1 

 

 

 

 

 

 

PRZEWODNIK DO ĆWICZEŃ 

LABORATORYJNYCH  

Z TOKSYKOLOGII 

Skrypt dla studentów II roku ratownictwa medycznego 

 

 

 

 

 

 

pod redakcją  

Aleksandry DAMASIEWICZ-BODZEK, 

 Tomasza WIELKOSZYŃSKIEGO 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ŚLĄSKI UNIWERSYTET MEDYCZNY W KATOWICACH 

 

PRZEWODNIK DO ĆWICZEŃ 

LABORATORYJNYCH  

Z TOKSYKOLOGII 

 

 

AUTORZY: 

Aleksandra DAMASIEWICZ-BODZEK 
Beata JANOSZKA  
Krystyna LUKS-BETLEJ 
Magdalena SZUMSKA  
Krystyna TYRPIEŃ  
Tomasz WIELKOSZYŃSKI 

 

 

PRZEWODNIK DO ĆWICZEŃ 

LABORATORYJNYCH  

Z TOKSYKOLOGII 

Skrypt dla studentów II roku ratownictwa medycznego 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

pod redakcją  

Aleksandry DAMASIEWICZ-BODZEK, 

 Tomasza WIELKOSZYŃSKIEGO 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ŚLĄSKI UNIWERSYTET MEDYCZNY W KATOWICACH

 

 

Recenzent 

prof. dr hab. inż. Zygfryd Witkiewicz 

 
 
 
 
Redakcja 

Teresa Pawlok 

 
 
 
Redaktorzy techniczni 

Barbara Szwoba 
Cezary Dobosz 
 
 
 
 
 
© Copyright by Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach  

Katowice 2009 

 
 
 
Wszelkie prawa zastrzeżone 
 
 
 
 
 
 

Dzieło może być wykorzystywane na użytek  
własny do celów naukowych, dydaktycznych lub edukacyjnych. 
Zabroniona jest niezgodna z prawem autorskim reprodukcja,  
redystrybucja lub odsprzedaż 

 
 
 
 
 
 
Wydanie I 
 
 
 

ISBN 978-83-7509-119-9 

 
 
 
 
Skład komputerowy i łamanie 

Wydawnictwo SUM 
40-752 Katowice, ul. Medyków 12 

5 

 

SPIS TREŚCI 

 

WSTĘP .................................................................................................................................................................. 6 
1. PRZEPISY BHP, ĆWICZENIA WPROWADZAJĄCE ...............................................................................  7 

1.1. Przepisy porządkowe i BHP ........................................................................................................................ 7 
1.2. Pierwsza pomoc ........................................................................................................................................... 8 
1.3. Wybrane reakcje jonów w roztworach wodnych......................................................................................... 8 
1.4. Ćwiczenia praktyczne.................................................................................................................................. 9 

2. SPOSOBY UNIESZKODLIWIANIA SUBSTANCJI CHEMICZNYCH ................................................. 13 

2.1. Neutralizacja substancji chemicznych w organizmie człowieka ...............................................................  15 
2.2. Wybrane przykłady neutralizacji substancji niebezpiecznych  i toksycznych .......................................... 16 
2.3. Ćwiczenia praktyczne................................................................................................................................ 17 

3. TOKSYKOLOGIA ŚRODKÓW  PSYCHOAKTYWNYCH ..................................................................... 19 

3.1. Ćwiczenia praktyczne................................................................................................................................ 20 

4. TOKSYKOLOGIA ROZPUSZCZALNIKÓW  ORGANICZNYCH ........................................................ 26 

4.1. Ćwiczenia praktyczne................................................................................................................................ 28 

5. TOKSYKOLOGIA ZWIĄZKÓW  NIEORGANICZNYCH I GAZÓW ................................................... 31 

5.1. Ćwiczenia praktyczne................................................................................................................................ 32 

6. TOKSYKOLOGIA LEKÓW I ŚRODKÓW  POCHODZENIA ROŚLINNEGO .................................... 38 

6.1. Ćwiczenia praktyczne................................................................................................................................ 38 

7. TOKSYKOLOGIA WYBRANYCH ŚRODKÓW CHEMII GOSPODARCZEJ ..................................... 46 

7.1. Ćwiczenia praktyczne................................................................................................................................ 47 

ZALECANA LITERATURA ............................................................................................................................. 50 

6 

 

WSTĘP 

Oddajemy do rąk Czytelników „Przewodnik do ćwiczeń laboratoryjnych z toksyko-

logii. Skrypt dla studentów II roku ratownictwa medycznego”, który w założeniu autorów ma 
być zbiorem instrukcji do praktycznego wykonania ćwiczeń laboratoryjnych z przedmiotu 
„Toksykologia” dla studentów II roku kierunku „Ratownictwo Medyczne” Śląskiego Uniwer-
sytetu Medycznego. 

Opracowanie  to, będące  nowością  na  rynku  wydawniczym, ma  pomóc studentom 

w przygotowaniu się do zajęć laboratoryjnych z toksykologii oraz wykonaniu poszczególnych 
ćwiczeń. Skrypt składa się z 7 rozdziałów obejmujących zagadnienia współczesnej toksy-
kologii medycznej, a więc problemy, z którymi najczęściej może zetknąć się przyszły ratow-
nik medyczny. Dobierając treści programowe, kierowano się przede wszystkim zasadą pro-
stoty wykonania ćwiczeń oraz ich potencjalnej użyteczności praktycznej. Opisy wykonania 
poszczególnych ćwiczeń poprzedzone są krótkimi informacjami na temat własności toksycz-
nych analizowanych substancji, ich występowania, klinicznych objawów zatrucia nimi oraz 
mechanizmów reakcji zachodzących w trakcie wykonywania doświadczeń. Wszystkie ćwi-
czenia zostały zweryfikowane i stanowią wynik kilkuletniego doświadczenia autorów. 

Mamy  nadzieję, że  skrypt  ten będzie podstawową pomocą dydaktyczną do ćwiczeń 

z toksykologii nie tylko dla studentów kierunku „Ratownictwo Medyczne”, ale również dla 
studentów Wydziału Lekarskiego oraz innych osób zainteresowanych przedstawioną proble-
matyką. 

Autorzy 

7 

 

1. PRZEPISY

 

BHP, ĆWICZENIA WPROWADZAJĄCE 

Zasady pracy w laboratorium chemicznym 

1.1. Przepisy porządkowe i BHP 

1. Przed wejściem do sali ćwiczeń należy przebrać się w płaszcz ochronny, a okrycia 

wierzchnie, torby, siatki itp. pozostawić w szatni. 

2. Miejsce pracy należy utrzymywać w porządku i czystości. Do zlewu nie wolno wrzucać: 

sączków, zapałek, papierków wskaźnikowych itp. Roztwory z osadami należy zlewać do 
przeznaczonych do tego celu kolb stożkowych znajdujących się w każdym zlewie. 

3. Na każdym stole butelki z odczynnikami oznaczone są innym kolorem i ponumerowane. 

Należy dopilnować, aby w czasie ćwiczeń nie zostały zamienione między stołami, a na 
danym stole były ułożone w odpowiedniej kolejności. 

4. W celu oszczędnego gospodarowania odczynnikami we wszystkich doświadczeniach 

należy stosować ich możliwie małe ilości. 

5. Należy bezwzględnie przestrzegać zasady, że roztwór raz wylany z butelki nie może do 

niej powrócić. 

6. Aby zapobiec zanieczyszczeniu odczynników w wyniku zamiany korków z butelek, nie 

należy odkładać ich na stół. Podczas nalewania roztworu i wykonywania odpowiednich 
czynności korek należy trzymać w ręce, po czym zamknąć nim butelkę, z której został 
wzięty. 

7. Ze względu na szkodliwość większości substancji chemicznych, zabrania się: 

 badania smakiem jakichkolwiek substancji i roztworów, 
 pipetowania ustami jakichkolwiek roztworów (stosować należy wyłącznie nasadki do 

pipet), 

 spożywania w laboratorium posiłków. 

8. Wszelkie prace z trującymi gazami i stężonymi kwasami trzeba przeprowadzać pod 

wyciągiem. 

9. Z palników gazowych należy korzystać bardzo uważnie. W celu zapalenia palnika należy 

najpierw zapalić zapałkę, a dopiero potem odkręcić kurek przewodu gazowego. W razie 
„przeskoczenia” palnika, należy  zamknąć  dopływ  gazu,  zmniejszyć  dopływ  powietrza 
i uruchomić palnik powtórnie. Gdy źródło ciepła przestaje być potrzebne, należy zamknąć 
dopływ gazu do palnika. 

10. Podczas nieumiejętnego ogrzewania cieczy w płomieniu palnika gazowego łatwo można 

doprowadzić do jej przegrzania i wypryśnięcia z probówki. Aby temu zapobiec, probówkę 
należy wypełnić cieczą maksymalnie do 1/3 objętości i nieustannie wstrząsając, trzymać 
ją w płomieniu ukośnie. Aby zapobiec nieszczęśliwym wypadkom, wylot probówki nigdy 
nie może być skierowany w stronę jakiejkolwiek osoby znajdującej się w pobliżu. 

 

8 

 

11. Przed opuszczeniem pracowni koniecznie należy umyć ręce. 
12. O wszelkich wypadkach natychmiast zawiadomić asystenta prowadzącego zajęcia. 

1.2. Pierwsza pomoc 

1.  W przypadku oparzenia lub kontaktu z kwasem oblane miejsce szybko spłukać dużą 

ilością wody z kranu, a następnie roztworem kwaśnego węglanu sodu (NaHCO

3

). 

2.  W przypadku oparzenia ługiem oblane miejsce szybko spłukać dużą ilością wody z kranu, 

a później roztworem rozcieńczonego kwasu octowego (CH

3

COOH). Oznakowane 

roztwory neutralizujące znajdują się w sali ćwiczeń. 

3.  W razie oparzenia lub uszkodzenia oczu wskutek kontaktu z chemikaliami, głowę należy 

przechylić do tyłu, oczy przepłukać obficie wodą, wprowadzając strumień wody pod 
powieki, po czym założyć jałowy opatrunek na oko i niezwłocznie udać się do lekarza. 

4.  Miejsca oparzone termicznie natychmiast schłodzić strumieniem zimnej wody, po czym 

założyć sterylny, wilgotny opatrunek. 

1.3. Wybrane reakcje jonów w roztworach wodnych 

W analizie chemicznej substancji niebezpiecznych wykorzystuje się najczęściej reak-

cje, których wynik jest wyraźnie dostrzegalny. Są to zwykle reakcje przebiegające z wy-
trąceniem trudno rozpuszczalnego osadu, odbarwieniem lub pojawieniem się produktu 
barwnego, wydzielaniem gazowych produktów reakcji oraz doświadczenia, w których osad 
powtórnie przeprowadza się do roztworu. 

Analiza chemiczna umożliwia analizę jakościową i ilościową substancji chemicznych. 

Do tego celu wykorzystuje się często nowoczesne techniki rozdzielcze i spektroskopowe. Za 
pomocą jakościowej analizy nieorganicznej w badanej próbce identyfikuje się pierwiastki lub 
jony, natomiast analiza ilościowa służy do określenia ilości zidentyfikowanych składników.  

W czasie przeprowadzania ćwiczeń laboratoryjnych należy kierować się następu-

jącymi zasadami: 
1.  Reakcje przeprowadza się w probówkach lub w innych naczyniach według instrukcji. 
2.  Roztwory nalewa się nad stołem laboratoryjnym do probówek w niewielkich ilościach 

(kilku kropli) tak, aby ciecz spływała powoli, po wewnętrznej ścianie probówki. 

3.  Ogrzewanie  roztworów  reakcyjnych, a  także  rozpuszczanie  osadów przeprowadza się 

w łaźni wodnej. 

4.  Aby wytrącić opornie powstający osad, należy zanurzaną w roztworze bagietką pocierać 

wewnętrzną ściankę probówki – cząstki szkła służą jako zarodniki krystalizacji (niektóre 
substancje trudno rozpuszczalne krystalizują powoli). 

5.  Zapach substancji lotnej można sprawdzać tylko i wyłącznie naganiając dłonią powietrze 

u wylotu probówki w kierunku nosa z bezpiecznej odległości od twarzy. 

6.  Rozpuszczalność osadu w nadmiarze odczynnika należy sprawdzać, wykonując naprze-

miennie dozowanie kropli odczynnika i mieszanie zawartości probówki. 

7.  Oddzielenie osadu od roztworu przeprowadza się, przesączając mieszaninę reakcyjną 

przez sączek bibułowy umieszczony na lejku lub dekantując, tzn. zlewając roztwór znad 
osadu. 

9 

 

8.  Obserwowany przebieg reakcji należy opisać (powstawanie osadu, zmiana barwy, postać 

osadu: grubo-, drobnokrystaliczny, serowaty, koloidalny, barwny). 

1.4. Ćwiczenia praktyczne 

1.4.1. Reakcje strącania osadów 

A. Osad grubokrystaliczny wodorowinianu potasu 

 

 

Wykonanie ćwiczenia: 

Do 1 cm

3

 roztworu zawierającego jony K

+ 

dodać 1 cm

3

 roztworu kwasu winowego  

(0,5 mol/dm

3

), po czym w celu zobojętnienia powstałego kwasu solnego dodać około 0,5 cm

3

 

roztworu octanu sodu (0,5 mol/dm

3

). Zapoczątkować krystalizację przez potarcie bagietką 

wewnętrznej ścianki probówki. Odczekać kilka minut. 

