plik

Literatura na podstawie której opracowano treści wykładu:

Anczewska, M., Świtaj, P., Roszczyńska, J. (2005). Wypalenie zawodowe. Postępy Psychiatrii i Neurologii 2005;
14 (2): 67–77.

Hobfoll S., Stres, kultura i społeczność. Psychologia i filozofia stresu. Gdańsk 2006

Maslach C., Wypalenie – w perspektywie wielowymiarowej. [w:] Sęk H., Wypalenie zawodowe. Przyczyny.
Mechanizmy. Zapobieganie. Warszawa 2000.

Kozak S., Patologie w środowisku pracy Zapobieganie i leczenie. Warszawa 2009.

Kurcz I., Kądzielawa D. (red.), (2002). Psychologia czynności nowe perspektywy. Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe SCHOLAR.

Litzke S., Schuh H., Stres, mobbing i wypalenie zawodowe. Gdańsk 2007.

Reykowski J.(1968). Eksperymentalna psychologia emocji. Warszawa: Książka i Wiedza.

Rongińska T., Gaida W., Strategie radzenia sobie z obciążeniem psychicznym w pracy zawodowej. Zielona
Góra 2001.

Terelak J., Człowiek i stres. Bydgoszcz-Warszawa 2008.

10.

Terelak J., Psychologia stresu. Warszawa 2001.

11.

Tomaszewski T. (1963). Wstęp do psychologii. Warszawa: PWN.

12.

Tomaszewski T. (red.). (1975). Psychologia. Warszawa: PWN.

13.

Tomaszewski T. (1984). Ślady i wzorce. Warszawa: WSiP.

14.

Terelak J. (2008). Człowiek i Stres. Bydgoszcz-Warszawa: Oficyna Wydawnicza Branta.

15.

Wilczek-Rużyczka, E. (2008). Wypalenie zawodowe a empatia u lekarzy i pielęgniarek. Kraków: Wydawnictwo
Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Przed … koncepcją homeostazy

Claude Barnard „Prawo stałości środowiska wewnętrznego”

Komórki organizmów wielokomórkowych, żyją we

własnym  odizolowanym  od  świata  środowisku,  w  którym
zachodzą  zmiany,  często  zakłócające  czynności  organizmu  lub
zagrażające jego życiu.

Środowisko wewnętrzne jest gwarantem stałości i jest

jednocześnie warunkiem niezależnej egzystencji ustroju.

http://i.wp.pl/a/f/jpeg/22719/640x260gabka.jpeg

http://www.betanki.org.pl/wp-
content/uploads/2013/03/rozw%C3%B3j-dziecka-
150x150.jpg

Przed … koncepcją homeostazy

Większość mechanizmów adaptacyjnych ma charakter

ujemnego  sprzężenia  zwrotnego  (poza  niektórymi  reakcjami
patologicznymi).  Schemat  ujemnego  sprzężenia  zwrotnego:
warunkiem  przetrwania  organizmu  narażonego  na  wpływy
świata

otaczającego

jest

sprawność

mechanizmów

fizjologicznych,  odpowiedzialnych  za  zmiany  w  środowisku
wewnętrznym  i  przeciwstawiające  się  im  reakcje,  czyli  za
utrzymanie status quo ante.

Claude Barnard „Prawo stałości środowiska wewnętrznego”

Stałość środowiska wewnętrznego jest podstawowym

warunkiem życia w przyrodzie i utrzymywana jest ona dzięki
procesom fizjologicznym i biochemicznym organizmu.

Koncepcja homeostazy

Walter Cannon (1927) „Mądrość ciała”

„Mądrości ciała upatruje się w systemie mechanizmów

regulacyjnych, które pozwalają organizmowi odpowiadać
w sposób korzystny na bodźce środowiskowe”.

Cannon wprowadził pojęcie

homeostazy

Homeostaza

– (gr. homoios – podobny, stasis - stan, można

tłumaczyć jako stałą moc, czyli jako zdolność do pozostawania
takim

samym)

jest

określeniem

różnych

procesów

regulacyjnych,  opartych  na  zasadzie  ujemnego  sprzężenia
zwrotnego,  które  umożliwia  organizmowi  utrzymywanie  na
stałym  poziomie  pewnej  liczby  parametrów  fizycznych  i
chemicznych.

Przykład homeostazy: działanie termostatu

Przykład homeostazy: regulacja temperatury w organizmie

człowieka

Koncepcja homeostazy

Homeostaza zakłada, że ustrój funkcjonuje prawidłowo

tylko    w    tych    granicach,    które    są  określone      przez
umiejętność  utrzymania      stałości      środowiska
wewnętrznego    w    sytuacji  działania    różnych    czynników
presji (under stress).

Czyli tylko w takich granicach w których możliwa jest

szybka adaptacja, aby stan organizmu został zachowany
w ściśle określonych dla niego ramach, oraz organizm mógł
funkcjonować bez zakłóceń w zmienionych warunkach.

Homeostaza jest pojęciem, wyobrażeniem idealnym,

ponieważ w rzeczywistości może zdarzyć się, że po
zadziałaniu bodźca, organizm nie zawsze wraca do stanu
wyjściowego.

Wyjaśnianie mechanizmów funkcjonowania organizmów

możliwe jest przy użyciu pojęć: homeostazy, adaptacji i
stresu.

Po…koncepcji homeostazy

Statyczny

charakter

homeostazy

zostaje

zastąpiony

„

homeodynamiką

” i „

allostazą

”.

—

Homeodynamika

= homeorheusis (wszystko co niesteałe,

płynne) = rheostasis (plastyczność, ruchliwość procesów
fizjologicznych organizmu)

—

Allostaza

– oznacza proces osiągania stabilności środowiska

wewnętrznego  poprzez  zmianę.  Allostaza  zachodzi  dzięki
współdziałaniu  określonych  układów  organizmu  i  substancji
przez niego wydzielanych.

