plik

A R T Y K U Ł Y

R E C E N Z Y J N E

P O L E M I K I

Maksymilian Grzegorz

KULT ŚWIĘTEJ ELŻBIETY, PATRONKI

ZAKONU KRZYŻACKIEGO I JEGO RECEPCJA

W PAŃSTWIE KRZYŻACKIM W PRUSACH

Zakon krzyżacki nie m iał w łasnych św iętych, dlatego zapew ne przejął

i szerzył k u lt św. E lżbiety z T u ry n g ii (1207— 1231), księżniczki w ęgierskiej,

żony lan d g ra fa tu ryngskiego L u d w ika IV, k tó ra po śm ierci spoczęła w m a

ły m kościele Św. F ranciszka w M arburgu.

Kościół te n ufund o w ała ona w 1228 r. Pod w pływ em przyszłego w ielkie

go m istrza K onrada, lan d g ra fa T ury n g ii (1239? —24 VI 1240) został on p rz ek a
z any Zakonow i krzyżackiem u, zam iast joannitom jak to p ierw otnie zam ie

rzano.  J u ż   w krótce  po  kanonizacji,  k tó ra   odbyła  się  27  m aja  1235  r.,  bo
14  sierpnia,  odbiorcy  fu ndacji  podjęli  n a   m iejscu  kościoła  Św.  Franciszka
budow ę  nowej,  ty m   razem   okazałej  św iątyni.  S tała  się  ona  głów nym   s a n k tu
ariu m   św.  E lżbiety  odw iedzanym   przez  liczne  pielgrzym ki  i  m iejscem   spo
czynku  turyn g sk ich   landgrafów .  G rób  św.  Elżbiety  odwiedził  już  w   1236  r.

cesarz F ry d e ry k II.

P ropagow any żarliw ie przez Z akon krzyżacki k u lt św iętej Elżbiety, któ rą

z  czasem  umieszczono  w śród  p a tro n ó w   Zakonu,  odegrał  —  jak   się  w ydaje  —
w   państw ie  krzyżackim   w   P ru s ac h   znacznie  m niejszą  rolę  niż  recepcja  p ro
g ram u   b u dow y  kościołów:  hala  n a   planie  bazyliki.  J e s t  to  widoczne  w   koś

ciołach  P a n n y   M arii  w   Chełm nie,  Św.  J a n a   i  Sw.  Ja k u b a   w   T o ru n iu   i  innych
sp o tykanych  w   P ru s ac h   w łaściw ych,  gdzie  p ierw otne  program y,  zdecydow a
nie  różne  od  u k ład u   przestrzennego  zrealizowanego  w   dru g iej  fazie  budow y
k o rpusu,  b yły  im po rtem   pochodzenia  heskiego  i  nie  znajdow ały  żadnych  a n a

logii  w   a rch ite k tu rze   sak raln ej  ziemi  chełm ińskiej.  Ten  ty p   kościoła  halow ego
n a   p lanie  bazyliki,  którego  pierw ow zorem   b y ł  kościół  Sw.  Elżbiety  w   M a r
burgu,  spotykam y  w   zachow anych  zab ytkach  sa k raln y c h   H esji  pow stałych

w trzeciej ćw ierci X III w. Kościół Sw. F ranciszka, na m iejscu którego Z akon
krzyżacki zbudow ał św iątynię pod w ezw aniem św. Elżbiety, należał właśnie

do b ałiw atu heskiego i stąd k u lt tej św iętej prom ieniow ał n a pozostałe po
siadłości Zakonu, docierając także n a tery to ria p ań stw a krzyżackiego w
Prusach.

Z okazji przyp ad ającej w 1985 r. 750-tej rocznicy śm ierci i kanonizacji

św.  Elżbiety  w   znanej  i  cenionej  serii  w ydaw niczej  „Źródeł  i  S tu diów   do
Dziejów  Z akonu  krzyżackiego  („Quellen  und  S tu d ien   z u r  Geschichte  des  D eu
tschen  O rdens”)  u k azały   się  d w a  specjalne  tomy,  tem atycznie  związane  z  ży
ciem  i  działalnością  św.  Elżbiety,  k reow anej  w   urzędow ych  sta tu ta ch   k rz y
żackich  do  godności  p atro n k i  Z akonu  krzyżackiego.  P ierw szy   z  nich  w y d an y

pod red ak cją Udo A rnolda i Heinza L iebinga 1 zaw iera zbiór arty k u łó w czy

1 E l i z a b e t h , d e r D e u t s c h e O r d e n u n d I h r e K i r c h e . F e s t s c h r i f t z u r 700 j ä h r i g e n W i e d e r k e h r

K om unikaty M a z u r s k o - W a r m iń s k ie , 1984, nr 4

4 1 4

Maksymilian Grzegorz

esejów historycznych n aśw ietlających najróżniejsze elem enty zw iązane z d ro

gą  życiową  św.  Elżbiety,  jej  pochodzeniem   i  działalnością  czy  zasięgiem  jej
kultu.  D rugi  zaś,  co  w   ty m   w ydaw nictw ie  należy  do  rzadkości,  w  pełni  p o
święcono  historii  sztuki,  a  ściślej  kościołowi  Św.  E lżbiety  w   M arb u rg u   i  jego
kolorytow i.  A u torem   jego  jest  J u rg e n   M ichler 2.