B. Osad koloidalny wodorotlenku glinu 

 

 

Wykonanie ćwiczenia: 

Do 1 cm

3

 roztworu zawierającego jony Al

3+

 dodać l–2 krople roztworu wodorotlenku 

sodu (2 mol/dm

3

). Nadmiar roztworu wodorotlenku sodu rozpuszcza powstały osad. 

C. Osad galaretowaty siarczanu strontu 

 

 

Wykonanie ćwiczenia: 

Do 1 cm

3

 roztworu zawierającego jony Sr

2+

 dodać 0,5 cm

3

 roztworu kwasu siar-

kowego (1 mol/dm

3

). 

D. Osad serowaty chlorku srebra 

 

 

Wykonanie ćwiczenia: 

Do 0,5 cm

3 

roztworu azotanu srebra (0,01 mol/dm

3

) dodać kilka kropli roztworu 

kwasu solnego (1 mol/dm

3

). 

 

KCl + H

2

C

4

H

4

O

6

                KHC

4

H

4

O

6

↓ + HCl 

                         lub jonowo: 
                                      K

+

 + HC

4

H

4

O

6

-

              KHC

4

H

4

O

6

↓ 

                         SrCl

2

 + H

2

SO

4

                    SrSO

4

↓ + 2HCl 

             lub jonowo: 
                          Sr

2+

 + SO

4

2-

                    SrSO

4

↓

 

             AgNO

3

 + HCl                    AgCl↓ + HNO

3 

            lub jonowo: 
 

             Ag

+

 + Cl

-

                     AgCl↓ 

 

              Al

2

(SO

4

)

3

 + 6NaOH                 2Al(OH)

3

↓ + 3Na

2

SO

4 

                        lub jonowo: 
 

                         Al

3+ 

 + 3OH

-

                   Al(OH)

3

↓  

10 

 

E. Osad drobnokrystaliczny jodku ołowiu (II) 

 

 

Wykonanie ćwiczenia: 

Do 1 cm

3

 roztworu zawierającego jony Pb

2+

 dodać 1 cm

3

 roztworu jodku potasu  

(0,5 mol/dm

3

) i po chwili, kiedy osad opadnie, zlać roztwór (zdekantować) znad jego po-

wierzchni. Do pozostałego w probówce osadu jodku ołowiu dodać wody destylowanej. Pro-
bówkę ogrzewać, aż osad w znacznym stopniu się rozpuści, a następnie odstawić do statywu 
do oziębienia. Zaobserwować kryształy, które wypadają z roztworu. 

1.4.2. Reakcje związane z roztwarzaniem osadu 

Osad nierozpuszczalny w wodzie może reagować z jakimś odczynnikiem, tworząc 

substancję rozpuszczalną w wodzie. Obserwuje się wówczas zanikanie osadu. 

A. Rozpuszczanie chlorku srebra w wodorotlenku amonu 

 

W reakcji powstał rozpuszczalny w wodzie chlorek diaminasrebrowy, który dysocjuje: 

 

Wykonanie ćwiczenia: 

Zlać roztwór znad osadu chlorku srebra otrzymanego według punktu 1.4.1.D. Na 

pozostały  w  probówce  osad  podziałać  kilkoma  kroplami  roztworu wodorotlenku amonu 
(1 mol/dm

3

) aż do jego rozpuszczenia. 

B. Rozpuszczanie osadu w nadmiarze odczynnika wytrącającego 

 

 

 

 

 

 

Wykonanie ćwiczenia:  

Do 1 cm

3

 roztworu chlorku rtęci (II) (0,25 mol/dm

3

) dodać l

2 krople roztworu jodku 

potasu (0,5 mol/dm

3

) i zaobserwować wydzielanie się ceglastoczerwonego osadu jodku rtęci. 

Zauważyć,  że dodawanie dalszych kropli roztworu jodku potasu powoduje roztwarzanie 
osadu, ponieważ powstaje rozpuszczalny w wodzie związek kompleksowy 

 jodortęcian (II) 

potasu. 

 

             Pb(NO

3

)

2

 + 2KI                 PbI

2

↓  +  2KNO

3 

            lub jonowo: 
 

             Pb

2+

 + 2I

-

                   PbI

2

↓  

 

 

             HgCl

2

 + 2KI                 HgI

2

↓  + 2KCl 

lub jonowo: 

 

             Hg

2+

 + 2I

-

                 HgI

2

↓   

Rozpuszczenie powstałego osadu w nadmiarze odczynnika wytrącającego zachodzi według 

reakcji: 

 

             HgI

2

↓ + 2KI   

      K

2

[HgI

4

] 

lub jonowo: 

                        HgI

2

↓ + 2I

-

 

         [HgI

4

]

2- 

AgCl↓ + 2NH

4

OH                  [Ag(NH

3

)

2

]Cl  + 2H

2

O 

[Ag(NH

3

)

2

]Cl                             [Ag(NH

3

)

2

]

+

  + Cl

- 

11 

 

Podobne doświadczenie można wykonać z osadem wodorotlenku ołowiu(II): 

 

 

 

 

 

 

Wykonanie ćwiczenia: 

Do 1 cm

3

 roztworu azotanu ołowiu (II) (0,25 mol/dm

3

) dodać  l

2 krople roztworu 

wodorotlenku sodu (1 mol/dm

3

). Zaobserwować powstanie białego osadu wodorotlenku 

ołowiu. Zwrócić uwagę na to, że dodawanie większej ilości roztworu wodorotlenku sodu 
wywołuje znikanie osadu, co spowodowane jest powstawaniem rozpuszczalnego w wodzie 
ołowianu (II) sodu.  

1.4.3. Reakcje barwne (bez tworzenia osadu) 

W wyniku reakcji powstaje produkt rozpuszczalny w wodzie, ale inaczej zabarwiony 

niż substraty. 

A. Rodanek potasu tworzy z jonami Fe

3+

 rodanek żelaza (III) krwistoczerwonej barwy 

 

 

Wykonanie ćwiczenia:  

Do 1 cm

3

 roztworu zawierającego jony Fe

3+

 dodać kilka kropli roztworu rodanku 

potasu (0,5 mol/dm

3

) i zaobserwować pojawienie się intensywnej krwistoczerwonej barwy. 

B. Kwas szczawiowy odbarwia roztwór KMnO

4 

 

 

 

Wykonanie ćwiczenia:  

Do probówki wprowadzić 2

3 krople roztworu zawierającego manganian (VII) potasu 

(0,5 mol/dm

3

) i około 1 cm

3

 roztworu kwasu szczawiowego (0,5 mol/dm

3

), po czym 

mieszaninę zakwasić, dodając 2 cm

3

 roztworu kwasu siarkowego

 

(2 mol/dm

3

). Zawartość 

probówki podgrzać w łaźni wodnej i po chwili zaobserwować zanikanie fioletowego 
zabarwienia. 

 

            Pb(NO

3

)

2

 + 2NaOH               Pb(OH)

2

↓ + 2NaNO

3 

lub jonowo: 

 

            Pb

2+

 + 2OH

-

               Pb(OH)

2

↓  

            Rozpuszczenie powstałego osadu zachodzi według reakcji: 

 

            Pb(OH)

2

↓ + 2NaOH                  Na

2

PbO

2

 + 2H

2

O 

lub jonowo: 

 

            Pb(OH)

2

↓ + 2OH

-

                   PbO

2

2-

 + 2H

2

O 

 

             FeCl

3

  +  3KCNS 

 

      Fe(CNS)

3

 + 3KCl 

lub jonowo: 

 

             Fe

3+

  +  3CNS

-

 

 

  Fe(CNS)

3

  

 

              5H

2

C

2

O

4

+ 2KMnO

4

 + 3H

2

SO

4             

   10CO

2

↑ + 2MnSO

4

 + K

2

SO

4

 + 8H

2

O 

lub jonowo: 

 

              5C

2

O

4

2-

 + 2MnO

4

-

 + H

+      

            10CO

2

↑ + 2Mn

2+

 + 8H

2

O  

12 

 

1.4.4. Reakcje zachodzące z wydzielaniem produktu gazowego  

A. Po zakwaszeniu roztworu węglanu sodu następuje intensywne wydzielanie CO

2

 

 

 

Wykonanie ćwiczenia: 

Do probówki zawierającej 1 cm

3

 roztworu węglanu sodu (0,5 mol/dm

3

) ostrożnie 

dodać kroplami roztwór kwasu siarkowego

 

(1 mol/dm

3

). Zaobserwować intensywne wydzie-

lanie pęcherzyków gazu. 

B. Powstawanie gazu może być wykryte przez pojawienie się charakterystycznego 

zapachu 

 

 

Wykonanie ćwiczenia: 

Do probówki zawierającej 1 cm

3

 roztworu chlorku amonu (salmiaku) (1 mol/dm

3

) 

dodać 1 cm

3

 roztworu wodorotlenku sodu (10

20%). Po chwili, trzymając probówkę w pew-

nej odległości od nosa, można wyczuć charakterystyczny zapach amoniaku. 

Zwykle po dodaniu zasady zapach amoniaku jest słabo wyczuwalny. W takim wy-

padku roztwór należy lekko ogrzać, co przyspiesza reakcję i zmniejsza rozpuszczalność 
amoniaku w roztworze. 

Piśmiennictwo: 

1.  Bodzek D., Luks-Betlej K., Tyrpień K. (red.): Skrypt  do  ćwiczeń  z  chemii i  chemii ogólnej dla studentów 

I roku Wydziału Lekarskiego z Oddziałem Lekarsko-Dentystycznym w Zabrzu; wydanie IV. Śląski 
Uniwersytet Medyczny, Katowice 2007. 

 

 

             Na

2

CO

3

 + H

2

SO

4

                Na

2

SO

4

 + CO

2

↑ + H

2

O 

lub jonowo: 

 

             CO

3

2-

  +  2H

+

               CO

2

↑

 

 + H

2

O  

 

             NH

4

Cl  +  NaOH 

         NaCl + NH

3

↑ + H

2

O 

lub jonowo: 

 

             NH

4

+

  +  OH

-

  

    NH

3

↑ + H

2

O  

13 

 

2. SPOSOBY UNIESZKODLIWIANIA SUBSTANCJI 

CHEMICZNYCH 

Do jednych z najgroźniejszych katastrof należą te związane z uwolnieniem się do 

środowiska znacznych ilości niebezpiecznych substancji chemicznych, których liczba i róż-
norodność rośnie wraz z rozwojem przemysłu. 

Pod pojęciem „substancji niebezpiecznej” rozumie się materiał, który 

 ze względu na 

swoje właściwości chemiczne, biologiczne i promieniotwórcze 

 może w razie niepra-

widłowego obchodzenia się z nim lub celowego jego użycia (terroryzm) przyczynić się do 
zagrożenia życia i zdrowia ludzi lub skażenia środowiska naturalnego. 

Substancją niebezpieczną może być surowiec, półprodukt, produkt, odpad, a także 

substancja uwalniana w wyniku awarii. Najpoważniejszym ich źródłem jest przemysł (ok. 
75%), ale mogą również zostać uwolnione podczas transportu (ok. 25%).  

Zespół czynności wykonywanych przez jednostki ratownictwa chemicznego, które 

mają na celu neutralizację szkodliwego oddziaływania substancji niebezpiecznych na środo-
wisko, obiekty, ludzi i sprzęt, jest nazywany dekontaminacją albo odkażaniem.  

Neutralizacją substancji chemicznych nazywamy proces lub zespół procesów, w wy-

niku których substancja niebezpieczna ulega takim przemianom fizycznym i/lub chemicznym, 
że traci swoje niepożądane własności. W związku z tym bardzo często stosuje się roz-
cieńczanie i neutralizację chemiczną. Najczęściej wykorzystywanym  rozcieńczalnikiem jest 
woda. Należy pamiętać,  że zastosowanie wody obniża stężenie związku chemicznego, lecz 
nie zmienia go pod względem budowy i właściwości. Główną ideą neutralizacji chemicznej 
jest to, aby związek chemiczny po dekontaminacji był mniej agresywny i niebezpieczny niż 
po dekontaminacji prowadzonej inną techniką. Skuteczność neutralizacji zależy od ilości 
użytego neutralizatora w odniesieniu do ilości neutralizowanego związku chemicznego, tem-
peratury i czasu reakcji. 

W procesach unieszkodliwiania substancji niebezpiecznych wykorzystuje się reakcje 

odpowiednie do rodzaju substancji: 
  reakcje zobojętniania 
  reakcje utleniania-redukcji (redoks) 
  reakcje hydrolizy 
  inne specyficzne reakcje chemiczne 

Reakcja zobojętniania zachodzi pomiędzy kwasem a zasadą i w jej wyniku powstaje 

obojętna sól i woda. Do neutralizacji kwasów, w celu podwyższenia wartości pH, używa się 
roztworów wodorotlenku sodu (NaOH) i wodorowęglanu sodu (NaHCO

3

) oraz zawiesiny 

wodorotlenku  wapnia  (Ca(OH)

2

) i węglanu  wapnia (CaCO

3

). Do  neutralizacji zasad, czyli 

w celu obniżenia pH, stosuje się rozcieńczony kwas siarkowy (H

2

SO

4

) lub rozcieńczony kwas 

chlorowodorowy (HCl). Należy pamiętać, że reakcja zobojętniania może powodować wzrost 
temperatury środowiska reakcji.  

14 

 

W unieszkodliwianiu za pomocą reakcji redoks (reakcja przebiegająca ze zmianą 

stopnia utlenienia substratów) jako utleniacze stosuje się np. chloran (I) sodu (NaClO), 
chloran (I) wapnia (Ca(ClO)

2

) czy nadtlenek wodoru (H

2

O

2

).  