Koncepcja allostazy pozwala zrozumieć mechanizmy

zarządzające procesami biologicznymi organizmów żywych.

Koncepcja stresu – dystresu Selye’go

Koncepcja oparta na

Ogólnym Zespole Adaptacyjnym

używanym wcześniej do wyodrębniania mechanizmów
choroby.

Stress

stres

‚(problem z przekładem pojęcia stress)

Trudność z używaniem pojęcia przez Selye’go (stress =
stres, strain, noxius agents ?);

Trudności z polskim przekładem stress, stres, a może presja
lub napór;

Przyjęto określenie stres, którego definicja nie jest
jednoznaczna, ale jest ściśle powiązana ze

zwykłym

zespołem choroby

Stres wg Selye’go

„Stres jest nieswoistą reakcją organizmu na wszelkie
stawiane mu żądania”. (1979)

Lub innymi słowy:

„Nieswoiste żądanie aktywności jako takiej, jest istotą stresu”.
(1979)
„Niezależnie  od  tego  jaki  jest  rodzaj  zakłócenia  wszystkie    te
czynniki  mają  jedną  cechę  wspólną  –  zwiększają  żądanie
przystosowania  się  organizmu.  Żądanie  to  jest  nieswoiste  i
wymaga przystosowania się do zakłócenia niezależnie od jego
charakteru”. (1979)
„Stres jest określany jako stan organizmu na który składają się
wszystkie  niespecyficzne  (nie  związane  z  istotą  i  działaniem
bodźca  szkodliwego)  reakcje  organizmu,

czyli stres to stan

organizmu stanowiący odpowiedź na szkodliwe bodźce

(1975)

Pojęcie stresu wg Selye’go

Działanie  na  organizm  czynników  szkodliwych  (stresorów),  np.
infekcja,  wysoka  temperatura,  zranienia  wywołują  w
organizmie stan stresu, czyli zespół zmian fizjologicznych, które
służą  obronie  organizmu.  Zmiany  te  bywają  dwojakiego
rodzaju:

—

Zmiany specyficzne zachodzące w obrębie zadziałania
stresora określane są przez Selye’go jako

Lokalny zespół

adaptacyjny (LAS)

—

Zmiany globalne, niespecyficzne określone są jako

Ogólny

zespół adaptacyjny (GAS),

który to zespół jest

istotą

koncepcji stresu wg Selye’go

Reakcja stresowa – I istotny element teorii

Rozwój reakcji stresowej następuje przez trzy stadia

—

Stadium reakcji alarmowej

, wyróżnia się dwie fazy :

—

Faza szoku

: obejmuje początkowy bezpośredni wpływ czynnika

szkodliwego na organizm, następuje pobudzenie organizmu do
obrony (spadek ciśnienia krwi, obniżenie temperatury) oraz
wskaźników uszkodzenia organizmu;

—

Faza przeciwdziałania szokowi

: obejmuje aktywne reakcje obronne

organizmu, którym towarzyszą zmiany w funkcjach fizjologicznych –
wzrost ciśnienia krwi, podwyższenie temperatury

—

Stadium odporności,

organizm względnie przystosowuje się do

działania bodźców szkodliwych jednocześnie obniża się tolerancja
dla innych bodźców wcześniej uważanych za nieszkodliwe.

—

Stadium wyczerpania

, pojawia się kiedy czynniki szkodliwe

działają zbyt długą lub zbyt intensywnie, następuje pobudzenie
organizmu ale nie jest ono związane z niwelowaniem oddziaływań
czynników

szkodliwych

ale

rozregulowaniem

funkcji

fizjologicznych organizmu i utratą przez organizm zdolności
obronnych.

Energia przystosowania – II istotny element teorii

Energia przystosowania

- Selye wyróżnia „powierzchniową"

i  „głęboką"  energię  przystosowania.  Energia  powierzchniowa
jest  uruchamiana  na  każde  żądanie,  a  jej  wydatki  są
uzupełniane  kosztem  energii  głębokiej,  która  na  drodze
adaptacyjnych

zmian

mechanizmów

homeostatycznych

prowadzi do starzenia się i śmierci. Pojęcie dystres lub zły stres
wprowadzono  na  oznaczenie  stresu  deprywacji  lub  stresu
przeciążenia  prowadzącego  do  choroby.  Opiera  się  na
ogólniejszym  założeniu,  że  w  każdej  chorobie  tkwi  pewien
pierwiastek przystosowania.

Kategoryzacja pojęcia stres wg Selye’go

Wyróżnione zostały: 4 pojęcia stresu, które Selye

wyodrębnił

według

dwóch

kryteriów:

ilościowych

i jakościowych.

Kryterium ilościowemu odpowiada

wartość stymulacyjna

stresorów

. Kontinuum deprywacja - przeciążenie stymulacyjne

najlepiej charakteryzuje ten aspekt stresu.

Kryterium jakościowemu odpowiada

wartość moralna

stresorów

. Stresory niosące cierpienie i dezintegrację

psychiczną  charakteryzowane  są  pojęciem  zły  stres  i  dystres),
zaś  stresory  motywujące  człowieka  do  wysiłku  i  osiągnięć
życiowych - pojęciami dobry stres s lub eustres.

Reakcja fizjologiczna organizmu

Uwaga:

Wszystkie stresory wywołują taką samą reakcję

fizjologiczną organizmu.

W stresowej reakcji biorą udział dwa biologiczne systemy:



współczulny układ nerwowy (który aktywuje się jako
pierwszy),



system Podwzgórze – Przysadka – Nadnercza (który zaczyna
działać po pewnym czasie – Oś HPA).

Współczulny (sympatyczny) układ nerwowy - Reakcja walki lub ucieczki.