Tom w y d an y pod red ak cją U. A rnolda i H. L iebinga zaw iera obok p rzed

m ow y sygnow anej przez obu redaktorów , aż 14 a rty k u łó w oraz skorow idz

osób i nazw geograficznych, spis skrótów i ilustracji, zestaw ienie autorów

i wydawców. W gronie osób prezen tu jący ch w yniki sw ych dociekań obok
h isto ry k ó w niem ieckich w y stępują jeden W ęgier i jeden Wioch.

Poszczególne a rty k u ły nie są spójnym , a przede w szystkim system atycz

n y m przeglądem badań, ale zgodnie z ty tu łe m tom u dotyczą św. Elżbiety

i jej kościoła oraz Z akonu krzyżackiego.

W prow adzenie m erytoryczne do powyższej p roblem atyki stanowi, w p e w

n y m sensie, zwięzły ry s histo ry k a w ęgierskiego G yörgy Györffy, (ss. 1—8),

dotyczący dynastii A rpadów i chrześcijaństw a na W ęgrzech. A u to r p rzed sta
w ia dzieje fin o u gryjskich M adziarów, to jest W ęgrów, ludu koczowniczego,

historię jego w ędrów ek i k o n tak tó w z różnym i religiam i, aż do m om entu

utw orzenia  i  umocnienia  się  chrześcijańskiego  p aństw a  feudalnego  pod  egidą
d y nastii  A rpadów ,  do  czasu  rządów   A ndrzeja  II,  którego  córką  b yła  właśnie
św.  Elżbieta.

W trzech n astęp n y ch a rty k u łac h podjęto próbę ukazan ia p ryw atnego ży

cia  św.  E lżbiety  oraz  jego  w pływ u  na  otoczenie.  Do  szczególnie  in te re s u ją
cych  należy  a rty k u ł  R aoula  M anselli  (ss.  9—26),  p rzed staw iający  szczegóły
z  jej  codziennego  życia  op arte  n a   relacjach  dw o rek   G udy  i  Isentrudy.  Zw łasz

cza ta druga, b y stra obserw atorka, wniosła wiele na tem a t p ra k ty k relig ij

nych św iętej, sposobu bycia na co dzień, ubioru, pojm ow ania obowiązków m a ł
żeńskich i m atczynych czy stosunku do otoczenia, podkreślając jej m iłosierną

postaw ę wobec ludzi biednych, k tó ry ch Elżbieta darzyła specjalną sym patią

modląc się w ich gronie i udzielając im pomocy. Z ty ch bezpośrednich relacji
a u to r u tk ał w y razisty i godny najw yższego u znania obraz św. E lżbiety jako

księżnej i jednocześnie pokutnicy, konsekw entnie i świadom ie zmierzającej

do w ytkniętego celu zgodnie z ideałam i średniow iecznej ascezy.

B ezpośrednią k o n tynuację ty ch w yw odów zn ajd u jem y w rozw ażaniach

H e rb erta   Zielińskiego  (ss.  27—38),  k tó ry   w b re w   ty tu ło w i  a rty k u łu   zajm uje  się
nie  tylko  k o n tak ta m i  przyszłej  p atro n k i  Zakonu  krzyżackiego  z  dziećmi,  ale
także  jej  stosunkiem   do  osób  chorych,  sam otnych  kobiet  ciężarnych  pozba
w ionych  jakichkolw iek  środków   u trzy m an ia   czy  osób  zniedołężniałych  i  n ie

pełnospraw nych. P odstaw ą są tu nie tylko znane przekazy źródłowe rękopiś

m ienne i drukow ane, ale także relacje przechow ane przez trad y c ję oraz źró
dła ikonograficzne. O grom ny, choć wciąż niezadow alający, dorobek badaw czy

n a u k społecznych — w ty m przede w szystkim socjologii i pedagogiki — do

tyczący dzieciństwa w średniow ieczu pozwolił jed n ak autorow i n a nieco szer

szą, sy ntetyzującą ocenę stosunku św. Elżbiety do dzieci i młodocianych. U w a

ża go za ty p o w y (s. 33) i zgodny z duchem czasów. W idać też w ocenach

d e r W e i h e d e r E l i s a b e t h k i r c h e M a r b u r g 1983, h r s g . v o n U d o A r n o l d u n d H e i n z L i e b i n g , Q u e l
l e n u n d S t u d i e n z u r G e s c h i c h t e d e s D e u t s c h e n O r d e n s , B d . 18, M a r b u r g 1983, s s . I X , 421.