Hydroliza to reakcja rozpadu związków chemicznych pod wpływem wody. Ulega jej  

wiele niebezpiecznych substancji, np. bezwodniki, chlorki kwasowe, cyjaniany, nitryle itp. 
Poprzez proces hydrolizy, który często jest łączony z utlenianiem, można również unieszko-
dliwiać niektóre bojowe środki trujące.  

Wśród specyficznych reakcji wykorzystywanych do likwidacji substancji szkodliwych 

można wymienić kompleksowanie (neutralizacja jonów cyjankowych w reakcji z siarczanem 
żelaza (II), reakcje strącania osadów czy dysproporcjonownia (reakcje, podczas których ato-
my  tego  samego  pierwiastka  dwa  razy zmieniają swój stopień utlenienia: raz się utleniają, 
a drugi raz redukują). 

Zdarzające się dość często przypadki skażeń, w których występują problemy z usta-

leniem rodzaju związku chemicznego, przyczyniły się do opracowania tzw. uniwersalnych 
roztworów dekontaminacyjnych (RD). W razie konieczności neutralizacji substancji o nie-
ustalonym składzie chemicznym stosuje się kolejno następujące wodne roztwory dekonta-
minacyjne: 
  RD1  5% węglan sodu (Na

2

CO

3

) i 5% fosforan sodu (Na

3

PO

4

), 

  RD2  10% chloran (I) wapnia (Ca(ClO)

2

), 

  RD3   5% fosforan sodu (Na

3

PO

4

) 

 uniwersalny roztwór przeznaczony do spłukiwania 

roztworów RD1 i RD2. 

Do likwidacji skażeń substancjami niebezpiecznymi można również stosować piany 

dekontaminacyjne. Piany powstające z pożarniczych  środków pianotwórczych nie mają 
chemicznego działania, tzn. nie wchodzą w reakcje chemiczne z usuwanymi substancjami. 
Jednak zastosowanie ich może być pomocne w usuwaniu skażeń, dzięki działaniu 
wchodzących w ich skład surfaktantów (substancji powierzchniowo czynnych), poprzez 
procesy emulgowania i solubilizacji (zwiększania rozpuszczalności). Dotyczy to zwłaszcza 
skażeń substancjami organicznymi, trudno rozpuszczalnymi w wodzie.  

W ramach procesów dekontaminacyjnych stosuje się również sorpcję, która polega na 

wykorzystaniu czynnika wiążącego substancję niebezpieczną, co ułatwia jej usunięcie z po-
wierzchni skażonej, zebranie do odpowiednich pojemników i przekazanie do dalszej neutrali-
zacji. Jest najczęściej używana w stosunku do związków chemicznych pozostających w nor-
malnych warunkach w postaci ciekłej. Dekontaminację sorpcyjną prowadzi się w przypadku 
rozlewisk niebezpiecznych cieczy na utwardzonych, płaskich powierzchniach oraz ewentual-
nie na wodach powierzchniowych. Sorpcja z wykorzystaniem ogólnie dostępnych naturalnych 
sorbentów (ciał porowatych) jest techniką niedrogą i łatwą do wdrożenia. Substancje wchło-
nięte przez sorbenty pozostają chemicznie niezmienione (nie następuje ich chemiczna neutra-
lizacja) i zachowują swoje niebezpieczne właściwości.  

Przykładami sorbentów naturalnych są: piasek, trociny, słoma, węgiel aktywowany. 

Do sorbentów syntetycznych zalicza się: pianki (poliuretanowe, mocznikowo-formaldehydo-
we, polieterowe) i włókna (nylonowe, polistyrenowe, polipropylenowe). 

Działania ratownicze w wypadkach z substancjami chemicznymi wymagają prze-

strzegania bardzo rygorystycznych zasad bezpieczeństwa. Należy być świadomym  nie tylko 

15 

 

możliwości wystąpienia kontaktu z substancją, która nawet w bardzo małych ilościach jest 
niebezpieczna dla zdrowia i życia, ale także przenoszenia skażenia przez środowisko (wiatr, 
rzeki) czy ludzi. 

2.1. Neutralizacja substancji chemicznych w organizmie człowieka  

Substancje chemiczne mogą przeniknąć do organizmu człowieka w wyniku połknięcia 

(drogą pokarmową), inhalacji (drogą oddechową) lub przez skórę, wywołując niekorzystny 
wpływ na jego zdrowie. 

Neutralizacja substancji chemicznych w organizmie człowieka jest uzależniona od ich 

charakteru, należy więc  ściśle przestrzegać wytycznych dotyczących postępowania w przy-
padku zatrucia danym związkiem chemicznym.  

Najprostszą metodą usuwania substancji chemicznych, które wniknęły do organizmu 

drogą pokarmową, jest prowokowanie wymiotów albo płukanie  żołądka. Metody te warto 
rozważyć, jeśli połknięta substancja szkodliwa pozostaje w żołądku nie dłużej niż godzinę. 
Jeśli od jej wniknięcia upłynęło więcej czasu, to w większości przypadków ani prowokowane 
wymioty, ani płukanie  żołądka nie przyniosą spodziewanych korzyści, a są obciążone 
ryzykiem groźnych powikłań. Powyższych metod nie wolno stosować w przypadku zatruć 
kwasami, zasadami i innymi silnie drażniącymi oraz żrącymi substancjami. Również przy 
zatruciach rozpuszczalnikami organicznymi i detergentami procedury te mogą okazać się 
niebezpieczne i dlatego są przeciwwskazane. Zachłyśnięcie się nimi może doprowadzić do 
poważnego uszkodzenia płuc. 

Jedną z procedur dekontaminacyjnych o dużych możliwościach w zakresie usuwania 

trucizn z przewodu pokarmowego, zwłaszcza w zakresie zmniejszania stopnia ich wchła-
niania, jest doustne stosowanie węgla aktywowanego (tzw. węgla lekarskiego). Na jego po-
wierzchni może się w krótkim czasie zaadsorbować znaczna ilość połkniętej trucizny. Wę-
giel aktywowany podaje się doustnie w postaci gęstej zawiesiny wodnej, w dawce 1

2 g/kg 

masy ciała, zawsze pod kontrolą, aby nie dopuścić do przedostania się jej do dróg od-
dechowych i uszkodzenia tkanki płucnej. Substancje, takie jak kwasy nieorganiczne, zasady, 
sole kwasu cyjanowodorowego (cyjanki), sole żelaza oraz inne związki nieorganiczne, 
niestety źle adsorbują się na węglu.  

W celu neutralizacji związków żrących (stężonych kwasów, zasad) w przewodzie po-

karmowym człowieka nie można stosować  węgla aktywowanego, prowokować wymiotów 
mechanicznie lub farmakologicznie ani płukać  żołądka. Pierwszym krokiem w takich przy-
padkach jest zobojętnienie kwasu lub zasady. Przykładowo przy zatruciach ługiem podaje się 
najczęściej roztwór octu (łyżka octu na szklankę wody) czy soku z cytryny. W zatruciach 
substancjami  żrącymi  zaleca się również ich rozcieńczanie, czyli zmniejszanie ich stężenia 
w przewodzie pokarmowym (szczególnie w żołądku) przez podawanie do picia płynów, 
przede wszystkim wody w ilości 5 cm

3

/kg masy ciała. Nie należy podawać związków zobo-

jętniających, które w reakcji z kwasem doprowadzają do powstania dwutlenku węgla, np. 
sody oczyszczonej. 

16 

 

2.2. Wybrane przykłady neutralizacji substancji niebezpiecznych  

i toksycznych 

Kwas azotowy (V) 

 HNO

3

 

Jest  cieczą  żrącą  i  utleniającą, związkiem aktywnym chemicznie. Większość reakcji 

z jego udziałem ma przebieg gwałtowny, a  nawet  wybuchowy. Gwałtownie rozpuszcza się 
w wodzie z wydzieleniem ciepła. Jest związkiem nietrwałym, rozkładającym się pod wpły-
wem ogrzewania i światła, z wydzieleniem tlenku oraz dwutlenku azotu. Rozcieńczony 
reaguje z wieloma metalami, wydzielając palny i wybuchowy wodór.  

W przypadku pożaru w pobliżu otwartego zbiornika z kwasem azotowym do gaszenia 

nie używa się wody. Do neutralizacji mniejszych ilości HNO

3

 stosuje się wodorowęglan sodu 

i spłukuje się dużą ilością wody. Następnie oczyszczoną powierzchnię pokrywa się środkami 
wiążącymi (np. ziemią okrzemkową), po czym resztę produktów neutralizacji traktuje się jak 
odpad specjalny. 

Kwas siarkowy (VI) 

 H

2

SO

4

 

Kwas siarkowy działa żrąco na skórę i błony śluzowe. W postaci mgły i dymów wy-

wołuje ból i łzawienie oczu, oparzenia spojówek, rogówki, ból gardła, kaszel, duszność, 
skurcz głośni, obrzęk krtani, skurcz oskrzeli, obrzęk płuc. Na skutek skurczu głośni może 
nastąpić  śmierć. Jego kontakt ze skórą może prowadzić do oparzeń termicznych (reakcja 
egzotermiczna  z  wilgotną  skórą)  i  chemicznych. Ich  stopień   zależy  od  stężenia i czasu 
narażenia. Kontakt z oczami wywołuje poważne oparzenia powieki i gałki ocznej oraz jej 
trwałe uszkodzenie (utratę wzroku lub trwałe zmętnienie rogówki). Spożycie tego kwasu 
skutkuje oparzeniami jamy ustnej, gardła, przełyku i żołądka, objawiającymi się uczuciem 
pragnienia, nudnościami, wymiotami, biegunką, krwawieniami z przewodu pokarmowego, 
wreszcie wstrząsem. Dawka śmiertelna dla człowieka dorosłego wynosi 6

8 g. 

Dekontaminacja stężonego kwasu polega na jego rozcieńczeniu wodą, a następnie 

neutralizacji wodorowęglanem sodu. Produkt neutralizacji należy spłukać dużą ilością wody.  

Bar (Ba) 

W naturalnym środowisku bar występuje w bardzo niewielkich ilościach. Większe 

ilości tego pierwiastka znaleźć można jedynie w glebie oraz takich produktach żywnościo-
wych, jak orzechy, wodorosty, ryby oraz niektóre rośliny. 

Największe zagrożenie dla zdrowia występuje u osób, które pracują w przemyśle, 

wykorzystującym ten pierwiastek. Dostaje się do organizmu drogą oddechową w postaci 
siarczanów lub węglanów. Szkodliwość związków baru zależy od ich rozpuszczalności w wo-
dzie. Wszystkie rozpuszczalne w wodzie związki baru mają właściwości toksyczne, w prze-
ciwieństwie do trudno rozpuszczalnych. Na przykład rozpuszczalny w wodzie chlorek baru 
(BaCl

2

) jest trucizną i przechowywany musi być pod ścisłą kontrolą, podczas gdy trudno-

rozpuszczalny siarczan baru (BaSO

4

), mało toksyczny, podaje się pacjentom jako kontrast 

między innymi przy prześwietlaniu żołądka.  

17 

 

Długotrwałe narażenie na związki tego pierwiastka może wywoływać zaburzenia 

równowagi, depresję, drżenie i skurcze mięśniowe, osłabienie, zmiany ciśnienia krwi, za-
kłócenia funkcji serca i porażenie ośrodka oddechowego. Pył baru jest szczególnie szkodliwy, 
jeżeli przedostanie się do układu oddechowego człowieka. W kontakcie ze skórą metaliczny 
bar powoduje oparzenia. 

Do neutralizacji tych związków stosuje się siarczan sodu. 

 

2.3. Ćwiczenia praktyczne 

2.3.1. Neutralizacja substancji kwasowych za pomocą zasad i soli 

Wykonanie ćwiczenia: 

Do trzech probówek nalać po 1 cm

3

 roztworu kwasu siarkowego (2 mol/dm

3

). Uniwer-

salnym papierkiem  wskaźnikowym  wstępnie zmierzyć pH roztworu, a następnie papierkiem 
o zawężonej skali odczytać jego wartość dokładnie. Używając pipety z nasadką (nie 
pipetować  ustami!!!), do  pierwszej  probówki  dodać 5 kropel roztworu wodorotlenku sodu 
(2 mol/dm

3

, mocna zasada), wymieszać zawartość i zmierzyć pH roztworu. Czynność powta-

rzać  aż do uzyskania pH=7. Sporządzić wykres zależności pH od liczby kropel dodanej 
zasady. Identycznie postąpić z drugą i trzecią probówką, jednak zamiast roztworu wodo-
rotlenku sodu do drugiej probówki dodawać roztwór wodorotlenku amonu (2 mol/dm

3

, słaba 

zasada), natomiast do trzeciej probówki 

 roztwór octanu sodu (2 mol/dm

3

, sól mocnej zasady 

i słabego kwasu). 

Z wykresów odczytać, ile kropel dodawanych substancji całkowicie neutralizuje bada-

ny roztwór. 