W pierwszych chwilach po zadziałaniu stresora pobudza

on  nadnercza  do  wydzielania  adrenaliny  i  noradrenaliny.
Wywołuje  takie  skutki,  jak  przyspieszenie  tętna  i  oddechu,
szybszą i bardziej efektywną pracę serca (z każdym skurczem
pompowana jest większa ilość krwi), rozszerzenie oskrzeli oraz
źrenic.

Powoduje też rozłożenie tłuszczu na kwasy tłuszczowe i

glicerol, rozkład glikogenu zmagazynowanego w wątrobie do
glukozy, odpłynięcie krwi z kończyn w kierunku mięśni, serca i
mózgu oraz ustanie procesów trawiennych.

Hormonalno – neuronalny mechanizm stresu

IDENTYFIKACJA PRZEZ

OŚRODKI KOROWE I

LIMBICZNE

PODZWGÓRZE

PRZYSADKA

KORA NADNERCZY

RDZEŃ NADNERCZY

SYMPATYCZNY

UKŁAD

NERWOWY

Tkanki inne

niż CUN

CUN

KORTYKOLIBERTYNA

ACTH

KATECHOLAMINY

Adrenalina

Noradrenalina

GLIKOKORTYKOIDY

cd…

GLIKOKORTYKOIDY

KATECHOLAMINY

Adrenalina, Nor-adrenalina

Mobilizacja rezerw

tłuszczowych

Dostarczenie substratów

do oddychania

komórkowego

Wzrost poziomu cukru we

krwi

Redukcja stanu zapalnego

Hamowanie reakcji

alergicznych

Wzrost pojemności

minutowej serca

Obniżenie progu

pobudliwości tworu

siatkowatego i rdzenia

przedłużonego

Zwężenie naczyń

krwionośnych skóry i nerek

Rozszerzenie naczyń

krwionośnych w mózgu i w

mięśniach

Wzrost poziomu cukru we

krwi

Kortyzol

Czas od percepcji stresu do wzrostu wydzielania: minuty,

godziny, doby

—

zmiana odporności,

—

obniżenie sprawności / funkcjonowania limfocytów

(najpierw tych starszych i mniej sprawnych, następnie
wszystkich innych),

—

uszkadzanie neuronów podwzgórza;

—

wstrzymanie formowania się nowych limfocytów;

—

hamowanie prawidłowej pracy mózgu;

—

uszkadzanie hipokampu;

Kortyzol zwiększa stężenie glukozy we krwi i przyspiesza

rozkład  kwasów  tłuszczowych  do  ciał  ketonowych.  Powoduje
również  zmianę  przetwarzania  informacji  docierających  do
narządów  zmysłów.  Zmniejsza  wrażliwość  zmysłów,  czyli
zdolność  odbioru  najsłabszych  bodźców,  ale  zwiększa  zdolność
rozróżniania odrębnych bodźców.

Stres fizjologiczny – podsumowanie

—

Stan

stresu fizjologicznego

powstać może jako wynik

działania szkodliwych czynników o charakterze fizycznym, jak
również na skutek oddziaływania czynników mających
wymiar psychologiczny.

—

Selye w ostatnich koncepcjach prezentuje holistyczne ujęcie
stresu  i  nową  koncepcję  zdrowia,  która  zakłada,  że  ciało  i
psychika  powinny  być  traktowane  łącznie  jako  całościowy  i
zintegrowany organizm.

—

Zauważa  się  ewolucję  poglądów  od  ujęcia  stresu
w  kategoriach  fizjologicznych  do  stresu  w  kategoriach
psychologicznych  koncentrujących  się  na    nieuchronności
stresu  oraz  nie  ujmowaniu  stresu  wyłącznie  w  kategoriach
szkodliwych.

Medyczne koncepcje stresu

—

Koncepcja stresowych zdarzeń życiowych B.S. i B.P.
Dohrenwendów;

—

Koncepcja kryzysów życiowych G. Caplana;

—

Koncepcja dezintegracji pozytywnej K.Dąbrowskiego;

—

Koncepcje psychosomatyczne stresu;

—

Koncepcja salutogenetyczna stresu A.Antonovsky’ego;

Koncepcja stresowych zdarzeń życiowych B.S. i B.P. Dohrenwendów

—

Zdarzenia życiowe nadają kształt, kierunek aspektom życia
jednostek.

—

Zdarzenia życiowe są czynnikami stresowymi, które
wpływają na funkcjonowanie człowieka;

—

Zdarzenia życiowe pozostają w korelacji ze zdrowiem
fizycznym jak i psychicznym człowieka.

—

Koncepcja stresowych zdarzeń życiowych powstała na
podstawie danych socjoepidemiologicznych;

—

Jest traktowana jako predyktor chorób cywilizacyjnych,

Koncepcja stresowych zdarzeń życiowych B.S. i B.P. Dohrenwendów

Schemat koncepcji:

CZYNNIKI

ŚRODOWISKA

NIEPOŻĄDANE

ZMIANY W ZDROWIU I

FUNKCJONOWANIU

MEDIATORY

ZEWNĘTRZNE

BRAK ZMIAN

STAN STRESU

STRESOWE

ZDARZENIA

ŻYCIOWE

(Pozytywne zmiany)

ROZWÓJ

OSOBOWOŚCI

MEDIATORY

WEWNĘTRZNE

CHARAKTERYSTYKA

OSOBY

Koncepcja stresowych zdarzeń życiowych B.S. i B.P. Dohrenwendów

Wady koncepcji:

—

niedostatecznie wyjaśnia chorobę,

—

trudności z oceną ilościową stresowych zdarzeń życiowych
(mogą się kumulować);

—

trudności  z  subiektywizmem  i  porównywalnością  zdarzeń
życiowych  pomiędzy  różnymi  ludźmi,  jak  również  u  tych
samych osób;

Podejmowano próby standaryzacji krytycznych zdarzeń

życiowych. Próby te doprowadziły do powstania typowych skal
zdarzeń życiowych, których celem jest ocena poziomu stresu
jednostki związanego z konkretnym zdarzeniem życiowym.

