „czciciela gwiazd”, czyli kogoś, kto posiadł mądrość astronomii, zatem w

jakiś  sposób  posiadł  świat.  „Miłośnik  ogrodów”  –  czyż  nie  jest  on  umiłowanym  w  harmonii  i  tradycji
klasycznej?  „Wyznawca  snów”  –  może  postrzega  siebie  poeta  jako  namiętnego  marzyciela,  idealistę,
entuzjastę rzeczy trudnych i niemożliwych? Prezentuje Staff własne doświadczenie: nie obce mu „gorycz
i  zawody,  (...)  ból  i  troska,  /Złuda  miłości,  zwątpień  mrok,  tęsknot  rozbicia”,  a  zatem  przykre,  lecz
hartujące człowieka sytuacje i stany.

Na przekór jednak poeta wielbi życie i głosi jego pochwałę. Kreśli przestrzenne obrazy

doświadczenia, obecności w lasach i  górach (wysokość i  gęstość), smakowania dni jasnych i ciemnych
(kolejne  opozycje),  oglądania  narodzin  i  śmierci,  skrajności,  a  przecież  wyrażonych  tak  lekko  i
nienachalnie.  Doznał  palety  uczuć  i  wie,  o  czym  mówi.  Teraz  przekazuje  swoją  wiedzę  i  mądrość  w
filozofii  stoicko-epikurejskiej,  tej  głoszącej  umiar  i  trzymanie  fasonu  bez  względu  na  okoliczności  oraz
umiejętności czerpania szczęścia i radości z każdej chwili życia. Stąd blisko do franciszkanizmu, którego
myśl i ideę zaszczepił w polskiej poezji właśnie Staff.

Nie można nie wspomnieć o motywie wędrówki wpisanej w wiersz; objawia się on w

czasownikowych formach wyrazów. Klasycyzm poety uwidacznia się w skromnej, wypośrodkowanej
formie wiersza oraz prostej tonacji emocjonalnej, nie mającej nic wspólnego z ekspresjonistycznymi,
dekadenckimi tekstami sobie współczesnych.

Staff kolejny raz udowadnia, że jest poetą osobnym, nie idącym ślepo po sznurku modernistycznej

poetyki. Gdy Kasprowicz, Tetmajer, Przybyszewski wojowali ze światem i głosili o wszechobecnym

poczuciu zagrożenia, autor „Snów o potędze” zgłębiał życie w całej jego rozciągłości, smakował je,
poznawał meandry, blaski i cienie. W tej perspektywie może o sobie pisać jako o mędrcu, mistrzu, starcu,
humaniście, któremu nic co ludzkie, nie jest obce. Tylko pozazdrościć tej chłonnej postawy
maksymalnego otwarcia na świat i jego afirmacji, akceptacji.

Kartoflisko

Kartoflisko pochodzi ze zbioru wierszy Ścieżki polne, który zostały wydany w 1919 roku. W

odróżnieniu od Kasprowicza, który napisał cykl sonetów Z chałupy, Staff nie miał na celu ukazania nędzy
panującej na polskiej wsi, wręcz przeciwnie. Nieoczekiwanego piękna nabierała codzienna praca, wśród
najwyżej  cenionych  wartości  znalazły  się  ponadto  pokora  i  prostota.  Łamiąc  młodopolski  stereotyp
nakazujący twórcy pogardę dla tłumu, Staff dowodził, że życie zwykłych ludzi też bywa cudem i szansą
na  ujawnienie  harmonii  istnienia.  Rzeźbiarza  ze  Snów  o  potędze  zastąpił  rolnik,  rzecznik  ładu  i
codziennej,  systematycznej  pracy  wykonywanej  w  nieustannym  kontakcie  z  przyrodą,  pisze  o
fascynacjach poety Jan Tomkowski.

Właśnie chęć ukazania piękna w codziennych, zwyczajnych czynnościach zwykłych ludzi stała się

motywem do napisania przez Staffa Ścieżek polnych. Można zaryzykować stwierdzenie, że chodziło mu o
pewnego  rodzaju  zabawę  artystyczną  polegającą  na  gloryfikacji  czynności  i  zjawisk  zwyczajnie
banalnych. Przykładem tego może być właśnie sonet  Kartoflisko. Ze swojego założenia sonet powinien
traktować o  czymś  wzniosłym,  heroicznym,  godnym  pamięci  i uwagi, a  u Staffa?  Kartoflisko to  utwór
poświęcony wiejskim kobietom zbierającym ziemniaki na polu. A w innych utworach ze Ścieżek polnych
możemy znaleźć utworu poświęcone chociażby wieprzowi czy gnojowi.