2.3.2. Neutralizacja przez strącanie osadów 

Jony Ba

+2

 tworzą z anionami siarczanowymi (VI) trudnorozpuszczalny osad siarczanu 

(VI) baru: 

Ba(OH)

2

 + H

2

SO

4

 

    BaSO

4

↓  + 2H

2

O 

Wykonanie ćwiczenia: 

Do zlewki o pojemności 150 cm

3

 wlać 50 cm

3

 wody destylowanej. Zanurzyć w nim 

dwie blaszki żelazne lub miedziane znajdujące się w obwodzie elektrycznym z żarówką i ba-
terią kieszonkową 4,5 V. Dodać 3 krople kwasu siarkowego

 

(2 mol/dm

3

) obserwując jed-

nocześnie  zachowanie  się  żarówki. Nieustannie mieszając, dodawać kroplami roztwór na-
syconego wodorotlenku baru (Ba(OH)

2

) (zachować ostrożność przy pracy z roztworami wo-

dorotlenku baru, ze względu  na  jego  toksyczne  właściwości!!!). O  czym świadczy fakt, że 
w pewnym momencie żarówka zgasła

  

 

18 

 

2.3.3. Sorpcja jako metoda usuwania substancji chemicznych 

Sorpcja na węglu aktywowanym 

Węgiel aktywowany jest tak spreparowany, że powierzchnia jego cząstek jest silnie 

rozwinięta. Oznacza to, że cząstki węgla aktywowanego mają na powierzchni wiele kanałów, 
zagłębień i otworów nazywanych porami. Wiele barwników i substancji organicznych, ma-
jących podobnie jak węgiel własności hydrofobowe, może więc 

 w  przeciwieństwie do  wo-

dy  i  innych  podobnych  rozpuszczalników  

  osiadać w porach w sposób trwały. Dlatego, 

jeśli do wodnego roztworu barwnika lub substancji organicznej, np. toksycznej, doda się 
węgla aktywowanego, to zostanie ona zaadsorbowana na węglu, tworząc z nim trwałe, neu-
tralne połączenie i może być wraz z nim usunięta.  

Wykonanie ćwiczenia: 

Do pięciu probówek dodać po 2 krople niebieskiego atramentu i rozcieńczyć 5 cm

3

 

wody. Dodać małą porcję (ustaloną przez asystenta), węgla aktywowanego do pierwszej 
probówki, 2 porcje do drugiej itd., a zawartość probówek dokładnie wymieszać. Po ok. 15 
minutach roztwór można odsączyć lub zaczekać aż węgiel aktywowany ulegnie sedymentacji 
(osiądzie na dnie). Ustalić, ile porcji węgla aktywowanego potrzebne jest do zaadsorbowania 
substancji barwnej po 15 minutach. 

Piśmiennictwo: 

1.  Bodzek  D. (red.): Chemia i fizykochemia  substancji  toksycznych  i  niebezpiecznych. Skrypt dla stu-

dentów I roku studiów licencjackich specjalność: ratownictwo medyczne. Śląska Akademia Medyczna, 
Katowice 2003. 

2.  Seńczuk W. (red.): Toksykologia współczesna. PZWL, Warszawa 2005, 2006. 
3.  http://www.ratownictwo.chem.pl/ 

 

 

 

19 

 

3. TOKSYKOLOGIA ŚRODKÓW  

PSYCHOAKTYWNYCH 

Do tej grupy ksenobiotyków (czyli substancji egzogennych, obcych dla organizmu) 

zalicza się m.in. substancje o działaniu narkotycznym, nasennym, uspokajającym, pobudza-
jącym i psychodysleptycznym (halucynogennym), które stosowane są zazwyczaj w celach 
poprawienia nastroju. Zatrucia tymi  związkami  ściśle  łączą się ze zjawiskiem toksykomanii 
i uzależnienia od środków psychoaktywnych oraz alkoholu. Ponadto do grupy tej zalicza się 
również leki przeciwdepresyjne i neuroleptyki, będące często przyczyną zatruć samobójczych 
u chorych z zaburzeniami afektywnymi (depresją lub manią) i psychozami, które nie posia-
dają właściwości uzależniających. Na przebieg zatrucia ma wpływ wiele czynników, przede 
wszystkim rodzaj użytego środka, droga podania, dawka, aktualny stan zdrowia i fakt przew-
lekłego kontaktu ze stosowaną substancją (zjawisko rozwoju tolerancji).  

Do charakterystycznych objawów zatrucia substancjami działającymi depresyjnie na 

ośrodkowy układ nerwowy (OUN), tj. opiatami, lekami uspokajającymi i nasennymi, należą 
zaburzenia  świadomości  o  różnym  nasileniu  oraz  zaburzenia  oddechowe  i  krążeniowe. 
W przypadku zatrucia pochodnymi amfetaminy i innymi związkami działającymi podobnie 
dominuje znaczne pobudzenie, zaczerwienienie skóry, wzrost ciśnienia tętniczego i częstości 
akcji serca (tachykardia) oraz zaburzenia OUN (drgawki, urojenia, omamy). Wśród leków 
przeciwdepresyjnych za najniebezpieczniejszą grupę uważane są trójpierścieniowe leki 
przeciwdepresyjne (TLPD). W obrazie klinicznym, poza objawami ośrodkowymi (napady 
drgawkowe, hipo- lub hipertermia, zaburzenia oddechowe, pobudzenie lub śpiączka), 
dominują  głównie zaburzenia krążeniowe, w tym szczególnie często komorowe zaburzenia 
rytmu, z migotaniem komór włącznie. Dodatkowo może wystąpić tzw. zespół cholinolityczny 
związany z działaniem atropinopodobnym TLPD (hipertermia, tachykardia, suchość  błon 
śluzowych i zaburzenia widzenia). Przebieg zatrucia środkami halucynogennymi ma 
zazwyczaj łagodny, choć spektakularny charakter.  

Substancje o działaniu psychoaktywnym mogą być wykrywane zarówno w materiale 

konfiskowanym przez policję lub służby celne, resztkach trucizny znalezionych przy osobie 
zatrutej (w obu przypadkach poszukuje się niezmetabolizowanej trucizny), jak i w materiale 
biologicznym (mocz, krew, ślina, popłuczyny  żołądkowe), w którym bada się obecność 
substancji macierzystych oraz metabolitów trucizn. 

Zatrucia lekami, w tym szczególnie środkami o działaniu psychoaktywnym, stanowią 

obecnie w Polsce jedną z głównych przyczyn ostrych zatruć (procentowo plasują się na 
drugim miejscu po zatruciach alkoholem i jego substytutami). 

20 

 

3.1. Ćwiczenia praktyczne 

3.1.1. Wykrywanie środków psychotropowych z grupy pochodnych 

fenotiazyny i trójpierścieniowych leków przeciwdepresyjnych (TLPD) 
oraz ich metabolitów w moczu 

Pod wpływem środków utleniających, np. kwasu azotowego (V) (HNO

3

), chlorowego 

(VII) (HClO

4

)  i  chlorku  żelaza  (III) (FeCl

3

) (ich  mieszaniną  jest  odczynnik Forresta), leki 

z tych grup oraz ich metabolity zawarte w moczu tworzą charakterystycznie zabarwione 
pochodne. Neuroleptyki fenotiazynowe zazwyczaj dają produkty o różnych odcieniach 
czerwieni, natomiast TLPD 

 o zabarwieniu zielonym lub niebieskim. Reakcja może być 

wykorzystywana do szybkiej kontroli przyjmowania leków przeciwpsychotycznych z grupy 
pochodnych fenotiazyny przez pacjentów leczonych ambulatoryjnie lub w szybkiej diagno-
styce zatrucia nimi. Niestety, reakcja nie jest w pełni specyficzna dla omawianych grup 
związków i jej dodatni wynik wymaga zawsze potwierdzenia innymi technikami analitycz-
nymi (immunochemicznymi lub chromatograficznymi) 

 zwłaszcza, jeśli próbka badana 

pochodzi od osoby zatrutej. 

Wykonanie ćwiczenia:  

Do kilku cm

3

 moczu dodać równą objętość odczynnika Forresta. Zaobserwować 

pojawiające się zabarwienie. Jeżeli analizowana próbka moczu nie będzie pochodzić od osoby 
narażonej na neuroleptyki fenotiazynowe lub TLPD, to zawartość probówki nie zmieni 
zabarwienia. 

3.1.2. Wykrywanie i identyfikacja najczęściej spotykanych środków 

psychoaktywnych 

Pod  wpływem  specyficznych  odczynników,  najczęściej  o  działaniu utleniającym, 

w wyniku reakcji ze środkami uzależniającymi dochodzi do tworzenia charakterystycznie 
zabarwionych produktów. Reakcje te stosowane są do szybkiego, przesiewowego identy-
fikowania substancji uzależniających, np. przez celników. Wstępna identyfikacja musi być 
następnie potwierdzona inną metodą, np. badaniem chromatograficznym. 

Do identyfikacji substancji uzależniających stosowane są: 

  stężony (96%) kwas siarkowy (VI)  H

2

SO

4

, 

  stężony (65%) kwas azotowy (V)  HNO

3

, 

  odczynnik Marquisa  mieszanina 40% roztworu formaldehydu (formaliny) i stężonego 

kwasu siarkowego (VI), 

  odczynnik Froehdego  roztwór kwasu molibdenowego (lub molibdenianu sodu) w stę-

żonym kwasie siarkowym (VI), 

  odczynnik Mandelina  roztwór metawanadynianu amonu w stężonym kwasie siarkowym 

(VI). 

 
 

21 

 

Wykonanie ćwiczenia: 

Do pięciu wgłębień porcelanowej płytki wprowadzić niewielkie ilości badanej sub-

stancji i zadać poszczególnymi odczynnikami (kilka kropel). Obserwować pojawiające się 
zabarwienie (w niektórych przypadkach dochodzi do zmiany zabarwienia w czasie lub za-
barwienie nie powstaje) i porównać otrzymane wyniki z danymi w tabeli I. 

3.1.3. Wykrywanie barbituranów 

 próba Zwikkera 

Barbiturany i inne związki zawierające w cząsteczce ugrupowanie –CO-NH-CO- 

tworzą z solami kobaltu w środowisku bezwodnym i w obecności zasad (amoniaku, 
piperydyny lub dietyloaminy) fioletowe kompleksy. Reakcja może być wykorzystywana do 
identyfikacji barbituranów, np. w skonfiskowanych środkach uzależniających. Do wykry-
wania pochodnych kwasu barbiturowego w materiale biologicznym stosowane są inne me-
tody analityczne (chromatograficzne lub immunochemiczne).  

Wykonanie ćwiczenia:  

W probówce umieścić kilka kryształków pochodnej kwasu barbiturowego (barbital, 

fenobarbital lub inna pochodna kwasu barbiturowego), a następnie dodać około 2 cm

3

 meta-

nolowego roztworu chlorku kobaltu (1%) i kilka kropli roztworu piperydyny lub dietyloaminy 
(10%) w metanolu. W obecności pochodnych kwasu barbiturowego powstaje trwale fioletowe 
zabarwienie. 

 

Tabela I. Wykrywanie środków psychoaktywnych za pomocą reakcji barwnych (przesiewowa analiza kroplowa) 

Badany związek 

Kwas siarkowy 

Kwas azotowy 

Odczynnik Marquisa Odczynnik 

Froehdego Odczynnik 

Mandelina 

Amfetamina 

 

 pomarańczowe  brązowe 

 

 

Chlordiazepoksyd 
(Elenium) 

żółte 

 

żółte cienmopomarańczowe 

 

Chloropromazyna czerwono-

karminowe 

brązowo-żółte czerwone niebieskofioletowe 

czerwone 

purpurowe 

Imipramina jasnoniebieskie 

po 

½ min 

granatowe  zielone

jasnoniebieskie 

jasnoniebieskie 

żółte jasnobrązowe  

niebieskie 

Kodeina 

 pomarańczowe fioletowe  żółte  zielone  

niebieskie 

żółto-zielone 

Morfina 

 czerwone 

 

pomarańczowe  

żółte 

czerwone  fioletowe 

fioletowe  zielone  żółte

czerwono-fioletowe  

brunatno-fioletowe 

Papaweryna   żółte niebiesko-różowe 

żółte  zielone  

niebiesko-zielone 

zielone 

Pentazocyna  

 

żółte ciemnoczerwone 

 

zielone  oliwkowe 

niebieskie  granatowe 

oliwkowe 

Petydyna  

 

 pomarańczowe po ½ min 

 pomarańczowe (znikające) 

Promazyna  

różowo-

pomarańczowe 

żółte purpurowo-pomarańczowe czerwone 

 zielone  

czerwone 

zielone  czerwone 

22 

23 

 

3.1.4. Immunochromatografia 

 przesiewowa analiza środków 

psychoaktywnych i ich metabolitów w moczu za pomocą testu 
kasetkowego 

Test służy do wykrywania obecności w moczu wielu środków uzależniających i ich 

metabolitów. W tabeli II zamieszczono listę substancji, które można oznaczyć, oraz podano 
najniższe wykrywane stężenia. Jeśli stężenie danej substancji lub jej pochodnych, ewentualnie 
metabolitów, przekracza wykrywalność testu, uzyskuje się wynik pozytywny (dodatni).  

Podczas badania metodą immunochromatograficzną analizowane substancje uzależ-

niające (jeśli są obecne w badanej próbce moczu) wędrują w nośniku umieszczonym w ka-
setce wraz z tzw. koniugatem. Koniugat jest to przygotowane przez producenta testu i pier-
wotnie umieszczone w miejscu nanoszenia próbki moczu, kowalencyjne połączenie anali-
zowanej substancji z barwnym znacznikiem (np. złotem koloidalnym). Wędrując w nośniku, 
badana substancja i koniugat jednocześnie docierają do linii testowej, na powierzchni której 
unieruchomione są specyficzne dla wykrywanej substancji przeciwciała. Oznaczana sub-
stancja zawarta w próbce moczu konkuruje z koniugatem o związanie się ze swoistym prze-
ciwciałem. Jeśli w analizowanej próbce zawartość danej substancji jest niższa od wykry-
walności testu, to nie wszystkie miejsca wiążące swoistych przeciwciał zostaną przez nią 
zajęte. Pozostałe  wolne  miejsca połączą się z koniugatem i w efekcie pojawi się zabarwienie 
w obszarze linii testowej (na kasetce litera T), oznaczające  ujemny wynik testu. Jeśli 
zawartość środka psychoaktywnego w moczu będzie wyższa od wykrywalności testu i badana 
substancja zajmie wszystkie miejsca wiążące na przeciwciele, wówczas nie pojawi się 
zabarwienie w obrębie linii testowej (na kasetce litera T), co będzie oznaczać dodatni wynik 
testu. 