Przykładowe skale do mierzenia stresowych wydarzeń życiowych

Holmes, Rahe (1967), Skala ponownego przystosowania
społecznego (Social Readjustement Rating Scale)

– lista

charakterystycznych dla danego kręgu kulturowego zdarzeń
stresowych, którym przypisano wagi (rangi i punkty), ze
względu na arbitralne kryterium danego zdarzenia dla życia
i rozwoju człowieka.

II.

Paykel, Prusoff, Uhlenhuth, (1971), Skala Zdarzeń
Życiowych (Scale od Life Events)

– skala składa się z 61

pozycji  kwestionariusza,  oceniających  zdarzenia  życiowe  w
terminach  stopnia  lęku  na  podstawie  skalo  od  0  do  20,
zakłada się że można ocenić stres ilościowo niezależnie od
subiektywnego, specyficznego doświadczenia.

Przykładowe skale do mierzenia stresowych wydarzeń życiowych

III.

Rahe (1975), Kwestionariusz Znaczących Zmian Życiowych
(Recent Life Change Questinnaire)

– kwestionariusz ten

odwołuje

się

indywidualnego

doświadczenia

określonego  zdarzenia  życiowego  oraz  do  oceny  trudności
dostosowania  się  do  tego  zdarzenia  w  skali  od  1  do  10.
Subiektywna trudność w dostosowaniu się do krytycznego
zdarzenia  życiowego  interpretowana  jest  jako  ocena
indywidualnego stresu życiowego.

IV.

Sarason, Johnson, Siegiel (1978), Mapa Doświadczeń
Życiowych (Life Experiences Survey)

- 57 kategorii zdarzeń

życiowych  (zdarzenia  indywidualne  o  charakterze  silnego
wstrząsu  życiowego),  ocena  następuje  w  skali  od  +3
zdarzenia  o  charakterze  skaranie  pozytywnym  do  -3
zdarzenia  o  charakterze  skrajnie  negatywnym,  taki  zabieg
pozwala  na  identyfikację  zmian  życiowych,  które  są
definiowane w terminach stresu psychologicznego.

Skala ponownego przystosowania społecznego

Śmierć współmałżonka 100

Rozwód

Separacja lub rozstanie 65

Pobyt w więzieniu

Śmierć bliskiego członka rodziny

Ciężka choroba lub wypadek z uszkodzeniem ciała

Ślub

Zwolnienie z pracy/ bezrobocie 47

Pojednanie się z małżonkiem 45

Przejście na emeryturę 45

Znacząca zmiana stanu zdrowia lub zachowania członka

rodziny 44

Ciąża 40

Trudności seksualne

Pojawienie się nowego członka rodziny 39

Skala ponownego przystosowania społecznego

Poważna zmiana w pracy lub reorganizacja firmy

Zmiana statusu finansowego

Śmierć bliskiego przyjaciela

Zmiana stanowiska pracy 35

Konflikty w rodzinie

Wysoki kredyt lub poważne obciążenie hipoteki

Problemy z hipoteką/ odmowa kredytu

Napad, kradzież, włamanie

Awans w pracy lub degradacja stanowiska 29

Syn/córka opuszcza dom rodzinny 29

Kłopoty z teściową / teściem

Wybitne osiągnięcia osobiste

Podjęcie lub utrata pracy przez współmałżonka

Rozpoczęcie lub zakończenie nauki 26

Znacząca zmiana warunków życia 25

Skala ponownego przystosowania społecznego

Znacząca zmiana nawyków osobistych np. jedzeniowych

Kłopoty z szefem 23

Zmiana godzin lub warunków pracy

Zmiana miejsca zamieszkania

Zmiana szkoły

Znacząca zmiana rozrywek

Znacząca zmiana aktywności religijnych

Znacząca zmiana kontaktów towarzyskich 18

Niewielka pożyczka

Znacząca zmiana przyzwyczajeń dotyczących snu.

Znacząca zmiana dotycząca kontaktów z rodziną

Znacząca zmiana sposobu odżywiania się 15

Urlop 13

Święta spędzone z rodziną

Niewielkie wykroczenie prawne

Koncepcja kryzysów życiowych G. Caplana

Istotą teorii kryzysu jest jej aspekt rozwojowy

zakłada  ona,  że  osobowość  człowieka  kształtuje  się
pod  wpływem  stresu  skokowo,  tj.  od  kryzysu  do
kryzysu.

Caplan

definiuje

kryzys

jako:

„stan

emocjonalnego  stresu,  który  zmusza  organizm  do
przeciwstawienia  się  sytuacji  stresowej  poprzez
mobilizację mechanizmów obronnych”.

Koncepcja kryzysów życiowych G. Caplana

Teoria kryzysu przypisuje sytuacjom kryzysowym

pozytywną rolę w rozwoju osobowości człowieka,

podejście  to  jest  możliwe  dzięki  przekonaniu  o
możliwościach  adaptacyjnych  człowieka.    Natomiast
zespoły  psychopatologiczne  stanowią  fazę  naturalną
procesu

adaptacji

nowych

warunków

środowiskowych.

Caplan był także świadomy, że z kryzysu można

wyjść  w  kierunku  przewlekłej  choroby  a  nawet
śmierci (np. próbą samobójczą), podkreślał jednak, że
częściej  wychodzi  się  w  kierunku  adaptacji
pozytywnej (tzw. dezintegracji pozytywnej).