2 J ü r g e n M i c h l e r , D i e E l i s a b e t h k i r c h e z u M a r b u r g i n i h r e r U r s p r ü n g l i c h e n F a r b i g k e i t ,

Q u e l l e n u n d S t u d i e n z u r G e s c h i c h t e d e s D e u t s c h e n O r d e n s , B d . 19, M a r b u r g 1984, s s . X I I ,

396+165 i l u s t r a c j i .

Kult świętej Elżbiety

4 1 5

a u to ra w pły w licznych zapisów o cudach dziejących się wokół sa n k tu ariu m
Sw. E lżbiety w M arburgu.

P róbę w szechstronniejszego spojrzenia na k u lt szerzący się bezpośrednio

po śm ierci św. Elżbiety, którego szczególnym w yrazem b yły masowe p iel

grzym ki,  przynosi  a rty k u ł  M ichaela  F ra se   (ss.  39—51).  P ielgrzym ki  owe,  odno
tow an e  w   źródłach  już  w   1232  r.,  p rz y b ra ły   m asow y  ch arak ter.  Wziął  w   nich
bezpośredni  udział  także  cesarz  F ry d e ry k   II.  Swego  rodzaju  fenom enem   był
udział  aż  1  200 000  osób,  w  ty m   samego  cesarza  i  licznych  książąt  w   m odli
tw ach   k u   uczczeniu  św iętej  1  m aja  1236  w   M arburgu.  A u to r  dokonując  po

rów naw czej oceny w szelkich przekazów źródłow ych p o dejm uje próbę: po

pierw sze kry ty czn ej oceny pow tarzający ch się i w zajem nie potw ierdzających

dan y ch   odnośnie  liczby  pielgrzym ów   i  po  d rugie  doszukuje  się  przyczyn  tego
zjaw iska,  w skazując  m iędzy  in n y m i  na  rolę  papieża  G rzegorza  IX   i  ogłoszony
przez  niego  odpust  dla  w iern y ch   uczestniczących  w   m odłach  p rzy  grobie  św ię
tej.  Jednocześnie  w skazuje  też  n a   w pły w   różnych  czynników   politycznych,
szczególnie  państw ow otw órczych  asp iracji  Z akonu  krzyżackiego,  k tó ry ch   rolę
jed n a k   ograniczyły  inne  aspiracje  narodow e  i  realne  możliwości  w   regionie
E uropy  północno-w schodniej.  M arb u rg   bow iem   pozostał  ostatecznie  zarówno

w p lanach Zakonu, jak i realiach politycznych ówczesnej E u ro p y jedynie

ośrodkiem w ładzy krzyżackiej w ram ach b aliw atu heskiego. Z ainteresow ania
swoje, utożsam iane z m isją chrystianizacyjną, i w ysiłek sk ierow ał Z akon na

ekspansję tery to rialn ą w Prusach, któ ra ostatecznie — po niespełna pięćdzie

sięciu latach od objęcia szpitala w Halle (1202) — doprow adziła do w e w n ę trz

nego przew artościow ania p ierw otnych jego celów, orien tu jąc go w k ie ru n k u

zdecydow anej przew agi fun k cji ry cersk o -m ilitarn ej nad ch ary taty w n o -h u m a-

nita rn ą, o czym jed n ak a u to r wspom ina jedynie mimochodem.

H elm ut L om nitzer w rozw ażaniach, dotyczących legendy o św. Elżbiecie

w niem ieckiej prozie średniow iecznej (ss. 52—77), oparł się głów nie na wcześ
niejszych b ad an iach L udw iga W olfa i inn y ch histo ry k ó w lite ra tu ry odśw ieża

jąc w p ew n y m sensie — w sposób trzeba rzec u d a n y — daw niejsze poglądy

w te j spraw ie. T ym niem niej i jego w yw ody wnoszą sporo n ow ych ustaleń

dotyczących życia osobistego św iętej i jej postaw y wobec bliźnich.

Comedia Elisabeth filia Regis Hungariae et Landgravii T huringiae co-

n iu x — to ty tu ł łacińskiego d ra m a tu jezuickiego z końca XV I i początku
X V II w. znajdującego się w Heskiej Bibliotece K rajo w ej w Fuldzie, w y d an e

go  przez  Fid ela  R ädle  (ss.  78—145).  P u b lik acja  ta   sk łada  się  z‘ dw óch  części.
Pierw sza  stanow i  w stęp  m erytoryczny,  w   k tó ry m   F.  R ädle  p o ddaje  u tw ó r
w szechstronnej  i  w yczerpującej  analizie.  D ra m at  te n   jest  bez  w ątp ien ia  cie
kaw y m   św iadectw em   recepcji  k u ltu   św.  Elżbiety,  zachow anym   w   spuściżnie
po  jezuitach  i  jako  tak i  jest  w ym ow nym   przy k ład em   lite r a tu r y   sakraln ej

sw ej epoki.