Właściwy przebieg testu oceniany jest w obszarze linii kontrolnej (na kasetce litera C). 

Prawidłowo wykonane badanie powoduje pojawienie się barwnej linii w tym obszarze, 
świadcząc o tym, że dodano odpowiednią objętość badanej próbki moczu do prawidłowego 
wykonania testu. 

Należy pamiętać,  że testy kasetkowe znajdują zastosowanie tylko w badaniach 

przesiewowych, a dodatni wynik (szczególnie u pacjenta w ciężkim stanie klinicznym) 
wymaga potwierdzenia inną (często ilościową) metodą analityczną! W przypadku badania 
obecności niektórych środków uzależniających (np. pochodnych amfetaminy) często zdarzają 
się wyniki fałszywie dodatnie, wywołane obecnością w moczu innych niż amfetaminy 
związków chemicznych (np. leków stosowanych w leczeniu przeziębienia). 

Wykonanie ćwiczenia:  

Do wykonania ćwiczenia potrzebne są: 

 płytka testowa 
 zakraplacz 
 badane próbki moczu 

 

 

 

24 

 

1.  Przed analizą  płytkę testową, próbki oraz/lub roztwory wzorcowe doprowadzić do tem-

peratury pokojowej. 

2.  Umieścić  płytkę testową na płaskiej powierzchni. Trzymając zakraplacz pionowo, prze-

nieść 3 pełne krople tej samej próbki moczu do wgłębienia, a następnie włączyć stoper. 
Nie dopuścić do utworzenia pęcherzyków powietrza we wgłębieniu. 

3.  Po 5 minutach odczytać wyniki: 

  Wynik   negatywny: jedna barwna linia w obszarze kontrolnym (C) oraz druga barwna 

w obszarze testowym (T) dla określonej substancji. 

  Wynik pozytywny: jedna barwna linia w obszarze kontrolnym (C) oraz brak barwnej 

linii w obszarze linii testu (T) dla określonej substancji. 

  Wynik nieważny: nie pojawia się linia kontrolna. Badanie powtórzyć! Sprawdzić 

termin ważności testu i warunki jego przechowywania.  

 
 
 
 
 
 
 
 

C 

T 
 
 

C 

T 

 

 

C 

T 

wgłębienie, do którego 

wkrapla się badany mocz 

Negatywny  

Pozytywny  

Nieprawidłowy  

Interpretacja wyników  

                                    Odczyt 

C 

 linia kontrolna 

T – linia testowa dla oznaczanej substancji 

Płytka testowa 

opis próbki moczu 

pole testowe 

25 

 

Tabela II. Lista substancji wykrywanych testem kasetkowym oraz najniższe wykrywane stężenie 

(wykrywalność) 

Test Substancja 

wzorcowa 

Granica 

wykrywalności 

testu (ng/cm

3

)

 

Amfetamina (AMP) 

d-amfetamina 

1000 

Barbiturany (BAR) 

sekobarbital 

300 

Benzodiazepiny (BZO) 

oksazepam 

300 

Kokaina (COC) 

benzoiloekgonina 

300 

Tetrahydrokanabinol (THC) 

11-nor-

9-THC-9COOH 50 

Metadon (MTD) 

metadon 

300 

Opiaty (OPI) 

morfina 

2000 

Fencyklidyna (PCP) 

fencyklidyna 

25 

Trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne (TLPD) 

nortryptylina 

1000 

3,4-metylenodioksymetamfetamina (MDMA) 

MDMA 

500 

Metamfetamina (MET) 

metamfetamina 

1000 

Morfina (MOP) 

morfina 

300 

Piśmiennictwo: 

1.  Kała M.: Analiza toksykologiczna środków uzależniających. Wydawnictwo Instytutu Ekspertyz Sądowych, 

Kraków 2000. 

2.  Kubalski J., Tobolska-Rydz H.: Środki uzależniające. PZWL, Warszawa 1984. 
3.  Szukalski B. (tłum.): Metody analizy środków uzależniających. Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 

1997. 

 

 

 

 

26 

 

4. TOKSYKOLOGIA ROZPUSZCZALNIKÓW  

ORGANICZNYCH 

Rozpuszczalnikami organicznymi nazywamy lotne w warunkach normalnych ciecze, 

które  rozpuszczają  substancje  organiczne, przede  wszystkim te, które nie rozpuszczają się 
w wodzie. Są zróżnicowane pod względem chemicznym, a najważniejsze z nich to: węglo-
wodory i ich chlorowcowe pochodne, ketony, alkohole, estry, etery i disiarczek węgla. 

Rozpuszczalniki organiczne stosuje się przede wszystkim w przemyśle do roz-

puszczania i rozcieńczania substratów oraz produktów. Znajdują również zastosowanie jako 
środki chłodzące w urządzeniach zamrażających, do gaszenia pożarów, do dezynfekcji, jako 
materiały pędne itp. Drogami ich wnikania do organizmu są przewód pokarmowy, układ 
oddechowy i skóra. Niektóre z rozpuszczalników ułatwiają wchłanianie innych związków do 
ustroju. Działają drażniąco na skórę, a po wchłonięciu w większych stężeniach do krwiobiegu 
wywierają działanie narkotyczne. 

Do najczęściej stosowanych rozpuszczalników należą alkohole, a wśród nich etanol, 

jeden z najbardziej popularnych środków uzależniających i psychoaktywnych. Oddziałuje on 
na błonę  śluzową jamy ustnej, przełyku,  żołądka i górnej części jelita cienkiego. Naduży-
wanie alkoholu jest przyczyną zaburzeń w układach: nerwowym, dokrewnym, krążenia, po-
karmowym, moczowo-płciowym i mięśniowym. U osób nadużywających alkoholu, częściej 
niż u niepijących, stwierdza się nowotwory złośliwe różnych narządów. Podobnie jak alkohol 
etylowy,  alkohol metylowy równie dobrze wchłania się przez drogi oddechowe oraz przez 
skórę (główna przyczyna zatruć w przemyśle), a także przez przewód pokarmowy. Jest 
bardzo silną trucizną, nieporównywalnie silniejszą od alkoholu etylowego. Tę dużą tok-
syczność potęguje fakt, że metanol kumuluje się w ustroju, osiągając w tkankach znacznie 
wyższe stężenie, a jego eliminacja z krwi przebiega czterokrotnie wolniej niż etanolu. W pier-
wszym etapie metabolizmu metanol ulega przemianie do aldehydu mrówkowego pod 
wpływem dehydrogenazy alkoholowej, następnie przechodzi w kwas mrówkowy, który dalej 
zostaje utleniony do CO

2

 i H

2

O. Aldehyd i kwas mrówkowy są odpowiedzialne za 

uszkodzenie nerwu wzrokowego, co często prowadzi do ślepoty. Wystąpienie objawów 
zatrucia metanolem może mieć miejsce nawet 24 godziny po jego spożyciu. Na początku są 
to bóle głowy, nudności, wymioty, osłabienie. W dalszym przebiegu zatrucia pojawiają się 
zaburzenia widzenia, potem sinica, śpiączka, zapaść i śmierć. Charakterystyczne są za-
burzenia gospodarki kwasowo-zasadowej pod postacią kwasicy metabolicznej. W takich 
przypadkach bardzo ważne jest zapewnienie zatrutemu jak najszybciej specjalistycznej opieki 
medycznej.  

Glikol etylenowy jest bezbarwną, oleistą cieczą, o słodkawym smaku, mieszającą się 

dobrze  w  każdym stosunku z wodą. Znajduje on zastosowanie jako rozpuszczalnik celulozy 
i niektórych farb. Może wchodzić w skład preparatów przeciw zamarzaniu szyb, płynów do 
chłodnic, tuszów do stempli oraz żywic syntetycznych. Glikol etylenowy najczęściej dostaje 
się do ustroju po omyłkowym lub celowym wypiciu płynu zawierającego w składzie glikol, 

27 

 

np. płynu do chłodnic. Przemiany metaboliczne (głównie utlenianie) prowadzą do powstania 
kwasu  szczawiowego, odpowiedzialnego  za obecne w ostrych zatruciach zmiany w nerkach 
i występującą  zawsze  bardzo  głęboką  kwasicę  metaboliczną. Część  glikolu wydalana jest 
z moczem w formie niezmienionej. Z powietrzem wydychanym wydalany jest w postaci 
dwutlenku węgla w ilości 60% w ciągu 3 dni, a mniej niż 2% w postaci kwasu szczawiowego. 
Wydalanie tego metabolitu przebiega bardzo wolno i trwa od 2 do 6 tygodni. Za działanie 
toksyczne odpowiadają również kwasy glioksalowy i glikolowy oraz inne kwasy organiczne 
(ryc. 1). 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ryc. 1. Metabolizm glikolu etylenowego. 

Glikol etylenowy wywiera działanie narkotyczne, a gromadząc się w płynie mózgo-

wo-rdzeniowym, może wywołać ciężkie uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego. Ma 
również dużą zdolność penetrowania innych tkanek i narządów. W ostrym zatruciu glikolem 
można  wyróżnić  trzy  okresy. Pierwszy  rozpoczyna  się  30 minut do 12 godzin od spożycia 
i charakteryzuje się objawami narkotycznymi ze strony ośrodkowego układu nerwowego 
(OUN), podobnymi do zatrucia alkoholem etylowym oraz stopniowo rozwijającą się kwasicą. 
W drugim okresie pojawia się niewydolność układów krążenia i oddychania, a także objawy 
obrzęku  mózgu  i  napady  padaczkowe. Powstają  zmiany zwyrodnieniowe w siatkówce oka 
i nerwie wzrokowym. W trzecim okresie nasilają się objawy niewydolności nerek i narasta 
kwasica. 

Do grupy rozpuszczalników aromatycznych należy benzen 

 najprostszy węglowodór 

aromatyczny. Doprowadza do uszkodzenia układu nerwowego i szpiku kostnego (u osób 
narażonych na częsty kontakt z benzenem może to być przyczyną białaczki). Homologami 
benzenu są  toluen,  etylobenzen i ksyleny. Substancje te to lotne, palne ciecze o charakte-
rystycznym zapachu, niemieszające się z wodą. Stosowane są jako rozpuszczalniki lakierów, 
farb drukarskich, klejów i gumy, jako środki ekstrahujące, odtłuszczające oraz czyszczące. Są 
ważnymi surowcami w przemyśle chemicznym i farmaceutycznym. Objawami ostrego 
zatrucia rozpuszczalnikami aromatycznymi mogą być podrażnienie błon  śluzowych układu 
oddechowego, bóle i zawroty głowy, pobudzenie, nudności, wymioty. W dużych stężeniach 
związki te działają narkotycznie, uszkadzają  wątrobę i nerki, powodują zaburzenia rytmu 
serca z ryzykiem migotania komór, utraty przytomności i śmierci. Ciekłe ksyleny wywierają 

CH

2

OH

CH

2

OH

CH

2

OH

CHO

CH

2

OH

COOH

CHO

COOH

COOH

COOH

HCOOH

CH

2

NH

2

CH

2

OH

CH

2

NHCOC

6

H

5

CH

2

OH

kwas aminooctowy
(glicyna)

kwas hipurowy

glikol 
etylenowy

aldehyd 
glikolowy

kwas
glikolowy

kwas
glioksalowy

kwas
mrówkowy

kwas
szczawiowy

CO

2 +

H

2

O

28 

 

miejscowe działanie drażniące, wywołują podrażnienie spojówek i ich zaczerwienienie, mogą 
uszkadzać rogówkę.  

Omówione powyżej rozpuszczalniki organiczne należą do substancji łatwopalnych, 

natomiast do rozpuszczalników niepalnych należą chlorowcowe pochodne węglowodorów 
alifatycznych, jak chloroform, di- i tetrachlorometan. Efekt toksyczny tej grupy rozpusz-
czalników wiąże się z odszczepianiem chloru przy udziale enzymów mikrosomalnych i wy-
twarzaniem wolnych rodników, a końcowym produktem tych przemian jest tlenek węgla. 
Większość z nich prawdopodobnie  wykazuje  własności kancerogenne. Wiadomo, że chlo-
rowcopochodne węglowodorów mają działanie hepatotoksyczne, które rośnie wraz ze wzro-
stem liczby atomów chloru w cząsteczce.  

Disiarczek  węgla  łatwo  ulega  samozapłonowi, w  temperaturze  niższej niż 100°C, 

z możliwością wybuchu par. W największych ilościach jest stosowany jako rozpuszczalnik do 
wytwarzania włókien wiskozowych, ale także w syntezie organicznej i jako rozpuszczalnik do 
flotacji minerałów. Należy do związków trujących o działaniu szkodliwym na ośrodkowy 
układ nerwowy. Długotrwałe wchłanianie disiarczku węgla w niższych stężeniach powoduje 
trwałe uszkodzenia mózgu. Związek ten wykazuje też działanie rakotwórcze i mutagenne. 