Koncepcja kryzysów życiowych G. Caplana

Odwołując się do rozwojowych cykli życiowych

proponowanych przez Eriksona, Caplan wyodrębnia
towarzyszące im kryzysy psychospołeczne, każdy z
kryzysów powinien być rozwiązany samodzielnie, a bazą do
jego rozwiązania stają się aktualne możliwości wyznaczone
poziomem dojrzałości jednostki:



Niemowlęctwo: Zaufanie vs. Brak Zaufania,



Wczesne Dzieciństwo: Autonomiczność vs. Wstyd I
Niepewność,



Okres Przedszkolny: Inicjatywa vs. Wina,



Średnie Dzieciństwo: Pracowitość vs. Poczucie
Niższości,



Młodzieńczość: Tożsamość vs. Rozproszenie,



Wczesna Dorosłość: Intymność vs. Izolacja,



Średnia Dorosłość: Produktywność vs. Stagnacja,



Starość: Integracja vs. Utrata Nadziei.

Koncepcja kryzysów życiowych G. Caplana

Stres wywołany sytuacją kryzysową prowadzi nie tylko

do mobilizacji sił obronnych człowieka, ale także do nowej
jakościowo

sytuacji,

reorganizacji

mechanizmów

adaptacyjnych (tzw. obronnych) osobowości.

Kryzys może mieć charakter rozwojowy i incydentalny,

charakter  rozwojowy  kryzysu  przypisuje  się  tym
sytuacjom  kryzysowym  na  które  jednostka,  człowiek
bywa  przygotowywany

np. pójście do przedszkola,

zmiana  szkoły,  pójście  do  pierwszej  pracy,  założenie
rodziny,  awans  …  najczęściej  wiąże  się  to  z  naturalnym
rozwojem człowieka.

Koncepcja kryzysów życiowych G. Caplana

Natomiast

kryzysy incydentalne zdarzają się

niespodziewanie, są nieoczekiwane, niechciane i
często nagłe

, może to być utrata pracy, choroba

własna lub osoby bliskiej, czy śmierć. Sytuacje
kryzysowe mogą dotyczyć jednostek, ale także grup
mniej lub bardziej formalnych.

Sytuacja

kryzysowa

może

prowadzić

dezorganizacji zachowania człowieka, ale z drugiej
strony do większej dojrzałości psychicznej.

pozwala wierzyć w sens interwencji i niesienia
pomocy.

Koncepcja dezintegracji pozytywnej K.Dąbrowskiego

Teoria dezintegracji pozytywnej ma charakter

rozwojowy

pod warunkiem przyjęcia, że rozwojowe

stany dezintegracyjne wiążą się z określonymi sytuacjami
trudnymi.

Teoria powstała w oparciu o poglądy „ewolucji i

dysolucji funkcji psychicznych” Jacksona, według którego:

Ewolucja polega na przejściu od mechanizmów

prostych,  dobrze  zorganizowanych,  zautomatyzowanych
do mechanizmów o gorszym stopniu organizacji, bardziej
złożonych  i  niezautomatyzowanych,  a  procesem
przeciwstawnym  jest  dysolucja,  która  prowadzi  do
zaburzeń funkcjonowania układu nerwowego, psychiki.

Koncepcja dezintegracji pozytywnej K.Dąbrowskiego

Ewolucja psychiczna to proces rozluźnienia

pierwotnej spoistości całości (tzw. integracji pierwotnej),
a następnie scalania jej elementów na wyższym
poziomie. I jest to

dezintegracja pozytywna.

Proces dezintegracji pozytywnej jest zgodnie z tą

teorią

"trudem

istnienia",

związanym

wewnętrznymi

załamaniami,

kryzysami,

konfliktami, niezadowoleniem z siebie, z poczuciem
winy, wstydu i niższości w stosunku do samego siebie,
pozytywnym nieprzystosowaniem, poszukiwaniem
sensu życia i podejmowaniem ciągłych aktów wyboru

Koncepcja dezintegracji pozytywnej K.Dąbrowskiego

Mechanizm psychologiczny dezintegracji pozytywnej.

Bieg życia
jednostki

kryzys

dezorganizacja

przejście na wyższy poziom

przejście na ten sam poziom

przejście na niższy poziom

III

Kryzys może mieć charakter:
I. Progresywny (wejście na wyższy poziom rozwoju

– dezintegracja pozytywna)

II.Stagnacyjny (powrót na ten sam poziom

rozwojowy)

III.Regresyjny (cofnięcie się na niższy poziom

rozwoju)

Koncepcja dezintegracji pozytywnej K.Dąbrowskiego

Struktury zintegrowane spotyka się głównie u

ludzi  przeciętnych  (w  normie),  u  których  momenty
dezintegracji  bywają  krótkotrwałe,  grają  rolę
drugorzędną i szybko przemijają.   Zdarzają się krócej
lub

dłużej

trwające

zachwiania

spokojnej,

zintegrowanej postawy.

Przyczyną tych zaburzeń

integracji pierwotnej bywają zazwyczaj stresowe
sytuacje kryzysowe

– gdy minie przyczyna zaburzeń

integracji,  osoby  ponownie  przystosowują  się  do
otaczającej  rzeczywistości  i  osiągają  właściwy
poziom integracji.

Koncepcja dezintegracji pozytywnej K.Dąbrowskiego

Proces dezintegracji jest mniej lub bardziej

świadomy,

świadomość

własnego

stanu

dezintegracji  bywa  impulsem  do  usunięcia  tego
stanu, kiedy tak nie jest wymagana jest interwencja
kryzysowa,  ponieważ  brak  interwencji  i  zgoda  na
trwanie  w  dezintegracji  negatywnej  może  utrwalić
nieefektywne  sposoby  radzenia  sobie  ze  stresem,
nieefektywne  reakcje  na  stres  (z  p.  widzenia
rozwoju).

Koncepcja dezintegracji pozytywnej K.Dąbrowskiego

Koncepcja zakład także

dezintegrację negatywną

która

zachodzi

wówczas,

gdy:

„proces

dezintegracyjny  bądź  nie  doprowadza  jednostki  do
osiągnięcia  wyższego  poziomu  rozwoju,  bądź
doprowadza  do  obniżenia  jej  poziomu  (procesy
kompensacyjne spotykane np. w ciężkich kalectwach
przejawiające  się  w  postawie  agresywnej  do
otoczenia, zamknięcia się w sobie itp.)”.