Sonet poświęcony jest wiejskim kobietom, z których każda okryta jest barwnym, ludowym

wełniakiem, zbierającym ziemniaki na polu. Mimo brzydkiej pogody i siąpiącego deszczu robotnice nie
przerywają zajęcia i pracują nadal w twardym, cierpliwym mozole. Podmiot liryczna zwrócił szczególną
uwagę  na  jesienny  pejzaż  opisując  chmarę  wron,  kłębiących  się  nad  głowami  kobiet,  mgłę  i  pole.  Co
ciekawe opisał również rytmiczny dźwięk, jaki wydaj wrzucane do blaszanych wiader ziemniaki. Chociaż
ogólny  widok  może  wydawać  się  szary  i  przygnębiający,  to  z  wiersza  wyraźnie  emanują  pozytywne
emocje.  Podmiot  liryczny  wydaje  się  być  zachwycony  kobietami  i  środowiskiem,  w  jakim  przyszło  im
pracować.

Sonet to utwór poetycki, który ma jasno i wyraźnie określone wymagania formalne. Zawsze musi

składać się z dwóch czterowersowych strof o powtarzających się rymach (ABAB ABAB lub ABBA
ABBA) oraz dwóch tercyn o odmiennych rymach (CDC DCD lub CDE CDE). Według wzoru pierwsze
dwie strofy powinny zawierać część opisowo-narracyjną sonetu, a pozostałe dwie refleksyjno-liryczną.

Kartoflisko nie spełnia wymogów klasycznego sonetu, ponieważ nie posiada części refleksyjnej.

Utwór w całości złożony jest z opisu przyrody, kobiet i ich pracy na polu. Brakuje jakichkolwiek
komentarzy, odniesień czy wniosków wypowiedzianych bezpośrednio przez podmiot liryczny.

Co charakterystyczne dla twórczości Staffa, Kartoflisko, choć jest utworem krótkim, naszpikowane

jest środkami artystycznymi. Poczynając od epitetów: jesiennym kapuśniakiem, wrony w żałobnym
zespole, skrzydeł czarne parasole, cierpliwym mozole, barwistym wełniakiem, ziemniaczane pole,
miękkiej ziemi, schylone najmitki, zeschłych badyli, płytkich korzeni, krągłe bulwy, ceber głęboki. Poprzez
metafory: Rozpinając swych skrzydeł czarne parasole. Po porównania: Zbierają krągłe bulwy, jak jaja
spod kwoki, Co głucho grzmią jak bębny na odmarsz jesieni.

Ars poetica

Liryk Ars Poetica będący w rzeczywistości zwięzłym manifestem poetyckim Leopold Staff

opublikował w swoim tomiku zatytułowanym Barwa Miodu w 1936 roku. Trzyzwrotkowy utwór stanowi
konsolidację poglądów poety, jego przemyśleń, refleksji oraz rozważań nad tworzeniem jasnej i prostej
liryki. Dążenie do tego wypełniło twórczość Staffa.

Wiersz podejmuje znany w literaturze motyw Ars poetica - sztuki poetyckiej. Podejmowali już go

przed Staffem między innymi:



Arystoteles w Poetyce,



Horacy w Liście do Pizonów,



Juliusz Słowacki w Beniowskim,



Krzysztof Kamil Baczyński w Ars poetica,



Stanisław Grochowiak w Ars poetica,



Czesław Miłosz w Ars poetica.