Tę część p racy zam yka szkic bibliograficzny H a n sa -Jü rg e n a Scholza (ss.

146—162) uzupełniony 36 reprodukcjam i. Większość scen z życia św iętej p o
chodzi z w itraży okiennych kościoła w M arburgu. N ależy jed n ak żałować, że

rep ro d u k cje nie są kolorowe. A rty k u ł Scholza to rodzaj rozum ow anej b iblio
g rafii — podsum ow ującej stan b a d ań z ostatnich pięćdziesięciu la t (1931 —

1981)  —  dotyczącej  sam ej  św iętej,  jej  kościoła  i  szpitala  w   M a rb u rg u   oraz
jej  k u ltu   i  jego  aspektów   teologicznych,  a  tak że  K o n ra d a   z  M arburga,  spo
w iednika  księżnej.

4 1 6

Maksymilian Grzegorz

Zestawiono tu, z m aiym i w yjątk am i, przede w szystkim prace histo ry k ó w

niemieckich.

O dm ienny zgoła c h ara k te r ma stu d iu m Udo A rnolda poświęcone p a tro

nom Z akonu w państw ie krzyżackim w Prusach, to jest przede w szystkim

św.  Elżbiecie  i  św.  Je rze m u   (ss.  163— 185).  A u to r  ro z p atru je  politykę  kościelną
Z akonu  (praktyki  religijne,  zabiegi  kancelaryjno-dyplom atyczne,  n ad aw anie
w ezw ań  nowo  tw orzonym   kościołom  parafialnym ).  Podstaw ę  źródłow ą  tw orzą
zarów no  s ta tu ty   Z akonu  krzyżackiego,  jak   i  licznie  zachow ane  w y tw o ry   k a n
c elary jn e  oraz  cała  annalisty k a  i  kroniki.  Ponadto,  b y   udokum entow ać  zasięg
geograficzny  k u ltu   św.  E lżbiety  i  św.  Jerzego  w   w ezw aniach  kościołów  p a r a
fialnych  Udo  A rnold  przeprow adził  pow ażną  kw eren d ę  bibliograficzną  o bej

m ującą, obok m onografii regionalnych, także podstaw ow e prace z zakresu
historii sztuki, osadnictw a czy przeglądow e m ap y p aństw a krzyżackiego.

P rzy jm u jąc na podstaw ie tego bogatego zestaw u m ateriałó w źródłow ych

i  opracow ań  historyczno-geograficznych,  że  głów nym i  patro n am i  Z akonu
krzyżackiego  b yła  M aria  jako  m atk a   Jezusa  C h rystusa  oraz  św.  E lżbieta
z  T ury n g ii  i  św.  Jerzy,  au to r  p róbuje  —  uw zględniając  pełen  kalen d arz  św iąt,

k tó ry oczywiście korelow ał z czczonymi patro n am i — um iejscowić i określić

h ierarch ię ważności poszczególnych patro n ó w w oficjalnych p ra k ty k a ch r e li

gijnych,  dyplom atyce  krzyżackiej,  jak   i  w   w ezw aniach  kościołów.  W ydaje  się,
że  w ysiłki  a u to ra  na  tyle,  na  ile  to  było  możliwe,  dały   w yniki  pozytyw ne,
z  ty m   jed n ak   zastrzeżeniem,  że  dotyczy  to  d y p lom atyki  krzyżackiej,  a  nie
biskupstw7  pruskich,  oraz  że  nie  objęły  one  pełnej,  choć  niew ątpliw ie  sk ro m
nej  listy  kościołów  patro n ack ich   Sw.  E lżbiety  i  Sw.  Jerzego.  Należy  zdać  so
bie  bow iem   spraw ę,  że  dyplom atyka  i  kalen d arze  stosow ane  praktycznie
przez  kancelarie,  w   ty m   i  ta k   zw aną  m ałą  kancelarię,  czyli  osobistą  k an ce la
rię  w ielkich  mistrzów,  są  dziedziną  n a u k   pomocniczych  h istorii  stosunkow o
najm n iej  po  dziś  dzień  przebadaną.  W  jeszcze  w iększym   stopniu  dotyczy  to
kan celarii  b iskupów   pruskich,  z  k tó ry ch   jedynie  k an celaria  bisku p stw a  sam-
bijskiego  doczekała  się  rzetelnego  i  w yczerpującego  opracow ania  pióra  Ericha
Weisego.  Jedn ak że  i  w   ty m   p rzy p ad k u   znajomość  kalen d arza  sam bijskiego
budzi  zastrzeżenia.  Pozostałe  kancelarie  biskupie,  to  jest  chełm ińska s,  pom e
zańska  i  w arm ińska  nie  zostały  dotąd  w   pełni  opracowane.  Dotyczy  to  także
ich  form ularzy,  któ re  przecież  m ają  ściśle  określony  związek  z  k alendarzam i
diecezjalnym i.  Stąd  bez  g ru n to w n ej  znajomości  całej  d y p lom atyki  k rzyżac
kiej,  łącznie  z  biskupią,  w yw ody  a u to ra  m ają  c h ara k te r  ściśle  ograniczony,
odpowiadający" stanow i  badań.  Tym   niem niej  na  obecnym   etapie  należy  p rz y