Koncepcja dezintegracji pozytywnej K.Dąbrowskiego

Oba aspekty procesu dezintegracji pozytywnej vs.

negatywnej Dąbrowski rozpatruje w dwóch postaciach:
jednopoziomowej i wielopoziomowej.

Dezintegracja jednopoziomowa przejawia się w różnych

formach,  jak  np.:  dezintegracja  związana  z  niektórymi
ważniejszymi  okresami  cyklu  życiowego  człowieka
dezintegracja  wywołana  wypadkami,  które  spotykają
jednostkę;  dezintegracja  występująca  w  różnych  formach
przystosowania  się  życiowego;  dezintegracja  związana  z
pewnymi właściwościami typologicznymi (temperament).

Dezintegracja wielopoziomowa czyli hierarchiczna wiąże

się

przewartościowaniem

„własnego

środowiska

wewnętrznego" (samoświadomość, samowiedza).

Ścisłe wyodrębnienie, rozgraniczenie obu rodzajów

procesów wydaje się niemożliwe

Koncepcja stresów konstruktywnych M. Jarosza

W koncepcji wyróżnia się

stresy destrukcyjne

o wyraźnie

negatywnym charakterze dla funkcjonowania człowieka i jego
zdrowia oraz

stresy konstruktywne

, które niekiedy mając

charakter urazu psychicznego generalnie prowadzą do zmian
pozytywnych w funkcjonowaniu człowieka i w jego zdrowiu.

Różnica między stresami destrukcyjnymi i konstruktywnymi

polega  na  tym,  że  w  przypadkach  tych  pierwszych,  skutki
bezpośrednie,  jak  i  odległe  mają  zdecydowanie  charakter
negatywny, zaś w przypadku stresów konstruktywnych, nawet
gdy skutki bezpośrednie są negatywne, to skutki odległe mają
wyraźnie charakter pozytywny, rozwojowy.

Jarosz wprowadza pojęcie wyjaśniające, tzw. stresogennego

efektu komplementarności, które rozumiane jest jako
„dopełniająca rola sytuacji trudnych".

Koncepcja stresów konstruktywnych M. Jarosza

Zdaniem Jarosza:

„Sytuacje stresowe, jeśli tylko nie

stanowią  wydarzeń  losowych  niweczących  osiągnięcia
i  przekreślających  możliwości  dalszych  działań,  okazują  się
wręcz  potrzebne  dla  zachowania  zdrowia,  a  nawet  i
rozwijania zdrowia”.

Twierdzi też, że „ewentualny korzystny wpływ sytuacji

trudnych na strukturę i funkcjonowanie osobowości zależy od
rodzaju i nasilenia stresorów psychicznych oraz  od tego, kto
staje  w  obliczu  sytuacji  trudnej,  tj.  na  jaką  osobowość
działają czynniki stresowe".

Przed …koncepcjami psychosomatycznymi stresu

—

… łącznik pomiędzy stresem w ujęciu medycznym, a psychologicznym;

—

w znaczeniu psychologicznym pojęcie stresu po raz pierwszy zostało
użyte w 1945 roku, (Ginker, Spiegel Men under Stress);

—

stres został zdefiniowany jako konkretny opis reakcji stresowych

(opisane zostały reakcje psychopatologiczne na stres zagrożenia życia i
zdrowia);

—

młodzi  piloci,  dla  których  każdy  wylot  wiązał  się  z  narażeniem  życia  i
zdrowia zaczęli  wykazywać z czasem symptomy charakterystyczne dla
chorób  psychosomatycznych:

znużenie, zmęczenia, reakcje lękowe,

trudności w zasypianiu, bóle głowy, zaburzenia gastryczne,
zaobserwowano

także

reakcje

psychologiczne

postaci:

rozdrażnienia, obniżenia kontroli emocjonalnej, zmienności nastroju

;

—

wyróżnili  także  kilka  typów  reakcji  nerwicowych,  składających  się  na
syndrom  tzw.  nerwicy  wojennej:  -  przemijające  stany  lękowe,  reakcje
somatyczne  pojawiające  się  pod  wpływem  czynnika  emocjonalnego
(dolegliwości  ze  strony  układu  krążenia  i  przewodu  pokarmowego),  -
objawy  konwersyjne  (jąkanie  się,  głuchota  czy  niemota  histeryczna)  -
stany  depresyjne,  -  różnorodne  stany  zmęczenia  i  wyczerpania  walką,
nerwice  pourazowe,  po  przebytym  urazie  ośrodkowego  układu
nerwowego; rzadziej psychozy reaktywne.

Przed …koncepcjami psychosomatycznymi stresu

Związek psychologicznego stresu z chorobą somatyczną

•

Wpływ stresu i trudnych wydarzeń życiowych na powstawanie
chorób somatycznych (Luban-Plozza, Poldinger, Kroger , 1995)

•

Sytuacja choroby jako sytuacja stresowa o charakterze
chronicznym i znacznej intensywności (Palmer i in. 2004)

Według  perspektywy  drugiej  „…choroba  z  jednej  strony  działać
może  jako  stresor  biologiczny  na  czynności  organizmu,  a  z  drugiej
jako  stresor  psychiczny”  (Czubalski  1995,  s.  54)  Zawiera  elementy
charakterystyczne dla stresora:

•

zagrożenie biologiczne i psychospołeczne,

•

zakłóca realizację celów życiowych i stawianych zadań ,

•

utrudnia / uniemożliwia zaspokojenie różnorodnych potrzeb
życiowych,

•

utrata ważnych wartości

•

dolegliwości somatyczne

Psychosomatyka, próba definicji pojęcia

—

Termin psychosomatyka wprowadza J.Ch. Heinroth w 1918 r.