Leopold Staff w swoim wierszu Ars poetica , zawierającym przemyślenia, refleksje oraz rozważania

nad  tworzeniem jasnej  i  prostej liryki, nawiązuje do dorobku oraz poglądów poetyckich starożytnego
twórcy Horacego. Ukłon w stronę antycznego poety widać już w tytule wiersza.  Ars poetica to List do
Pizonów  Horacego.  Tan  wierszowany  esej,  będący  jednym  z  najsławniejszych  tekstów  dotyczących
poezji, stał  się wykładnią klasycznej  poetyki,  formułując jej główne założenia i  stając się wykładnią jej
zasad,  podstawą  poetyki  europejskiej.  Horacy  omówił  w  nim  dokładnie  strukturę  dzieła  literackiego,
nakreślił  parę  ważnych  słów  o  kompozycji,  budowie  tekstu,  stylu  i  języku.  Postulował,  by  poeta
przekazywał  w  poezji  swoje  doświadczenia,  refleksje.  Najważniejsze  dla  starożytnego  twórcy  było
jednak to, by czynił to szczerze i po dokładnym przemyśleniu, aby jego słowa wypływały „z wnętrza”.

Staff ustosunkowuje się w swoim wierszu do tez głoszonych przez autora sentencji „non omnis

moriar”.

W każdej z trzech zwrotek porusza inne aspekty tworzenia poezji.
Pierwsza traktuje o początkowym etapie tworzenia poezji. Traktuje o roli natchnienia, nazwanego

przez Staffa nieuchwytnym echem, określonego mianem symbolu najgłębiej ukrytych, ulotny i subtelnych
myśli.  Poeta  porównuje  natchnienie  do  chwilowego  echa,  ponieważ  tak  samo  jako  echo,  czyli  dźwięk
powtarzający  się  kilkakrotnie,  za  każdym  razem  ciszej  –  odbija  głosy,  tak  wena  jest  znakiem
błyskawicznych myśli, ulotnych emocji wywołanych chwilą, niewytłumaczalnych uczuć. Natchnienie jest
pojęciem niedefiniowalnym, lecz dającym się wyczuć. Zupełnie jak miłość:
Echo z dna serce, nieuchwytne,
Woła mi: "Schwyć mnie, nim przepadnę,
Nim zblednę, stanę się błękitne,
Srebrzyste, przezroczyste, żadne

Echo motywuje poetę w procesie tworzenia, daje mu siłę w opisywaniu piękna otaczającego go

świata, ulotności przyrody, zmian natury. Pozwala mu przenieść jego marzenia, pragnienia, smutki na
papier.

Słowa, które woła, są nawiązaniem do horacjańskiego hasła „carpe diem”, oznaczającego dosłownie

„żyj chwilą”, czyli czerp radość z każdej sekundy istnienia.

Staff tą aluzją chciał zwrócić uwagę człowieka na fakt, iż materiału, inspiracji i natchnienia

niezbędnego w czasie przelewania poezji na kartkę papieru dostarczają właśnie takie krótkie chwile,
wyjątkowe migawki niespodziewanego szczęścia.

Kolejne dwie zwrotki dają czytelnikowi wytyczne, co ma robić, czego szukać, gdzie patrzeć, by

tworzyć prawdziwą „poezję”. Poeta rozważa, jaki powinien być charakter i przeznaczenie poezji.

Druga strofa dotyczy kwestii porozumienia między nadawcą a odbiorcą tekstu, która jest

gruntowna  dla  poezji.  Podmiot  mówi,  że  najważniejszym  walorem  tekstu  jest  jego  zrozumiałość.
Jednocześnie  mówi  o  obowiązkach  ciążących  na  twórcach,  którzy  powinni  pisać  dla  ogółu  –  tworzyć
dzieła autentyczne, wypełnione prawdziwymi emocjami, lecz spełniające kryterium komunikatywności:
Łowię je spiesznie jak motyla,
Nie, abym świat dziwnością zdumiał,
Lecz by się kształtem stała chwila
I abyś, bracie, mnie zrozumiał.

Podmiot wyznaje, że podczas procesu tworzenia dzieła nie przyświeca mu idea zadziwienia czy

zszokowania  odbiorców,  lecz  zrealizowanie  walorów  przystępności,  zrozumiałości  i  szczerości
przekazu.  Słowo  bracie  zmniejsza  dystans  między  poetą  a  jego  czytelnikiem,  przez  co  wiersz  zyskuje
jeszcze bardziej na „zwykłości”, przypomina wręcz pogawędkę przy kawie. Tym zabiegiem poeta szuka
kontaktu z czytelnikiem.

Trzecia strofa z kolei postuluje prostotę teksu:

I niech wiersz, co ze strun się toczy,
Będzie, przybrawszy rytm i dźwięki,
Tak jasny jak spojrzenie w oczy
I prosty jak podanie ręki.