jąć  konkluzje,  w ynik ające  także  ze  studiów   porów naw czych  nad  innym i  klasz
toram i,  że  uroczyste  święcenie  dni  patro n ó w   —  św.  Jerzego,  a  zwłaszcza
św.  E lżbiety  —  było  specyficzne  dla  Z akonu  krzyżackiego,  i  że  kalen d arz
Zakonu  uw zględniał  to  jeszcze  w y raźniej  niż  jego  s ta tu ty   (s.  166).  W  pełni
nato m iast  przekonyw ająca  jest  teza  A rnolda,  że  T ran slatio  sancte  E lyzabeth

(2V) święcił tylko Zakon krzyżacki (ss. 165—166).

Do niezw ykle in teresujących należy także zaliczyć te p a rtie arty k u łu

U.  A rnolda,  któ re  dotyczą  pozycji  św.  Jerzego  w   k ale n d arz u   Z akonu  i  u w a
ru n k o w a ń   historycznych  z  ty m   zw iązanych.  P a tro n ac k i  c h ara k te r  św.  Jerzego
u trw a la ją c y   się  w   Zakonie  w   końcu  X III  w.,  a  zwłaszcza  w   XIV   w.  wiąże

3 M a k s y m i l i a n G r z e g o r z , K a n c e l a r i a b i s k u p s t w a c h e ł m i ń s k i e g o . S t u d i u m z d y p l o m a t y k i

i a d m i n i s t r a c j i p a ń s t w a k r z y ż a c k i e g o w P r u s a c h 1245— 1454, T o r u ń 1962 ( m a s z y n o p i s ) , g d z i e j e d

n a k n i e o m a w i a s i ę k a l e n d a r z a b i s k u p s t w a c h e ł m i ń s k i e g o .

Kult świętej Elżbiety

4 1 7

A rn o ld   z  ek spansyjną  działalnością K rzyżaków   na  rubieżach  północno-w schod
nich   p ań stw a  krzyżackiego.  Jednocześnie  św ięty  ten,  pod  którego  chorągw ią
służyli  goście  Zakonu,  był  p atro n em   ry cerstw a.  S tąd  U.  A rnold  niejako  p ara-
lelnie  w iąże  to  z  ewolucją  K rzyżaków   w   stronę  zakonu  rycerskiego  (Veradli-
gung)  w   okresie  rządów   D ietricha  von  A lten b u rg a   (1335—1341)  [tylko  ten
b r a t   mógł  uzyskać  biały  płaszcz  (rycerski)  członka  Zakonu,  k tó ry   urodził  się

w rodzinie rycersk iej (s. 168)].

A u to r jest n atom iast w yraźnie rozczarow any re zu lta tam i sw ych poszuki

w ań,  odnoszących  się  do  w ezw ań  kościołów  w   państw ie  krzyżackim   w   P r u
sach,  gdyż  udało  m u  się  ustalić  zaledw ie  kilk a  kościołów -szpitali  patronackich
Św.  Elżbiety.  B yły  to  kościoły  i  szpitale  w   G dańsku,  Elblągu,  K rólew cu,  To
runiu,  M alborku  i  przypuszczalnie  w   D zierzgoniu  oraz  S tarogardzie  G d ań
sk im   (s.  170  n.)  i  innych  pom niejszych  miejscowościach.