—

szeroko: medycyna psychosomatyczna mówi o istnieniu zależności
pomiędzy czynnikami emocjonalnymi (długotrwałymi, o dużym
nasileniu), a początkiem choroby psychosomatycznej;

—

wąsko:  odnosi  się  do  wybranych  chorób  (psychosomatycznych),  w
których  czynnik  emocjonalny  jest  wyraźny  na  początku  choroby
(nadciśnienie tętnicze, choroba wrzodowa, dychawica oskrzelowa).

—

Współcześnie zastępuje się termin psychosomatyka – terminem
psychofizjologiczne zaburzenia wegetatywne i trzewne

http://www.psychoterapia-silesia.org.pl/kurs/notes/2_psychosomatyka.pdf

Psychosomatyka

teoria oparta na badaniach
nad wzajemnymi związkami

biologicznymi,

środowiskowymi,

psychologicznymi jako

determinantami

choroby i zdrowia

Założenia koncepcji psychosomatycznych stresu

—

Istnieją fizjologiczne korelaty emocji oraz zależność między
intensywnymi i długotrwałymi emocjami a zdrowiem
somatycznym.

—

Zakłada się jedność psychosomatyczną, mówiącą o tym, że
zmienne psychologiczne i fizjologiczne reprezentują różne
aspekty emocji.

—

Warunkiem

koniecznym

powstania

syndromu

psychosomatycznego jest wrodzona słabość określonego
narządu.

Modele psychosomatyki

– Model swoisty

(Alexander, French, za Łazowski 1978) -

Bodziec środowiskowy – aktywizacja konfliktu dla danej
choroby – lęk – zachowania regresyjne – rekcje fizjologiczne
– objawy choroby

– Model niespecyficzny

(Mahl)- bodziec środowiskowy

(uświadomiony  lub  nieuświadomiony)  powoduje  stres,  w
wyniku  którego  powstaje  stan  chronicznego  lęku  z
towarzyszącymi  mu  reakcjami  fizjologicznymi.  Określone
objawy  fizjologiczne  zdeterminowane  są  przez  słabość
określonego narządu.

– Model indywidualnej reakcji swoistej

(Lockey) - Różne

bodźce środowiskowe (świadome i nieświadome) odbierane
jako stresowe powodują reakcje emocjonalną zależną od
człowieka, a nie od typu konfliktu. Powstałe objawy
psychosomatyczne zależne są nie od rodzaju bodźca, lecz od
rodzaju afektywnej reakcji na stres.

Koncepcje psychosomatyczne stresu przykład:

Koncepcja konfliktów swoistych

Alexandra (1950)

Koncepcja ta zakłada, że bodziec środowiskowy

wywołuje konflikt swoisty dla danej choroby, a jako
ogniwo pośredniczące pojawia się lęk, powodujący
specyficzny

układ

cech

obejmujących

także

zachowanie  regresyjne  oraz  regresyjne  reakcje
fizjologiczne,  to  doprowadza  do  powstania  swoistych
objawów i choroby.

Objawy psychosomatyczne są symbolicznymi,

cielesnymi

reprezentantami

nieświadomych

konfliktów wewnętrznych – to psychoanalityczna
koncepcja stresu.

Koncepcje psychosomatyczne stresu przykład:

Koncepcja konfliktów swoistych

Alexandra (1950)

Alexander wyróżnił choroby psychosomatyczne: astma

oskrzelowa,  choroba  wrzodowa,  wrzodziejące  zapalenie
jelita  grubego,  atopowe  zapalenie  skóry,  reumatoidalne
zapalenie  stawów,  samoistne  nadciśnienie  tętnicze,
nadczynność tarczycy.

Czynniki niezbędne do rozwinięcia się choroby:

(1)

określona

konfiguracja

psychodynamiczna

(odnosząca się do popędowości),

(2)

określona

sytuacja

życiowa

(aktywizująca

nieświadomą konfliktowość),

(3) podatność danego narządu. PRZYCZYNĄ CHOROBY

JEST INTERAKCJA TYCH CZYNNIKÓW.

Koncepcje psychosomatyczne stresu przykład:

Koncepcja konfliktów swoistych

Alexandra (1950)

Koncepcja ta zakłada, że:

•

Specyficzne problemy związane są ze specyficznymi
chorobami

•

Problemy mają charakter konfliktowy związany z
popędowością

•

Problemy dotyczą okresu pregenitalnego

Określony typ stresu związany jest z określonym

zaburzeniem

Przykład: u osoby chorej na astmę problemem jest

nierozwiązana wczesnodziecięca zależność od matki,
napad duszności jest transformacją stłumionego płaczu.

Objawy somatyczne nie mają znaczenia symbolicznego.

Wynikają z nadmiernego pobudzenia fizjologicznego
wynikającego z wypartej (nieświadomej) konfliktowości

Koncepcja salutogenetyczna stresu A.Antonovsky’ego

Antonovsky opierając się na założeniu braku

dychotomicznego podziału na zdrowie/chorobę w to
miejsce proponuje pojęcie

kontinuum zdrowia-choroby

–

odnoszące się zarówno do sfery psychicznej, jak i
somatycznej.

Zakłada się, że brak homeostazy i

uporządkowania jest normalnym stanem rzeczy dla
organizmu ludzkiego.

Przedmiotem badania jest tu nie choroba, lecz zdrowie

„w ogóle" oraz wzajemne relacje między stresem i
mechanizmami przystosowawczymi.

„U podstaw orientacji salutogenetycznej leży

założenie że, organizm ludzki z natury swej znajduje się w
stanie heterostatycznego braku równowagi".

Koncepcja salutogenetyczna stresu A.Antonovsky’ego

Uogólnione zasoby odpornościowe (GRRs):

—

fizyczne i biochemiczne (odporność),

—

materialne (pieniądze),

—

poznawcze i emocjonalne (wiedza, intelekt, osobowość)

—

związane

wartościami,

postawami

relacjami

interpersonalnymi oraz makrosocjokulturowe - właściwości
jednostki (przynależność do grupy, do społeczności),

Umożliwiają skuteczne unikanie lub przezwyciężanie wielu
różnych stresorów.