Wzorem wiersza według podmiotu lirycznego jest połączenie rytmu i dźwięku (poezja powinna

przypominać  muzykę),  wzbogacenie  go  jasnością  jak  spojrzenie  w  oczy  oraz  uatrakcyjnienie  przez
prostotę  przekazu,  która  podniesie  łatwość  w  komunikacji  z  czytelnikiem.  Odcina  się  od
skomplikowanych  i  wyszukanych  środków  stylistycznych  i  popiera  tworzenie  w  języku  jasnym  i
„czystym”.

Autor postuluje zatem przejrzystość, transparentność poezji, która stanie się przyczynkiem do

rozmowy między nadawcą a odbiorcą tekstu, zmusi tego drugiego do zastanowienia się nad ważnymi
problemami, do rozmyślań nad o rzeczami pięknymi, niezwykłymi, lecz ulotnymi – tak samo jak motyle i
poezja. Poezja powinna zachęcać do nieustannego obcowania z nią, do traktowania jej jako coś
najzupełniej normalnego, „zwykłego” w swej niezwykłości.

Wiersz Staffa jest zatem wykładnią sztuki, jaką powinien opanować poeta, by zasłużyć sobie na to

zaszczytne miano. Przede wszystkim musi dotrzeć do dna serca odbiorcy, rozbudzić i stymulować jego
wyobraźnię wzbogacając ją z każdy utworem o nowe, nieznane do tej pory kształty chwil.

Poeta ujawnia w nim swoją personalistyczną postawę na sztukę poetycką. Jak zauważa Marta

Wyka: Stawiał on bowiem zawsze wartości personalne ponad historycznymi, za dobro najwyższe uznawał
dobro  jednostki,  takiej  jednostki,  która  przeżycie  metafizyczne  i  egzystencjalne  przeciwstawia
historycznemu.  Z  tego  też  powodu  Staff  nie  mógł  zaakceptować  poetyki  codzienności  w  jej  wersji
„masowej”.  Mógł  z  niej  wydobywać  na  światło  dzienne  owych  pojedynczych  „prostych  ludzi”,
zachowując  przy  tym  doświadczenie  własne  jako  najważniejsze.  Jeżeli  więc  jest  u  Staffa  próba
zrozumienia – wysoce humanistycznego – świata prostego człowieka, nie ma identyfikacji z tym światem.

Utwór Ars poetica zaliczamy do liryki bezpośredniej, ze względu na pierwszoosobową

konstrukcję podmiotu lirycznego, który ujawnia się dzięki wprowadzeniu czasowników w pierwszej
osobie liczy pojedynczej: łowię, abym zdumiał oraz zaimków: woła mi, mnie zrozumiał.

Zabieg ten powoduje, że czytelnik utożsamia bohatera liryku z jego autorem, czyli Staffem. Nie

można tego jednak brać jako pewnik, ponieważ kategoria podmiotu lirycznego jest zawsze swoistą
kreacją artystyczną, tzw. bytem wewnątrztekstowym. Bądź co bądź, podmiot mówi nam o swoich
uczuciach, dzieli się refleksjami nad konstrukcją poezji, przemyśleniami nad procesem tworzenia.

Wiersz składa się z trzech czterowersowych strof o wyrównanej mierze dziewięciozgłoskowca.

Każda stanowi poruszenie odmiennego problemu i wytycznych podczas tworzenia poezji.

Staff, popierając stosowanie rymów w poezji, zastosował tu rymy dokładne (wyjątek …przepadnę -

…żadne! W pierwszej strofie), przeplatane żeńskie ABAB.
Rytm  wyznacza  także  równa  liczba  sylab  w  każdym  wersie  –  jedenaście.  Na  uwagę  zasługuje
porównanie poezji do motyla: Łowię je spiesznie jak motyla, przez co podkreśla jeszcze bardziej ulotność
pięknego  słowa,  trud  w  „złapaniu”,  zamknięciu  i  uchwyceniu  w  tym  nim,  delikatnym  i  wyjątkowym,
znaczenia.
Wiersz  zalicza  się  do  kręgu  wierszy  klasycystycznych.  Staff  nawiązuje  w  tym  liryku  zbudowanym
według  klasycznych  reguł  do  poetyki  Horacego,  postuluje  w  nim  komunikacyjną  wartość  poezji,
prostotę tekstów, przejrzystość języka, jasność stylu.