Mimo to n iektóre ustalen ia budzą dość zasadnicze wątpliwości. Do nich

n a pierw szym m iejscu zaliczyłbym wiadomość o szpitalu Sw. Elżbiety w To

runiu, podaną w ślad za inform acją znalezioną w kodeksie dyplom atycznym

b isk u p stw a chełmińskiego. Wiadomość ta pochodzi z 1499 r. W T o ru n iu jed

n a k   praw dopodobnie  nie  istniał  żaden  szpital  pod  ty m   w ezw aniem .  Nie  w y
kluczone  zatem,  że  in fo rm acja  ta  pochodząca  z  końca  XV  w.  odnosi  się  do
kaplicy  Sw.  Elżbiety,  znanej  w  okresie  znacznie  późniejszym.  Nie  w yjaśniona
do  końca  pozostaje  też  spraw a  kościoła  czy  kaplicy  Św.  E lżbiety  w   S ta ro g a r
dzie  Gdańskim .  J e d y n a   bow iem   w zm ianka  zaw arta  w   księdze  podskarbiego
malborskiego,  a  pochodząca  z  1403  r.  jest  podobnie,  jak   wiele  innych  bardzo
lakoniczna  i  w prost  nie  podaje  o  jaki  obiekt  sa k raln y   tu   chodzi.  Przeciw nie,
zapis  ten   budzi  także  i  inne  zastrzeżenia.  P row adzący  zapisy  w y d atk ó w   zano
to w ał  bow iem   pod  1403  r.  „także  2  szkojce  w   Starogardzie  na  potrzeby  b ied
n ych  (albo  n a   chrzcielnicę?)  w   św iętej  Elżbiecie”  (1403  item   2  sch.  zu  S ta r-
g a rd t  u f  die  toufel  zu  senthe  E liz a b e th )4.  Otóż  w  notatce  tej  zam iast  jak   za
zw yczaj  „tofel”  zapisano  „toufel”,  co  może  być  różnie  rozum iane  i  in te rp re to
wane.  Udo  Arnold,  choć  „toufel”  w y stępuje  w   ty ch   zapisach  w yjątkow o,  t łu
m aczy  to  jako  Taufe,  T aufbecken  czyli  chrzcielnicę.  N atom iast  zwięzłe  sfo r
m ułow anie  „zu  senthe  E lizabeth”,  z  b ra k u   in fo rm acji  o  kościele  pod  ty m
w ezw aniem   w   Starogardzie  G dańskim   pró b u je  wyjaśnić,  iż  mogło  to  d o ty

czyć kaplicy w kościele parafialn y m w tym mieście. P rzek o nyw ających do

w odów   b ra k   i  obecnie.  Nie  można  w ykluczyć  słuszności  jego  in terp retacji,
choć  w   p rzy p ad k u   „toufel”  mógł  to  być  zw ykły  błąd   w   podstaw ie  w ydania,
albo  odczytaniu  tego  w y razu   przez  wydaw cę.  N ależy  też  sądzić,  że  gdyby
chodziło  o  ofiarę  na  cele  inw estycyjne  czy  wyposażeniowe  kościoła  b y łb y   on
znacznie  większy,  jak   np.  w   1408  r.,  k iedy  Z akon  z  w łasnej  kasy   dał  aż  sześć

grzy w ien (marek) nie w ym ienionem u z nazw y kościołowi w ew n ątrz m iasta

S ta ro g ard u (1408 item 6 m. d e r k irche zu S ta rg a rth in d e r s t a t ) 5.

Biorąc pod uw agę zniszczenia S taro g ard u Gdańskiego, k tó ry m i b y ły n ie

w ątpliw ie dotknięte kościoły oraz b ra k danych na te n tem at, nie m ożna w y

kluczyć  i  tego,  że  jeden  z  nich  —  udo k u m en to w an y   pełniej  źródłowo  w   k o ń
cu  X V I  w.  —  nosił  pierw otne  w ezw anie  św.  Elżbiety,  zwłaszcza  że  i  kościół
Św.  J a n a   (i  jego  w ezw anie)  o  najstarszej  m etryce  zniknął  bez  śladu.  Spore

dotacje Z akonu na kościoły w ew n ątrz m iasta S ta ro g ard u w początkach XV w.

4 D a s M a r i e n b u r g e r T r e s s l e r b u c h d e r J a h r e 1399— 1409, h r s g . v o n E . J o a c h i m , K ö n i g s b e r g

1896, s. 243.

5 I b i d e m , si 472.

4 1 8

Maksymilian Grzegorz

zdają się w yraźnie w skazyw ać na prow adzone tam prace budow lane. Z m ien

ność w ezw ań, a szczególnie zasiłki finansow e Zakonu, zdają się to sugerować.

Ponadto w zapiskach podskarbiego Z akonu do rzadkości należy w zm ianka

o c h arak terze obiektu sakralnego, to jest o kościele czy kaplicy, poniew aż

z  reg u ły   w ym ienia  się  jedynie  wezw ania.  Z  p o rów nań  z  inn y m i  zapiskam i
łatw o  dociec,  że  w  ogrom nej  większości  chodziło  tu   o  kościoły  i  szpitale
0  określonym   charakterze.  B ra k   pozytyw nych  przykładów ,  by   tak ie  nad an ia

dotyczyły chrzcielnic jest ty m bardziej w ym ow ny. Być może, iż przyszłe b a

dan ia problem te n postaw ią w in n y m św ietle i go w yjaśnią.