4.1. Ćwiczenia praktyczne 

4.1.1. Badanie właściwości fizycznych rozpuszczalników organicznych 

 Badanie właściwości fizycznych rozpuszczalników organicznych: acetonu, metanolu, 

etanolu, izopropanolu, butanolu, eteru, chloroformu, heksanu, toluenu, ksylenu, octanu etylu, 
disiarczku węgla oraz ocena zapachu i rozpuszczalności w wodzie: 
  Badanie zapachu  należy zbliżyć wylot probówki, w której znajduje się badany roz-

puszczalnik, do nosa i wykonać szybki, delikatny wdech przez nos z jednoczesną 
wentylacją dłonią. 

  Badanie rozpuszczalności w wodzie  dodać 1 cm

3

 badanego rozpuszczalnika do probówki 

napełnionej w 1/3 wodą destylowaną, od czasu do czasu wstrząsając. Po upływie kilku 
minut ocenić stopień rozpuszczenia badanego rozpuszczalnika w wodzie. 

4.1.2. Oznaczanie etanolu w surowicy metodą enzymatyczną  

Dehydrogenaza alkoholowa (ADH) katalizuje reakcję utleniania alkoholu. Towarzy-

szy jej redukcja dinukleotydu  nikotynoamidoadeninowego (NAD

+

) do  formy zredukowanej 

o wyższym współczynniku absorpcji molowej: 

C

2

H

5

OH + NAD

+

  

 CH

3

CHO + NADH 

Powstający aldehyd octowy usuwany jest w reakcji z hydrazyną:  

CH

3

CHO + NH

2

-NH

2  

 H

2

O + CH

3

-CH=N- NH

2

 

Obniżenie stężenia jednego z produktów (CH

3

CHO) w środowisku reakcji przesuwa 

jej równowagę w prawo i pozwala na ilościowe utlenienie etanolu obecnego w badanej 
próbce.  

 

29 

 

Odczynniki: 

1.  Odczynnik enzymatyczny zawierający dehydrogenazę alkoholową, hydrazynę i dinukleo-

tyd nikotynoamidoadeninowy w buforze glicynowym o pH 9,0. 

2.  Roztwór etanolu (1 g/dm

3 

= C

wzorca

).  

Wykonanie ćwiczenia: 

Przygotować trzy probówki i wprowadzić do nich po 3 cm

3

 odczynnika enzyma-

tycznego. Do jednej (próbka badana) dodać 10 

l badanej surowicy  przepłukując końcówkę 

pipety w odczynniku znajdującym się w probówce. Do drugiej probówki (próbka wzorcowa) 
wprowadzić 10 

l roztworu etanolu (również przepłukując końcówkę pipety zawartością 

probówki). Zawartości obu probówek dobrze wymieszać i odstawić na 15 minut w tem-
peraturze pokojowej. Trzecia probówka zawierająca sam odczynnik enzymatyczny stanowić 
będzie próbkę ślepą. 

Zmierzyć absorbancję A próbki badanej i wzorcowej wobec ślepej przy długości fali 

340 nm lub 360 nm. Wynik obliczyć ze wzoru:  

stężenie etanolu [g/dm

3

] = (A 

próbki badanej

 

x

 C

wzorca

)/A

wzorca

) 

Liniowość metody: do 3 g/dm

3

. Próbki o wyższym stężeniu etanolu należy rozcień-

czyć 5-krotnie wodą destylowaną i oznaczyć ponownie. 

4.1.3. Wykrywanie etanolu w ślinie  

Alkohol  można też wykrywać czułymi i łatwymi  do  zastosowania testami, np. 

ALCO-SCREEN firmy Chematics. Jest to nieinwazyjny test umożliwiający wykrywanie 
alkoholu w ślinie, działający  w  taki  sposób, że  w  wyniku kontaktu z alkoholem zawartym 
w  ślinie (proporcjonalnie do stężenia alkoholu w krwi) zachodzi reakcja z chromogennym 
składnikiem testu. Pojawia się zabarwienie od jasnozielono-szarego do ciemnoniebiesko-
szarego w zależności od stężenia alkoholu w krwi (do 3 ‰). Jeśli wymagane jest dokładne 
określenie stężenia alkoholu, pozytywny wynik uzyskany przy użyciu ALCO-SCREEN musi 
być zweryfikowany za pomocą odpowiedniej procedury umożliwiającej dokładny pomiar.  

Wykonanie ćwiczenia: 

Nanieść próbkę śliny na próbnik testu o barwie jasnokremowej i odczekać 2 minuty. 

Oszacować stężenie alkoholu w krwi, porównując kolor próbnika z kolorami na opakowaniu 
testu. 

4.1.4. Wykrywanie metanolu 

 próba kroplowa 

Wykonanie ćwiczenia: 

We wgłębieniu płytki porcelanowej umieścić kryształek fosforanu kodeiny, a następ-

nie zwilżyć 1 kroplą stężonego kwasu siarkowego

 

(96%). Do probówki odmierzyć 3 krople 

roztworu metanolu (50%, v/v), a następnie 15 kropel stężonego kwasu siarkowego. Probówkę 
ochłodzić w łaźni z zimną wodą. Odmierzyć 3 krople tak sporządzonej mieszaniny i umieścić 

30 

 

we wgłębieniu, gdzie znajdowała się kodeina. Powstająca po czasie barwa niebieska wskazuje 
na obecność metanolu. 

4.1.5. Wykrywanie glikolu etylenowego 

Wykonanie ćwiczenia: 

Do około 1 cm

3

 glikolu etylenowego dodać 1 cm

3

 roztworu wodorotlenku sodu (10%) 

i kroplami  roztwór  siarczanu  miedzi  (10%). Powstający  wodorotlenek  miedzi (II) tworzy 
z glikolem związek rozpuszczalny w wodzie o zabarwieniu niebieskim. 

2 NaOH + CuSO

4  

      Na

2

SO

4

 + Cu(OH)

2

 

 

 

 

 

Piśmiennictwo: 

1.  Brandys J.: Toksykologia 

 wybrane zagadnienia. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 

1999. 

2.  Seńczuk W. (red.): Toksykologia współczesna. PZWL, Warszawa 2005, 2006. 
3.  Timbrell J.: Paradoks trucizn. Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa 2008. 

 

 

 

 

C

C H

H

H

OH

H

OH

+

Cu(OH)

2

H C C H

H H

O O

Cu

+

2H

2

O

  

niebieski 

31 

 

5. TOKSYKOLOGIA ZWIĄZKÓW  

NIEORGANICZNYCH I GAZÓW 

Toksykologia związków nieorganicznych dotyczy zatruć ostrych i chorób będących 

wynikiem narażenia człowieka na zanieczyszczenia środowiska naturalnego oraz środowiska 
pracy toksycznymi metalami i niemetalami bądź ich związkami.  

Prawidłowe funkcjonowanie organizmu człowieka zależy m.in. od pierwiastków 

niezbędnych do życia, tzw. makroelementów: wapń, fosfor, sód, potas, siarka. Do mikro-
elementów, tj. pierwiastków, których stężenie nie powinno przekraczać określonej, bezpiecz-
nej dla człowieka wartości, należą m.in. cynk, miedź, mangan, selen. Inne pierwiastki, które 
nie są niezbędne dla organizmu, w tym metale: rtęć, glin, kadm, ołów, chrom (VI), mogą 
stanowić przyczynę zatruć.  

Szkodliwość pierwiastków chemicznych i ich związków zależy od dawki, drogi wpro-

wadzenia  do  organizmu, od  podatności  na  biokumulację ze środowiska, łatwości resorpcji 
z przewodu  pokarmowego, zdolności  do  przenikania  przez  barierę  krew-mózg  i  łożysko, 
a także od tendencji do uszkadzania DNA i RNA. Jony metali wiążą się w organizmie 
człowieka z grupami sulfhydrylowymi (–SH) enzymów i białek oraz z grupami karboksy-
lowymi aminokwasów. Silniejsze działanie toksyczne wykazują związki dobrze rozpusz-
czalne w wodzie lub płynach ustrojowych. Metale wprowadzane do organizmu w formie 
związków organicznych (połączenia alkilowe), ze względu na właściwości lipofilowe, mogą 
łatwo przenikać przez błony biologiczne, w tym przez ściany komórkowe. Pierwiastki 
podlegające kumulacji w narządach miąższowych wykazują wyższy stopień toksyczności niż 
gromadzone w tkankach twardych i skórze. Nawet minimalne stężenie metali toksycznych 
może być powodem zaburzeń metabolicznych, zmian prawidłowego funkcjonowania enzy-
mów oraz osłabienia procesów immunologicznych, prowadzących chorób, a nawet  śmierci. 
Ostre lub przewlekłe zatrucia związkami nieorganicznymi mogą stanowić przyczynę uszko-
dzeń różnych narządów i układów. 

Do najbardziej niebezpiecznych dla człowieka gazów należą: amoniak, tlenek węgla, 

cyjanowodór, siarkowodór, chlor, tlenki azotu, dwutlenek siarki, a także niektóre gazy 
organiczne. Dla ludzi największe zagrożenie stanowią gazy o gęstości większej od powietrza, 
ponieważ w przypadku awarii koncentrują się blisko powierzchni ziemi.  

 

 

 

32 

 

5.1. Ćwiczenia praktyczne 

Charakterystyka i wykrywanie wybranych metali toksycznych i ich 
związków oraz toksycznych gazów 

5.1.1. Nikiel (Ni) 

W wodzie dobrze rozpuszczalne są chlorki, siarczany i azotany tego metalu. Uwod-

nione sole niklu mają barwę zieloną. Najbardziej toksycznym związkiem jest karbonylek 

 

Ni(CO)

4, 

który jest bezbarwną, lotną cieczą.  

Na kontakt z niklem narażone są głównie osoby wydobywające jego rudy, pracujące 

przy rafinowaniu, produkcji stopów i przy niklowaniu. Pierwiastek ten może zostać wpro-
wadzony do organizmu człowieka drogą pokarmową, inhalacyjną lub przez skórę. Narażenie 
inhalacyjne na słabo rozpuszczalne związki niklu (pył metaliczny, siarczek, tlenek) powoduje 
ich odkładanie się w płucach. Wdychany karbonylek niklu rozkłada się, uwalniając metal, 
który gromadzi się w nabłonku pęcherzykowym. Uwalniające się jony niklu ulegają szybkiej 
resorpcji i uszkadzają tkankę płuc oraz mózgu. Przy stężeniu powyżej 30 mg/m

3

 karbonylek 

może doprowadzić do zatruć ostrych i śmierci. U osób inhalacyjnie narażonych na ten metal 
stwierdzono częste występowanie  nowotworów  układu  oddechowego (zatok przynosowych 
i płuc). Przewlekłe narażenie na nikiel i jego sole może skutkować podrażnieniem spojówek, 
błony śluzowej górnych dróg oddechowych oraz owrzodzeniem przegrody nosa, a także wy-
wołać pylicę płuc i astmę oskrzelową. 

W wyniku kontaktu skóry z metalicznym niklem może wystąpić alergia typu 

kontaktowego, która objawia się swędzącym wypryskiem. Szacuje się,  że około 5 do 10% 
ludzi jest podatnych na wystąpienie alergii na nikiel. 

Wykonanie ćwiczenia: 

Do 1 cm

3

 roztworu chlorku niklu (1%) dodać kroplami etanolowy roztwór dimety-

loglioksymu (1%) oraz 1

2 krople roztworu amoniaku. Pojawienie się czerwonego zabar-

wienia świadczy o obecności niklu w roztworze.  

5.1.2. Chrom (Cr) 

Chrom na stopniu utlenienia +3 jest niezbędnym pierwiastkiem śladowym potrzebnym 

do metabolizmu glukozy i lipidów u ssaków, natomiast na +6 stopniu utlenienia okazuje się 
toksyczny. Sole chromu (VI), np. chromian i dichromian potasu (K

2

CrO

4

 i K

2

Cr

2

O

7

), są 

stosunkowo dobrze rozpuszczalne w wodzie i łatwo przenikają do krwioobiegu poprzez płuca 
i przewód pokarmowy. Działanie toksyczne tego pierwiastka związane jest z utleniającymi 
właściwościami chromu (VI). Jego redukcja do chromu (III), zachodząca wewnątrz komórek, 
powoduje modyfikację DNA. Związki chromu (VI), zwłaszcza te o słabej rozpuszczalności, 
mogą wywoływać raka płuc (okres utajenia wynosi od 10 do 15 lat). 

Zatrucia ostre, spowodowane spożyciem związków chromu w ilości kilku gramów, 

objawiają się silnymi bólami brzucha, wymiotami, krwistą biegunką, owrzodzeniami 
śluzówki przewodu pokarmowego i uszkodzeniem nerek, prowadzącym do mocznicy. 

33 

 

Zatrucia przewlekłe powstają u osób narażonych zawodowo na chrom, m.in. u pracowników 
garbarni, galwanizerni, zakładów  produkujących  chromiany  i  barwniki chromowe, a także 
u malarzy stosujących farby antykorozyjne. Objawiają się one zaburzeniami funkcji układów 
oddechowego i pokarmowego (zapalenie wątroby z żółtaczką) oraz alergicznymi zmianami 
skórnymi. 

Wykonanie ćwiczenia: 

Do probówki zawierającej 1 cm

3

 roztworu dichromianu (VI) potasu (0,2 mol/dm

3

), 

dodać kilka kropel roztworu difenyloaminy (0,1%) w stężonym kwasie siarkowym. Poja-
wienie się niebieskiego zabarwienia świadczy o obecności chromu (VI). W reakcji tej 
przeszkadza obecność jonów azotanowych (V) (NO

3

-

). 