Jak podsumowuje analizę wiersza Urszula Lementowicz w opracowaniu Poezje Leopolda Staffa:

Ideał głoszonego przez siebie programu poetyckiego Staff zaprezentował, odwołując się do prostej,
regularnej formy i przystępnego, dla wszystkich zrozumiałego, choć uporządkowanego z troską o efekt
estetyczny, słownictwa.

Wysokie drzewa

Wiersz Wysokie drzewa ujrzał światło dzienne jako część tomiku o takim samym tytule, który

ukazał się w 1932 roku. Zbiór przyjęty został raczej chłodno, ponieważ wielu odbiorcom wydawał się
pochodzić z poprzedniej epoki. Staff powrócił w jego tematyce do młodopolskich haseł i wartości,
takich jak symbolizm czy impresjonizm. Sam wiersz opowiada o więzi człowieka i natury.

Wysokie drzewa to najogólniej rzecz ujmując poetycki opis… wysokich drzew. Podmiotem

lirycznym  wydaje  się  poeta  hołdujący  klasycznym  wartościom  sztuki.  Utwór  stanowi  wyraz  jego
zachwytu nad pięknem krajobrazu. Na pierwszym planie widnieją monumentalne wysokie drzewa na tle
zachodzącego  słońca.  Impresjonistyczny  obraz  przyrody  dopełnia  jezioro.  Staff  w  niezwykle
wyrafinowany sposób, za pomocą środków artystycznych, oddał nie tylko wizualne piękno zjawiska, ale i
jego dźwięki, a nawet zapach. Można się zastanawiać, czy utwór jest pochwałą przyrody, czy też niesie
ze sobą inne znaczenie.

Tytułowe drzewa są przecież W brązie zachodu kute wieczornym promieniem, co powinno

przywodzić  odbiorcy  na  myśl  rzeźbę,  czyli  sztukę  uznawaną  przez  antycznych  za  doskonałą.  Staff
wydaje  się  mówić  czytelnikowi:  oto  drzewa,  dzieła  najdoskonalszego  rzeźbiarza  –  natury!  To  właśnie
przyroda zdolna jest do tworzenia prawdziwego piękna, a człowiek co najwyżej może je podziwiać.

Idąc dalej dostrzegamy, że konary drzew tworzą nad połacią wody coś na kształt sklepienia. Obraz

ten przywodzi na myśl wspaniałą świątynię, która zamiast z kolumn zbudowana jest z pni. Wewnątrz niej
króluje  piękno,  rozbrzmiewa  wspaniała  muzyka  koników  polnych  i  roznosi  się  zielono-złoty  zapach
wody.  Dla  zrozumienia  wiersza  ważne  jest  również,  aby  zapoznać  się  z  symboliką  drzewa.  W  wielu
kulturach oznacza ono życie i jego nieodgadnione ścieżki, siłę, potęgę, doskonałość, witalność.

Ostatnia część wiersza opisuje wrażenia poety, który sierpniowego wieczora na brzegu jeziora

kontempluje ten niesamowity widok. Dowiadujemy się, że dzięki obcowaniu z pięknem przyrody,  jego
dusza  nie  tylko  rośnie,  ale  się  wyzwala.  Właśnie  takie  jest  przesłanie  utworu.  Jest  wskazówką,  gdzie
powinniśmy  szukać  ukojenia,  piękna,  natchnienia,  szczęścia  –  tylko  na  łonie  przyrody,  jedynej
prawdziwej artystki.

Uważa się też, że Wysokie drzewa to jeden z wielu przejawów franciszkanizmu w twórczości

Staffa. Wiadomo, że poeta był zafascynowany sylwetkach świętego Franciszka i zgadzał się z wieloma
jego mądrościami. W omawianym wierszu odzwierciedlona zostały myśl przedstawiania świata jako

doskonałego boskiego dzieła, w którym piękno jest wszechobecne i oczywiste. Wszystkie elementy
świata natury współgrają ze sobą, tworząc idealną harmonię.