A utorow i mimo usilnych s ta ra ń nie powiodło się ustalenie listy w szyst

kich  znanych  kościołów -szpitali  i  kaplic  Sw.  Elżbiety  w  państw ie  krzyżackim
w   P rusach.  Ten  a rty k u ł  recen zy jn y   nie  p re te n d u je   rów nież  do  ich  pełn iej
szego  ustalenia.  W ypada  jed n ak   zwrócić  u w agę  na  to,  że  w   w iekach  średnich
1  później  istniało  ich  znacznie  więcej,  choć  n iew ątpliw ie  o  wiele  m niej  niż  na
przy k ład   kościołów  i  przy tu łk ó w   Sw.  Jerzego,  któ re  w   głów nej  m ierze  stan o
w iły  schronienie  dla  trędow atych.  By  nie  być  gołosłownym  w ystarczy  w s k a
zać  na  istnienie  kościoła  pod  w ezw aniem   św.  Elżbiety  w   Pinczynie  położo
n y m   na  Pom orzu  Gdańskim ,  11  k m   na  zachód  od  S taro g ard u   Gdańskiego.
Pinczyn,  wieś  czynszowa  należąca  do  Z akonu  krzyżackiego,  był  lokow any  na
prawdę  chełm ińskim   już  w   pierw szym   okresie  działalności  reorganizatorsko-

-osadniczej Zakonu, zapew ne w 1347 r. W przy w ileju lokacyjnym tej osady

w ystęp u ją też cztery łan y wolne, stanow iące uposażenie plebana *. C h a ra k te
rystyczne jest przy tym, że csada ta posiadała d aw ną m etry k ę i że znajdo

wało się ta m grodzisko wczesnośredniowieczne.

N atom iast w M iłakow ie (dawniejszy pow iat m orąski) zachował się kościół

noszący podw'ôjne wezw anie św. E lżbiety T u ry ń sk iej i św. Wojciecha.

Uw agi te nie w yczerpują liczby obiektów sak raln y ch noszących imię

św.  Elżbiety,  zwłaszcza  jeśli  chodzi  o  kapliczki  poświęcone  tej  patronce,  ale
m imo  to  zdają  się  świadczyć  o  tym,  że  k u lt  św.  Elżbiety,  oficjalnej  p atro n k i
Z akonu  krzyżackiego,  nie  w p łynął  na  znaczniejsze  upow szechnienie  się  jej
w ezw ań  w   nom enklaturze  kościołów -szpitali  i  przy tu łk ó w   w   państw ie  k rz y
żackim   w   Prusach.

W ątpliw ości A utora (s. 177 n.) dotyczące tej spraw y, szczególnie w re zu l

tacie n ikłych rem iniscencji praktycznych, są uzasadnione. Być może, iż Zakon
nie m iał w pływ u na dobór w ezw ań obiektów sa k raln y c h w nowo p o w stają

cych kościołach p arafialnych, choć w przypadku, gdy b yły to p a rafie w jego

w siach  czynszowych  nie  w ydaje  się  to  praw dopodobne.  Dlatego  też  bylibyśm y
raczej  skłonni  sądzić,  iż  k u lt  św.  Elżbiety  w   gronie  krzyżackich  dostojników
w   P ru sach   nie  odgryw ał  znaczniejszej  roli.

Również dane dotyczące inn y ch szpitali i przy tu łk ó w na przy k ład pod

w ezw aniem

ŚW:

Jerzego i inn y ch św iętych

(s.

173 n.) w ym agają gru n to w n y ch

k w e ren d uzupełniających, gdyż bad an ia regionalne wnoszą tu często zasadni

cze k o re k ty i uzupełnienia. Mimo n asu w ających się w ątpliw ości stu d iu m Udo

A rnolda może odegrać pozytyw ną rolę w dalszych bad an iach nad tą p roble
m atyką.

Pogląd ten odnosi się również do a rty k u łó w B a rn h ard a Demela (ss. 186—

281), H ellm uta Seiera (ss. 282—322), Jo a n A. H olladay (ss. 323—338), E ckh ard a

T rin k au sa (ss. 339—376), W altera L achera (ss. 377—386), H orsta Schwebela

s P r e u s s i s c h e s U r k u n d e n b u c h , B d . 4, h r s g . v o n H . K o e p p e n , M a r b u r g 1960, n r 223.

Kult świętej Elżbiety

4 19

(ss. 387—401), któ re w większości dotyczą zagadnień ściśle zw iązanych z histo
rią sztuki oraz recepcją stylów architektonicznych.