Wzorce wychowawcze, role społeczne, przypadek i różne

czynniki specyficzne dla jednostki determinują jej GRRs;

Uogólnione zasoby odpornościowe dostarczają jednostce

spójnych i sensownych, znaczących doświadczeń życiowych;

Koncepcja salutogenetyczna stresu A.Antonovsky’ego

Czynnikiem

wspólnym

dla

tych

właściwości,

ułatwiającym utrzymanie się w pobliżu bieguna zdrowie
jest

poczucie koherencji (SOC)

- to określony sposób

postrzegania świata jako zrozumiałego, sterowalnego i
sensownego.

Silne poczucie koherencji jest determinantem

zdrowia,

czynnikiem salutogeneycznym

. Tak rozumiane

poczucie koherencji jest określane jako „orientacja
dyspozycyjna" powiązana z kontekstem społeczno-
kulturowym

Koncepcja salutogenetyczna stresu A.Antonovsky’ego

Składniki poczucia koherencji (1):

Poczucie zrozumiałości,

które odnosi się do stopnia

„w jakim człowiek spostrzega bodźce, z którymi się styka,
napływające

środowiska

zewnętrznego

i  wewnętrznego,  jako  sensowne  poznawczo,  jako
informacje  uporządkowane,  spójne,  ustrukturowane
i  jasne,  a  nie  jako  szum  -  czyli  informacje  chaotyczne,
nieuporządkowane,

losowe,

przypadkowe,

niewytłumaczalne" ;

Koncepcja salutogenetyczna stresu A.Antonovsky’ego

Składniki poczucia koherencji (2):

Poczucie zaradności,

definiuje następująco: „jest

to stopień, w jakim człowiek spostrzega dostępne zasoby
jako wystarczające, by sprostać wymogom, jakie stawiają
bombardujące go bodźce".

Koncepcja salutogenetyczna stresu A.Antonovsky’ego

Składniki poczucia koherencji (3):

Poczucie sensowności,

to „stopień, w jakim

człowiek  czuje,  że  życie  ma  sens  z  punktu  widzenia
emocjonalnego,  że  przynajmniej  część  problemów
i  wymagań  jakie  niesie  życie,  warta  jest  wysiłku,
poświęcenia i zaangażowania, jest czymś mile widzianym,
a  nie  obciążeniem,  którym  człowiek  wolałby  się  nie
obarczać".

Koncepcja salutogenetyczna stresu A.Antonovsky’ego

Poczucie koherencji:

Silne

– Ludzie o silnym poczuciu koherencji starają się

równoważyć  zasady  i  strategie,  informacje  posiadane  i
potencjalne.  Wierzą,  że  nowe  informacje  można  wykorzystać
w sposób sensowny.

Sztywne

– Ludzie o sztywnym poczuciu koherencji blokują

dostęp do nowych informacji, aby posiadana wiedza była
dobrze uporządkowana, spójna.

Poczucie koherencji obejmuje pewien obszar istotny dla życia

i  rozwoju  człowieka.  U  różnych  osób  obszar  zjawisk  zawarty  w
obrębie  granic  będzie  różny.  Dziedziny  życia,  które  powinny
znaleźć się w obszarze granicznym: (1) własne życie emocjonalne,
(2)  relacje  z  najbliższym  otoczeniem,  główny  przedmiot
działalności  życiowej,  (3)  zagadnienia  egzystencjalne  (śmierć,
osamotnienie, nieuniknione porażki).

Koncepcja salutogenetyczna stresu A.Antonovsky’ego

Osoba o silnym poczuciu koherencji potrafi

przesuwać granice ważnego dla niej obszaru, na stałe
lub przejściowo, unikając w ten sposób stresu.

Stresor

według Antonovsky'ego to

„element

wprowadzający do systemu entropię, czyli takie
doświadczenie

życiowe,

którego

cechą

charakterystyczną jest brak spójności, niedociążenie
lub przeciążenie oraz brak udziału w podejmowaniu
decyzji„.

Koncepcja salutogenetyczna stresu A.Antonovsky’ego

Stresory można podzielić na rodzaje:

•

Stresory przewlekłe

to zjawiska uporczywego lub

nasilającego się braku, warunki trwałej straty lub
deprywacji oraz ciągły niedobór zasobów lub
możliwości pełnienia określonej roli.

•

Stresowe zdarzenia życiowe

to ważne wydarzenia

życiowe,

które

są

ograniczone

czasowo

i  przestrzennie,  takie  jak:  śmierć  współmałżonka,
rozwód,  zwolnienie  z  pracy,  dokonania  osobiste
itp.

Koncepcja salutogenetyczna stresu A.Antonovsky’ego

Pozytywny lub negatywny wpływ zdarzeń stresowych na zdrowie

osoby, zależy od tego czy jej poczucie koherencji jest silne czy słabe.

Istotnym elementem koncepcji stresu jest założenie, że

nie ma

gotowych ani zautomatyzowanych reakcji adaptacyjnych do
wymogów jakie stawiają pojawiające się w życiu stresory

Stresory wywołują u człowieka stan napięcia.
Wysokie poczucie koherencji sprawia, że odbierane bodźce nie są

spostrzegane  jako  stresory,  a  w  razie  potrzeby  mobilizowane  są
ogólne  zasoby  odpornościowe,  którymi  dysponuje  jednostka.
Ogólne  zasoby  odpornościowe  w  interakcji  ze  stresorem  nie
dopuszczają do powstania stresu.

Zakłada się, że osoby o silnym poczuciu koherencji, świadome i

akceptujące swoje emocje rzadko stosować będą nieefektywny styl
radzenia sobie ze stresem skoncentrowany na emocjach, częściej
będzie je charakteryzował racjonalny styl skoncentrowany na
zadaniu.