Wysokie drzewa składają się z trzech czterowersowych strof. Każdy z wersów zbudowany jest z

trzynastu zgłosek i obdarzony jest regularną średniówką po siódmej sylabie. Rymy są tu parzyste i
krzyżowe, typu ABAB (drzewa, promieniem, rozlewa, sklepieniem). Ponadto każda strofa to jedno
zdanie wielokrotnie złożone. Utwór został spięty przez autora klamrą kompozycyjną (wers O, cóż jest
piękniejszego niż wysokie drzewa pojawia się na początku i końcu utworu), przez co można nazwać go
pierścieniowym.

Bogata warstwa artystyczna wiersza została zbudowana za pomocą:



metafor: np. Tysiącem srebrnych nożyc szybko strzygą ciszę,



epitetów: np. wysokie drzewa, wieczornym promieniem, srebrnych nożyc,



onomatopei: np. strzygą,



personifikacji: np. I zmierzch ciemnością smukłe korony odziewa.

Utwór w swojej budowie i treści nawiązuje niewątpliwie do klasyki. Jedną z jej cech był stylu

wysoki  i  patos.  Mamy  z  nimi  do  czynienia  także  w  wierszu  Staffa.  Przedstawiony  obraz  jest
monumentalny,  potężny  niczym  pomnik.  Taki  sam  jest  język  utworu,  czuć  w  nim  patos,  uniesienie  i
powagę.  Poczucie  to  potęguje  zwłaszcza  ostatni  wers:  O,  cóż  jest  piękniejszego  niż  wysokie  drzewa!
Również z klasyki wywodzi się pokrywalność długości zdań z długością strof.

Podmiotem lirycznym utworu jest wrażliwy na piękno natury człowiek, prawdopodobnie poeta.

Nie jest jednak możliwe, aby określić jego wiek czy płeć. Po przeanalizowaniu prowadzonej przez niego
narracji można dojść do wniosku, że Wysokie drzewa zaliczają się do liryki pośredniej. Badacze
przypisują utwór Staffa ponadto do bardziej szczegółowej kategorii: liryki opisowej.

Curriculum vitae

Leopold Staff, jeden z najbardziej znanych polskich poetów dwudziestego stulecia (znajduje się w

tomie w Cieniu miecza) opowiada o swoim dorastaniu do bycia poetą. Utwór Curriculum vitae już w
swym tytule sugeruje zawartość tematyczną. Poeta prezentuje w nim swoje poetyckie „cv”.

W wierszu Staff dzieli się z czytelnikiem – adresatem tekstu – swoimi doświadczeniami,

przemyśleniami oraz rozmyślaniami na temat dorastania, tworzenia dojrzałej poezji.

W dwóch częściach – opisowej i refleksyjnej - z których każda liczy po dwie strofki, podmiot

liryczny  ukazuje  etapy  swojego  życia.  Opowiada  tym  samym  o  zmianach,  jakie  w  nim  zachodziły,  o
wydarzeniach,  które  kształtowały  jego  osobowość,  dlatego  ten  wiersz  możemy  rozpatrywać  w
kategoriach uniwersalnych. Opisywane doświadczenia przydarzyły się większości z nas.

W pierwszej strofie utworu poeta wspomina swoje dzieciństwo, gdy był niewinny, co można także

rozumieć w metaforycznym znaczeniu – był nieświadomy swojego talentu, niezdecydowany na
twórczość artystyczną:
Dzieciństwa mego blady, niezaradny kwiat
Osłaniały pieszczące, cieplarniane cienie.
Nieśmiałe i lękliwe było me spojrzenie
I stawiając krok cudzych czepiałem się szat

Wyznaje, że jego dzieciństwo było osłonięte kloszem, nie spotykały go w młodych latach żadne

przykrości, był odizolowany od prawdziwego świata. Owym bladym, niezaradnym kwiatem może być w
tym przypadku talent poetycki poety, który nie mógł się rozwinąć w dzieciństwie, ponieważ odgradzały
go choć pieszczące, to jednak cieplarniane cienie. Poeta wspomina, że w tamtych latach miał Nieśmiałe i
lękliwe spojrzenie, dokonując jakiegokolwiek wyboru, podejmując nawet najmniejszą decyzję - cudzych

czepiał się szat. Nie ponosił konsekwencji, nigdy nie spotkało go nic złego. Był dzieckiem, więc
cechowała go niesamodzielność, zależność od innych ludzi, najprawdopodobniej od rodziców.