K oresponduje z nim i praca Jiirg en a M ichlera, k tó ra jest swego rodzaju

ew enem entem   na  skalę  europejską  w   lite ratu rze   z  zakresu  historii  sztuki,
gdyż  w   całości  została  poświęcona  kolorytow i  kościoła  Sw.  E lżbiety  w  M a r
b u rg u   i  z  tego  p u n k tu   w idzenia  w ym aga  specjalistycznych  ocen.  T ym   n ie

m niej nie sposób nie docenić ogrom nego w k ła d u p racy A utora, a zwłaszcza

jego studiów porów naw czych o szerokim aspekcie ogólnoniemieckim. Żałować

należy jedynie, że pisząc o recepcji stylów pom inął on prace z tego zakresu
istniejące w lite ratu rze nie niem ieckiej, w ty m m onografię T eresy Mroczko

o a rch itek tu rze gotyckiej na ziemi c h e łm iń s k ie j7. J e s t to niestety pow ażniej

szy m an k a m en t zarówno p racy M ichlera, jak i poszczególnych arty k u łó w
om aw ianego tom u w ydanego pod red ak cją Udo A rnolda i Heinza Liebinga.

Rocznicę 750-lecia śm ierci św. Elżbiety uczczono bow iem rów nież w in

n ych  k ra ja c h   europejskich,  m iędzy  innym i  w   Polsce B,  pośw ięcając  wiele  a r ty
kułów   zarów no  osobie  św iętej,  jak  i  jej  spow iednikow i  i  duchow em u  n a u
czycielowi  K onradow i  z  M arburga,  ale  rów nież  arch ite k tu rze   kościoła  Sw.
E lżbiety  w   M arburgu.  B ra k   ty ch   p u b likacji  w  spisach  obu  om aw ianych  prac

jest dość znam ienny i wcale nie należy do rzadkości w lite ratu rze h istorycz

nej  niem ieckojęzycznej.  Z  ty m   zjaw iskiem   spotykam y  się  coraz  częściej  w
różnych  p racach  h istoryków   niemieckich.  N iestety  b a rie ry   językow e  pow o
dują,  iż  p rzepływ   in fo rm acji  jest  coraz  częściej  jednostronny,  a  prace  nie  n ie

m ieckie są najw y żej w y k o rzystyw ane przez ich zacytow anie bez rzeczyw iste

go uw zględnienia wyników.

Ogólna jednakże ocena om aw ianych tu a rty k u łó w i ro zp raw w y p ad a zde

cydowanie  pozytyw nie,  mimo  że  b ra k   im   —  z  nielicznym i  w y ją tk a m i  —
w niosków   uogólniających  o  szerszym   aspekcie  europejskim .  Na  ich  tle  w y
d aje  się  chyba  oczywiste,  że  recepcja  samego  k u ltu   św.  E lżbiety  w   państw ie
krzyżackim   w   P ru s ac h   p rzynajm niej  w   nazew nictw ie  kościołów  p a rafialn y ch
była  raczej  nik ła  i  ustępow ała  recepcji  stylu  architektonicznego,  co  szczegól
nie  widoczne  jest  w  ziemi  chełm ińskiej  i  pozwala  sądzić,  że  nośnikiem   jej  nie

byli  sam i  Krzyżacy,  lecz  mieszczanie  toruńscy,  chełm ińscy  i  in n i  pochodzenia
niemieckiego,  któ rzy   sw oją  działalnością  in w estycyjno-architektoniczną  p rz e
nosili  na  ziemie  p aństw a  krzyżackiego  w zory  ustalone  na  ziem iach  sw ych
ojców.  Z akon  zaś  w   w yn ik u   przeobrażeń  w ew nętrznych,  o  k tó ry ch   w spom nia
no  wyżej,  zajęty  budow ą  i  um acnianiem   swego  państw a,  nie  przyw iązyw ał
większej  w agi  do  działalności  charytatyw no-szpitalniczej,  czego  w yrazem   było
przekazyw anie  tychże  insty tu cji  m iastom   czy  też  kościołowi  i  w   rezultacie  nie

stał się w P ru s ac h głów nym p ro pagatorem k u ltu sw ej patronki.

7 T e r e s a M r o c z k o , A r c h i t e k t u r a g o t y c k a n a z i e m i c h e ł m i ń s k i e j , W a r s z a w a 1980.

8 N a s z a P r z e s z ł o ś ć . S t u d i a z d z i e j ó w k o ś c i o ł a i k u l t u r y k a t o l i c k i e j w P o l s c e , r e d . A l f o n s

S c h l e t z , 1981, t . 55, s s . 5— 475. C a ł y t e n t o m z o s t a ł p o ś w i ę c o n y ś w . E l ż b i e c i e w 750 r o c z n i c ę j e j

ś m i e r c i .