5.1.3. Cyjanki  

Cyjanki 

(np. cyjanek potasu 

 KCN) są solami kwasu cyjanowodorowego, nazywa-

nego też cyjanowodorem  (HCN). Cyjanowodór (kwas pruski)  jest bezbarwną,  łatwo lotną 
(temp. wrzenia wynosi 26

o

C) cieczą o zapachu gorzkich migdałów. Zarówno cyjanowodór, 

jak i cyjanki są substancjami bardzo toksycznymi; śmiertelna dawka doustna KCN dla 
dorosłego człowieka wynosi 2

3,5 mg/kg masy ciała. Narażenie na duże stężenie par 

cyjanowodoru w powietrzu (rzędu 300 mg/m

3

) powoduje prawie natychmiastową utratę 

przytomności i śmierć. Najwyższe dopuszczalne stężenie pułapowe (NDSP) par cyjano-
wodoru w powietrzu wynosi 5 mg/m

3

. NDSP określa stężenie w środowisku przebywania 

człowieka, które ze względu na zagrożenie zdrowia lub życia nie może w żadnym momencie 
zostać przekroczone.  

Cyjanowodór jest wykorzystywany jako substancja odymiająca (fumigant) do 

zabijania szkodników (np. gryzoni) w magazynach, silosach ziarna, szklarniach i ładowniach 
statków. Roztwory cyjanków są używane do czyszczenia rud złota i srebra, hartowania i ra-
finacji metali, a także w galwanoplastyce oraz do odzyskiwania srebra z naświetlonych błon 
fotograficznych i rentgenowskich. Z powodu tych wielorakich zastosowań istnieje prawdo-
podobieństwo ekspozycji człowieka na ich działanie. Cyjanowodór zawarty jest też w dymie 
tytoniowym. 

Cyjanowodór i większość jego soli wchłania się szybko przez skórę, płuca i z prze-

wodu pokarmowego. Cyjanki „odbierają” organizmowi tlen, działając jak chemiczny środek 
duszący (w przeciwieństwie do prostych środków duszących, które zastępują tlen we wdy-
chanym powietrzu). Jony cyjankowe łączą się z jonami żelazowymi (Fe

+3

) krwi, hamując 

działanie enzymu oksydazy cytochromowej i uniemożliwiając wykorzystanie tlenu przez 
komórki. Zmniejszone wykorzystanie tlenu w tkankach objawia się gromadzeniem oksy-
hemoglobiny w krwi żylnej (krew staje się jasnoczerwona), co powoduje, że skóra i błony 
śluzowe osób, które uległy zatruciu, przybierają charakterystyczne czerwone zabarwienie. 
Cyjanowodór działa na układ nerwowy oraz zaburza rytm serca. Spadek ciśnienia tętniczego 
krwi może doprowadzić do wstrząsu kardiogennego.  

Metabolizm i detoksykacja cyjanku związana jest z przekształceniem go (przy udziale 

enzymu siarkotransferazy tiosiarczanowej) w znacznie mniej toksyczny tiocyjanian, zwany 
też rodankiem (np. rodanek potasu KNCS). 

34 

 

Wykonanie ćwiczenia: 

Jony rodankowe można wykryć w ślinie oraz moczu osób palących papierosy. Jony te 

w obecności  jonów  żelazowych  Fe

3+

 tworzą  rozpuszczalny  w  wodzie  rodanek  żelazowy 

o charakterystycznym krwistoczerwonym zabarwieniu. 

3 NCS

-

 + Fe

3+

 →  Fe(NCS)

3

 

Zakwasić ok. 5 cm

3

  śliny kwasem octowym (10%) aż do wystąpienia zmętnienia. 

Zagotować i przesączyć w celu oddzielenia białka. 1 cm

3

 przesączu  śliny zakwasić kroplą 

roztworu kwasu solnego (2 mol/dm

3

) i dodać kroplę roztworu chlorku żelaza (III)

 

(5%). 

Zaobserwować zmianę zabarwienia. 

5.1.4. Chlor (Cl

2

) 

Chlor jest żółto-zielonym gazem, będącym w stanie skroplonym żółtą cieczą. Znajduje 

zastosowanie w przemyśle chemicznym, włókienniczym i papierniczym. Używany jest do 
dezynfekcji wody oraz ścieków. Chlor jest silnym utleniaczem. Reaguje z metalami i nie-
metalami, dobrze rozpuszcza się w wodzie, tworząc między innymi żrący kwas chlorowo-
dorowy (solny) 

 HCl. Chlor ma silne właściwości drażniące. Kontakt z tkanką układu 

oddechowego lub ze skórą doprowadza do całkowitego ich zniszczenia. Zawartość chloru 
gazowego w powietrzu od 10 do 20 mg/dm

3 

powoduje umiarkowane podrażnienie układu 

oddechowego oraz spojówek. Przy zwiększonym stężeniu nasila się kaszel, łzawienie, 
pojawia  się  podrażnienie  tchawicy  i  oskrzeli, a  następnie  duszność,  zaburzenia  krążenia 
i obrzęk płuc. Krótka ekspozycja na chlor w stężeniu 1000 mg/dm

3

 może okazać się 

śmiertelna. Ostry zapach chloru, wyczuwalny nawet przy dużym rozcieńczeniu, pozwala 
szybko reagować na zaistniałe zagrożenie zatrucia tym gazem. 

Wykonanie ćwiczenia: 

Uwaga! Ćwiczenie to należy wykonać pod wyciągiem. 

Wlać do probówki 0,5 cm

3

 roztworu podchlorynu sodu (10%), a następnie dodać  

0,5 cm

3

 roztworu kwasu solnego (2 mol/dm

3

). U wylotu probówki umieścić zwilżony wodą 

papierek jodoskrobiowy. Zaobserwować pojawiające się ciemne zabarwienie, świadczące  
o wydzielaniu się chloru. 

NaClO + 2 HCl → NaCl

 

 +  Cl

2

↑

  + H

2

O 

5.1.5. Tlenek azotu (IV) 

 NO

2

 (ditlenek azotu) 

Wydzielanie tlenków azotu NO

x

, w tym tlenku azotu (IV), towarzyszy przemysłowej 

produkcji kwasu azotowego. Podstawowym źródłem tlenku azotu (II) są procesy spalania 
paliw kopalnych (przede wszystkim węgla i ciężkiego oleju napędowego) oraz oleju silni-
kowego, co przedstawiają reakcje: 

2 N 

(paliwo kopalne)

 + O

2

 → 2 NO 

N

2

 + O

2

  

       2 NO 

spalanie 

w silniku 

35 

 

Tlenek azotu (II) łatwo ulega utlenieniu do ditlenku azotu. W warunkach powstawania 

smogu fotochemicznego tlenek azotu (II) przekształca się w ditlenek zgodnie z reakcją: 

 

2 NO +  O

2

    

 

     2 NO

2

 

Ditlenek azotu powstaje również w wyniku szybkiego rozkładu materiału roślinnego, 

zachodzącego np. w silosach. NO

2

 jest uważany za najbardziej toksyczny z tlenków azotu, 

chociaż inne tlenki oraz potencjalne źródła ich wydzielania (np. kwas azotowy w obecności 
mogącej  się utlenić materii organicznej) powinny być traktowane z taką samą ostrożnością. 
W temperaturze  pokojowej  ditlenek  azotu  jest  brunatnym  gazem, dobrze rozpuszczalnym 
w wodzie z utworzeniem kwasu azotowego. Wyczuwalne przez człowieka stężenie ditlenku 
azotu wynosi 200 

g/m

3

. Podstawowym objawem zatrucia jest duszność. Wdychanie NO

2

 

powoduje obrzęk i poważne podrażnienie płuc oraz ostre zarostowo-włókniste zapalenie 
oskrzelików. Obrzęk płuc może pojawić się nawet kilka godzin od ekspozycji. Zatruciom 
przewlekłym towarzyszą zapalenie spojówek, owrzodzenia jamy ustnej i uszkodzenie szkliwa 
zębów. Objawem narażenia na tlenki azotu może być również  żółte zabarwienie skóry, 
będące  wynikiem  reakcji  ksantoproteinowej, tj.  reakcji  kwasu  azotowego  (V)  – HNO

3

 

 

z zawartymi w naskórku aminokwasami aromatycznymi (tryptofanem, fenyloalaniną i ty-
rozyną).  

Wykonanie ćwiczeń: 

1. Wydzielanie ditlenku azotu 

Uwaga! Ćwiczenie to należy wykonać pod wyciągiem. 

Do probówki zawierającej drut miedziany dodać stężony kwas azotowy (V) (65%). 

Obserwować wydzielający się produkt gazowy. 

3 Cu + 8 HNO

3

 →  2 NO↑ + 3 Cu(NO

3

)

2

 + 4 H

2

O 

Wydzielający się tlenek azotu (II) ulega utlenieniu do brunatnego ditlenku azotu pod 

wpływem tlenu zawartego w powietrzu, według następującego równania reakcji: 

2 NO + O

2

 → 2 NO

2 

2. Reakcja ksantoproteinowa aminokwasów 

Reakcja ta zachodzi dla aminokwasów aromatycznych pod wpływem stężonego 

kwasu azotowego (V). Rodnik fenylowy aminokwasów ulega nitrowaniu, dając nitropo-
chodne o żółtym zabarwieniu. 

Do 1 cm

3

 roztworu tyrozyny (1%) dodać 0,5 cm

3

 stężonego kwasu azotowego

 

(65%)

. 

Podgrzać i zaobserwować zmianę zabarwienia roztworu aminokwasu. 

5.1.6. Siarkowodór 

 H

2

S 

Siarkowodór  jest  bezbarwnym, palnym, dobrze  rozpuszczalnym  w  wodzie  gazem 

o przykrym zapachu zgniłych jaj. Powstaje jako produkt uboczny przemysłu petroche-
micznego i metalurgicznego. Tworzy się również w wyniku procesów gnilnego rozkładu 
związków organicznych. Jego ciężar właściwy jest większy od powietrza, dlatego może 

związki organiczne 

procesy fotochemiczne 

36 

 

zalegać w niżej położonych miejscach terenu oraz w kanałach  ściekowych. Próg wykry-
walności zapachowej tego gazu jest niski i wynosi od 0,8 do 200 

g/m³. Przy wyższych 

stężeniach, przekraczających 225 mg/m³, gaz ten staje się niewyczuwalny z powodu natych-
miastowego porażenia nerwu węchowego.  

Siarkowodór jest jedną z najbardziej niebezpiecznych trucizn gazowych. Wchłania się 

głównie przez płuca. Niższe stężenia tego gazu mogą spowodować podrażnienie błon 
śluzowych dróg oddechowych, przyspieszenie tętna, wzrost ciśnienia krwi, nudności, bóle 
głowy. Przy dużym stężeniu dochodzi do nagłego zatrzymania oddechu i utraty przytomności. 
Przy ekspozycji na powietrze zawierające H

2

S w stężeniu powyżej 1 g/m³ następuje nagły 

zgon. Ekspozycja na niższe stężenia tego gazu przez okres około 30 min może również 
okazać się śmiertelna. Śmierć następuje w wyniku uduszenia i jest konsekwencją porażenia  
układu  oddechowego. Działanie  toksyczne  siarkowodoru  polega (podobnie jak w przypad-
ku cyjanków) na blokowaniu oddychania wewnątrzkomórkowego poprzez zatrzymanie żelaza 
w oksydazie cytochromowej.  

Wykonanie ćwiczenia: 

Uwaga! Ćwiczenie to należy wykonać pod wyciągiem. 

Do 0,5 cm

3

 roztworu siarczku sodu (10%) dodać podobną objętość roztworu kwasu 

solnego (2 mol/dm

3

). Do wylotu probówki przyłożyć pasek bibuły nasączony roztworem 

octanu ołowiu (20%). Pojawienie się zaczernienia na bibule świadczy o obecności siarko-
wodoru. Zachodzą następujące reakcje: 

Na

2

S + 2 HCl  →  H

2

S + 2 NaCl 

H

2

S + (CH

3

COO)

2

Pb →  PbS ↓  + 2 CH

3

COOH 

5.1.7. Amoniak (NH

3

) 

Amoniak jest bezbarwnym gazem o ostrym, drażniącym, nieprzyjemnym, charakte-

rystycznym zapachu moczu. Dobrze rozpuszcza się w wodzie, a jego roztwór ma właściwości 
zasadowe: 

NH

3

 + H

2

O  → NH

4

OH 

Powstaje w koksowniach jako produkt uboczny suchej destylacji węgla. Wydziela się 

przy produkcji klejów, nawozów sztucznych i kwasu azotowego. Naturalnym źródłem 
amoniaku są procesy rozkładu substancji białkowych i związków organicznych zawierających 
azot. Amoniak jest wyczuwalny przez człowieka przy stężeniu 3 mg/m

3

. Charakterystyczna 

woń działa ostrzegawczo, jednak w czasie ekspozycji obserwuje się szybkie zmniejszenie 
wrażliwości na zapach, spowodowane podrażnieniem zakończeń nerwów węchowych. 

Amoniak wchłania się głównie przez błony śluzowe dróg oddechowych i skórę. Jego 

toksyczne działanie polega na powstawaniu żrącego wodorotlenku amonowego (NH

4

OH) w 

kontakcie z wilgotnymi błonami śluzowymi. Spożycie roztworu amoniaku powoduje podraż-
nienie, a  nawet  perforację  błon  śluzowych  przełyku  i  żołądka, wywołuje kaszel, wymioty 
i wstrząs.  

czarny osad 

37 

 

Narażenie na pary amoniaku może być przyczyną bezgłosu, nieżytu oskrzeli, pod-

rażnienia (oparzenia) oczu, a w zatruciach ostrych 

 duszności, sinicy i obrzęku płuc. 