Mimo wszystko wymowa pierwszej zwrotki jest nostalgiczna i melancholijna, przebija z niej

tęsknota za czasami, gdy podmiot liryczny otaczały kochające go osoby, dbające o niego, dające mu
poczucie bezpieczeństwa i beztroski. Można ją także odczytywać jako wspomnienie o pierwszych,
nieporadnych i nieudanych krokach w poezji, o szukaniu ideałów i wzorców artystycznych.

Kolejna zwrotka przenosi nas w czasy młodości poety, gdy stawiał pierwsze kroki poza

środowiskiem rodzinnym:
Młodość ma pierwsze skrzydła swe wysłała w świat,
Kiedy nad wiosnę milsze zdały się jesienie.
Więc kochałem milczenie, wspomnienie, westchnienie
I plotłem chmurom wieńce z swych kwietniowych lat.

Dorastając, młody Staff zaczął określać i poznawać siebie. Towarzyszyła temu radość,

zniecierpliwienie oraz zachwyt nad czynionymi spostrzeżeniami na temat własnego charakteru i
osobowości.

Jego serce i umysł wypełniały zaszczytne idee. Był optymistycznie nastawiony do świata, który

stanowił w tamtym czasie dla niego niewyczerpalne źródło wiedzy. Kochał milczenie, wspomnienie,
westchnienie, a od posągów, od drzew i od trawy nauczył się prostej, pogodnej postawy.

Stopniowo zaczął myśleć nad przyszłością. Pokładał w niej wielkie plany. Pragnął zrealizować

naprędce wieloletnie marzenia.

W tej zwrotce widać pewną tęsknotę za czasami beztroskiego dzieciństwa, ponieważ zdawał sobie

sprawę,  że  dorosłe  życie  –  choćby  nie  wiadomo  jakie  przynosiło  korzyści  związane  z  nieograniczoną
wolnością,  szacunkiem  innych  –  wnosi  także  obowiązki  i  kłopoty,  które  będzie  musiał  rozwiązywać
samodzielnie  i  na  własną  odpowiedzialność.  Nikt  nie  poda  mu  gotowych  odpowiedzi,  nikt  nie  wskaże
właściwej drogi.

Ostatnia zwrotka traktuje o dojrzałości poety, gdy nauczył się obserwować przyrodę i cieszyć z

najmniejszej rzeczy:
I kiedym, stary smutku dom zburzywszy w gruzy,
Uczynił z siebie jeno wschodom słońca próg,
Rozumie mnie me serce i kochają Muzy.

Wbrew powszechnemu mniemaniu, starość dla podmiotu lirycznego nie stanowi przeszkody w

spełnianiu swoich marzeń. Ten czas jest tak samo udany, jak dzieciństwo czy dojrzewanie. Może nawet
obfituje w jeszcze milsze niespodzianki, ponieważ podmiot jest już świadomy siebie, wie, co jest jego
priorytetem,  na  co  go  stać,  wie,  że  smutek  nie  przynosi  korzyści.  Nie  musi  już  próbować  się  określać.
Pojmuje  siebie  jako  poetę,  zna  swoją  wartość  jako  artysta,  jest  spełniony.  Dopiero  w  dojrzałym  wieku
czuje harmonię, połączenie ze światem. Potrafi w pełni dostrzec piękno otoczenia oraz czerpać z niego
to,  co  najlepsze,  najbardziej  wartościowe.  W  końcu  rozumie  go  jego  serce  i  kochają  Muzy.
Wiersz Leopolda Staffa, w którym mamy swoiste podsumowanie jego życia i twórczości, jest ukłonem w
stronę  sztuki  i  kultury  starożytnej,  jest  głosem  szacunku  dla  tradycji  literatury.  Prócz  stworzenia  XX-
wiecznego sonetu, poeta zaczerpnął trochę motywów i tematów z mitologii, okazując się być tym samym
człowiekiem szukającym inspiracji poza swoją epoką, zafascynowanym artystami żyjącymi kilka wieków
przed nim, tworzącym dzieła uniwersalne.

Wiersz Curriculum vitae należy zaliczyć ze względu na formę do klasycznego sonetu -

wypracowanej formy poetyckiej o wielkiej tradycji w dziejach poezji.

Autor podzielił go na dwie części: w pierwszej - opisowej - złożonej z dwóch cztertowersowych

strof  podmiot  liryczny  opisuje  swój  rozwój  poetycki,  zaś  w  drugiej,  refleksyjnej  –  kolejne  dwie
trzywersowe linijki – dzieli się z czytelnikiem przemyśleniami na temat swojej  kondycji twórczej oraz
rozważaniami nad dojrzałą, dorosłą poezją.

W obu częściach widać tradycyjne, klasyczne podejście Staffa do rytmu oraz rymów. Poeta

skierował się w stronę rytmu stałego, zastosował rymy regularne, dokładne. W pierwszej części są to
rymy ABBA. Z kolei linijki dwóch ostatnich wersów są ułożone w porządku CDC.

Dzieła:
1901 – „Sny o potędze”
1903 – „Dzień duszy”
1905 – „Ptakom niebieskim”
1908 – „Gałąź kwitnąca”
1910 – „Uśmiechy godzin”
1911 – „W cieniu miecza”
1914 – „Łabędź i lira”
1918 – „Tęcza łez i krwi”
1919 – „Ścieżki polne”
1921 - " Sowim piórem"
1921 – „Żywiąc się w locie”
1927 – „Ucho igielne”
1932 – „Wysokie drzewa”
1936 – „Barwa miodu”
1946 – „Martwa pogoda”
1954 – „Wiklina”
1958 – „Dziewięć muz” (wydanie pośmiertne)

Międzywojenna poezja Leopolda Staffa.

Staff, poeta „trzech pokoleń”, debiutował w Młodej Polsce - w 1901 tomem SNY O POTĘDZE.

Wówczas przechodził fazę nietzscheanizmu, dekadentyzmu, postawę franciszkańską i umiłowanie wsi aż

po tendencje klasyczne.

Na międzywojenną twórczość składają się liczne tomy poetyckie, wśród których najważniejsze to:

-Ścieżki polne (1919);

-Ucho igielne (1927);

-Wysokie drzewa (1932);

-Barwa miodu (1936).
W wierszach z tych tomów potwierdza przywiązanie do tradycji kultury śródziemnomorskiej i do

wartości  wywodzących  się  z  religii  chrześcijańskiej.  Tworzy  poezje  klasycystyczną:  o  regularnej
wersyfikacji i strofice, dostojnym słownictwie i bogactwie odwołań do tradycji. Poezja ta przynosi także
franciszkańską  fascynację  przyrodą:  świat  natury,  stworzony  przez  Boga,  jest  źródłem  nieustannego
zachwytu nad pięknem życia.

Fascynacji przyroda towarzyszy przekonanie o harmonijnym związku natury i człowieka. Świat –

dzieło Boże – to miejsce jedyne dla człowieka, na tym właśnie Bożym świecie może on nieustannie
odkrywać bogactwo istnienia.

Franciszkańskie umiłowanie świata łączy się w liryce z przywiązaniem do ziemi ojczystej, jej

krajobrazu, do geografii i przyrodniczej niepowtarzalności.

W dwudziestoleciu miał już ustaloną opinie poety dużego formatu – skamandryci uznawali go za

swojego patrona. Tworzy w tym okresie poezję codzienności, pragnie wydobyć piękno z motywów

powszednich i rodzimych. Przyjmuje jako jeden z motywów szarą codzienność miasta, lecz skupia swoją
uwagę  na  temacie  wsi,  sławi  wiejski  pejzaż,  prace  w  polu  –  tom  „Ścieżki  polne”.  Wiersz  Kartoflisko
ukazuje właśnie rolników pracujących przy wykopach  - kartofle uderzające o wiadro brzmią jak „werble
na odmarsz jesieni”. Poeta do tematów codziennych i prostych używa formy klasycznej, uzyskując w ten
sposób efekt piękna i poezji.

W tomach WYSOKIE DRZEWA (1932) i BARWA MIODU (1936) Staff dąży do coraz większej

zwięzłości środków wyrazu, zwraca się ku tematyce życia codziennego, zrywa z patetyczną metaforyką
na rzecz codziennego konkretu. Pojawia się specyficzny rodzaj żartobliwego humoru, poeta akcentuje
swoją postawę sceptyka.

Znalazłam gdzieś w internecie, ale nie edytowałam (obrabiałam) tego w żaden sposób, bo opracowanie to
może, ale nie musi się przydać, a moje i tak było dość czasochłonne i obszerne.
M. Czajka