Przebywanie w atmosferze zawierającej duże stężenie amoniaku (powyżej 1000 mg/m

3

) może 

spowodować w ciągu pół godziny śmierć w wyniku porażenia ośrodka oddechowego i nie-
wydolności krążenia. 

Wykrywanie jonu amonowego NH

4

+

 w reakcji z odczynnikiem Nesslera: 

Sporządzanie odczynnika Nesslera: 

Odczynnik Nesslera powstaje w reakcji chlorku rtęci z nadmiarem jodku potasu, 

według schematu: 

HgCl

2

 + 2 KI  →  HgI

2

↓ + 2 KCl 

HgI

2

↓ + 2 KI →  K

2

[HgI

4

] 

Odczynnik Nesslera (alkaliczny roztwór jodortęcianu (II) potasu) w reakcji z jonami 

NH

4

+

 wytrąca żółtobrunatny osad jodku tlenoaminortęci (II): 

NH

4

Cl + 2 K

2

[HgI

4

] + 4 NaOH → OHg

2

NH

2

I↓ + KCl + 7 KJ + 3 H

2

O 

Wykonanie ćwiczenia: 

Do probówki zawierającej około 0,5 cm

3

 roztworu chlorku rtęci (0,25 mol/dm

3

) 

wlewać kroplami roztwór jodku potasu (0,5 mol/dm

3

). Po wytrąceniu się różowego osadu 

jodku rtęci (II), dodawać  kroplami  roztwór  jodku  potasu, aż  do  rozpuszczenia  tego osadu 
i utworzenia rozpuszczalnego związku kompleksowego 

 jodortęcianu (II) potasu. Następnie 

dodać ok. 5 cm

3

 roztworu wodorotlenku sodu (2 mol/dm

3

). 

Do drugiej probówki wlać 1 cm

3

 roztworu chlorku amonu (1 mol/dm

3

) oraz kilka 

kropli odczynnika Nesslera. Zaobserwować zmianę zabarwienia roztworu. 

Reakcja ta ma zastosowanie do wykrywania śladowych ilości NH

4

+

 w wodzie pitnej. 

Piśmiennictwo: 

1.  Bodzek D., Luks-Betlej K., Tyrpień K. (red.): Skrypt  do  ćwiczeń  z  chemii  i  chemii ogólnej dla studentów 

I roku Wydziału Lekarskiego z Oddziałem Lekarsko-Dentystycznym w Zabrzu, Wydanie IV. Śląski 
Uniwersytet Medyczny, Katowice 2007. 

2.  Brandys J.: Toksykologia 

 wybrane zagadnienia. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 

1999. 

3.  Dreisbach R.H., Robertson W.O.: Vademecum zatruć. PZWL, Warszawa 1995. 
4.  Seńczuk W. (red.): Toksykologia współczesna. PZWL, Warszawa 2005, 2006. 
5.  Timbrell J.: Paradoks trucizn. Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa 2008. 

 

różowy 

   żółtobrunatny 

38 

 

6. TOKSYKOLOGIA LEKÓW I ŚRODKÓW  

POCHODZENIA ROŚLINNEGO 

Leki, oprócz działania terapeutycznego, mogą również wywierać skutek niekorzystny 

 niepożądany i toksyczny. Działania niepożądane występują po podaniu dawek terapeu-
tycznych, natomiast toksyczne 

 po podaniu dawek przekraczających terapeutyczne lub  przy  

stosowaniu  ich  w  niewłaściwy  sposób  (zbyt  często  lub zbyt długo). Każdy lek w odpo-
wiednio dużej  dawce  może  stać  się  trucizną, a granica  między  działaniem  niepożądanym 
a toksycznym jest często trudna do sprecyzowania. Do najczęstszych przyczyn zatruć lekami 
należą:  świadome przyjęcie dużych dawek leków w celach samobójczych, spożycie leku 
omyłkowo lub przypadkowo (zwłaszcza przez dzieci), przedawkowanie w wyniku niewłaści-
wego stosowania i lekomania. Występowanie i nasilenie objawów toksycznych może być 
modyfikowane przez wiele czynników, m.in. wiek, płeć, stopień odżywienia, stan zdrowia, 
uwarunkowania genetyczne, interakcje z innymi lekami lub czynnikami toksycznymi (np. 
alkoholem, narkotykami), skażenie środowiska itp. 

6.1. Ćwiczenia praktyczne 

6.1.1. Ilościowe oznaczanie stężenia salicylanów w surowicy 

Pochodne kwasu salicylowego (salicylany) mają silne działanie przeciwzapalne, 

przeciwbólowe  i  przeciwgorączkowe, a  w  niewielkich dawkach również przeciwkrzepliwe 
i antyagregacyjne. Do najczęściej stosowanych pochodnych należą: kwas acetylosalicylowy, 
salicylamid oraz salicylany sodu i metylu. Salicylany dobrze wchłaniają się z przewodu 
pokarmowego i po zmetabolizowaniu w wątrobie wydalane są  głównie przez nerki. Łatwa 
dostępność tych leków sprawia, że mogą być przyczyną wielu ostrych zatruć (samobójczych 
lub przypadkowych). Dawkę śmiertelną ocenia się na 0,2

0,5 g/kg mc., co oznacza 2535 g 

dla człowieka dorosłego i powyżej 10 g dla dziecka. Ciężkość zatrucia i rokowanie zależą od 
stężenia salicylanów w surowicy. Pierwsze objawy toksyczności występują przy stężeniach 
powyżej 0,3 g/dm

3

. Są to: pieczenie  w  jamie ustnej i przełyku, brak łaknienia, znużenie, bóle 

i zawroty głowy, szum w uszach, zaburzenie ostrości widzenia i przyspieszenie oddechu. Przy 
stężeniach  powyżej  0,7 g/dm

3  

obserwuje  się 

 

niepokój, majaczenie,  zaburzenia  równowagi 

i senność. Wyraźnemu przyspieszeniu ulegają oddech i akcja serca. Mogą pojawić się krwa-
wienia z nosa i przewodu pokarmowego. W zatruciach ciężkich (stężenia powyżej 0,9 g/dm

3

), 

obok znacznego nasilenia opisanych wcześniej objawów, po przejściowym okresie pobu-
dzenia psychoruchowego rozwija się  śpiączka z zaburzeniami oddychania (do porażenia 
czynności oddechowej włącznie) i sinicą. Zatrucia ze stężeniami przekraczającymi 1,2 g/dm

3 

zwykle  kończą  się  zejściem śmiertelnym. Od objawów toksyczności salicylanów związanej 
z dawką, należy odróżnić nadwrażliwość (alergię) na tę grupę leków. Objawy o charakterze 
napadu astmatycznego i pokrzywkowo-obrzękowe zmiany skórne występują wówczas już 
przy dawkach terapeutycznych. Salicylanów nie należy również podawać dzieciom do 12 rż., 

39 

 

z uwagi na ich domniemaną rolę w powstawaniu ostrego uszkodzenia wątroby z encefalo-
patią, znanego pod nazwą zespołu Reye’a. 

Zasada metody oznaczania stężenia salicylanów 

Kwas salicylowy i jego sole w obecności soli Fe

3+

 tworzą barwny (czerwono-fiole-

towy)  kompleks. Dodatek  chlorku  rtęci  powoduje  odbiałczenie  próbki  badanej  surowicy 
i uwolnienie  salicylanów  z  połączeń białkowych. Metoda charakteryzuje się małą czułością 
i specyficznością, jednak może być wykorzystywana do ilościowego oznaczania salicylanów 
u osób nimi zatrutych lub do monitorowania stężeń podczas leczniczego stosowania dużych 
dawek kwasu acetylosalicylowego (np. w leczeniu gorączki reumatycznej).  

Wykonanie ćwiczenia: 

Do 3 probówek wirówkowych wprowadzić po 5 cm

3

 odczynnika barwnego (zawie-

rającego chlorek rtęci i sole Fe

3+

). Do pierwszej dodać 1 cm

3 

wody destylowanej (próbka 

kontrolna), do drugiej 

 1 cm

3

 wzorca salicylanów o stężeniu 0,1

 

g/dm

3

 (C

wzorca

), do trzeciej 

 

1 cm

3

 badanej surowicy lub osocza. Zawartość probówek wymieszać. Odwirować osad białka 

wytrąconego w trzeciej probówce. Zmierzyć absorbancję (A) roztworu wzorcowego i próbki 
badanej wobec próbki kontrolnej przy długości fali 540 nm. Wynik obliczyć ze wzoru:  

stężenie salicylanów 

[g/dm

3

] = (A 

próbki badanej

 

x

 C

wzorca

)/A 

wzorca

 

Stężenia terapeutyczne salicylanów wynoszą: 

 0,1–0,2 g/dm

3

 (działanie przeciwbólowe i przeciwgorączkowe) 

 0,2–0,3 g/dm

3

 (działanie przeciwzapalne) 

 0,0002–0,0013 g/dm

3

 (działanie antyagregacyjne).  

Stężenia powyżej 0,3 g/dm

3 

mogą świadczyć o zatruciu salicylanami. 

6.1.2. Wykrywanie paracetamolu 

Paracetamol  (acetaminofen)  jest lekiem przeciwbólowym i przeciwgorączkowym, 

czasem stosowanym również w skojarzeniu z innymi lekami w preparatach złożonych. Lek 
ten jest bezpieczny jedynie w dawkach terapeutycznych, natomiast po ich przekroczeniu 
wywiera silne działanie hepatotoksyczne. Z uwagi na bardzo łatwą dostępność bywa coraz 
częściej przyczyną ostrych zatruć, zarówno samobójczych, jak i przypadkowych. W wielu 
krajach, m.in. w Stanach Zjednoczonych, paracetamol zajmuje pierwsze miejsce na listach 
leków najczęściej powodujących zatrucia. Przykładowo w Wielkiej Brytanii rocznie hospi-
talizowanych jest ponad 5000 osób zatrutych tym lekiem, z czego 50

100 umiera. Zgony 

dotyczą przeważnie dorosłych, którzy zażyli lek w dawce powyżej 10

15 g.  

Paracetamol dobrze i szybko wchłania się z przewodu pokarmowego. Uważa się, że za 

hepatotoksyczność  odpowiada  jego  pochodna powstająca pod wpływem cytochromu P-450 
z pewnej części wchłoniętej dawki. Objawy zatrucia rozwijają się po pewnym okresie 
utajenia, dlatego ma ono bardzo podstępny charakter. U dorosłych zatrucie ostre może 
wystąpić już po przyjęciu dawki 4 g w czasie krótszym niż 8 godzin. Toksyczność para-
cetamolu zwiększa się dodatkowo u ludzi starszych i małych dzieci, u osób nadużywających 
alkoholu, niedożywionych, odwodnionych, osób z chorobami wątroby i nerek oraz stosują-

40 

 

cych jednocześnie inne leki przeciwbólowe. Wczesne objawy przedawkowania, występujące 
w pierwszej dobie zatrucia, to: brak łaknienia, nudności, wymioty i bóle brzucha. W kolejnej 
dobie dołączają się  żółtaczka,  świąd skóry, objawy pseudogrypowe, zaburzenia orientacji, 
senność. W 4

6 dobie rozwija się pełnoobjawowa niewydolność  wątroby z encefalopatią, 

niewydolnością krążeniowo-oddechową i niewydolnością nerek. Zgony z powodu martwicy 
wątroby notowano do 2 tygodni od przyjęcia śmiertelnej dawki leku. 

Wykonanie ćwiczenia: 

A.  Około 0,1 g paracetamolu rozpuścić w 2 cm

3

 gorącej wody i dodać 0,1 cm

3

  świeżo 

przygotowanego roztworu chlorku żelaza (III) (1%) (nie mieszać). Powstanie niebiesko- 
-fioletowego zabarwienia świadczy o obecności paracetamolu w badanej próbce. 

B. Około 0,1 g paracetamolu ogrzewać przez 2 minuty z 2 cm

3

 stężonego kwasu solnego 

(36%). Następnie wlać 10 cm

3

 wody i ochłodzić, po czym dodać  1

2 krople roztworu 

dichromianu potasu (0,5%). Powoli powstaje fioletowe zabarwienie. 

6.1.3. Wykrywanie sulfonamidów  

Sulfonamidy są pochodnymi kwasu sulfanilowego o działaniu przeciwbakteryjnym. 

Toksyczne działanie sulfonamidów rozpoczyna się od stężeń powyżej 0,1 g/dm

3

. Bardzo 

często powodem zatrucia jest nieprawidłowe dawkowanie. Dotyczy to przede wszystkim 
preparatów o przedłużonym działaniu, które omyłkowo podaje się w dużych ilościach, tak jak 
preparaty krótko działające. Sulfonamidy mają działanie nefrotoksyczne 

 mogą krystalizo-

wać w kanalikach nerkowych, powodując  ich  uszkodzenie manifestujące się krwiomoczem, 
a następnie bezmoczem. W zatruciach sulfonamidami często występują również zapalenia 
nerwów obwodowych, niezborność ruchów, porażenia mięśniowe i bóle stawów, zaburzenia 
widzenia, hipertermia  i  zaburzenia  psychiczne (halucynacje, stany depresyjne, psychozy). 
W bardzo ciężkich zatruciach dochodzi do uszkodzenia wątroby i szpiku oraz rozwoju 
niedokrwistości hemolitycznej. Często występujące podczas leczenia sulfonamidami zmiany 
skórne (osutki, pokrzywki, rumień wielopostaciowy itp.) są zwykle objawem alergii 
polekowej i mogą pojawiać się już przy typowych dawkach terapeutycznych.  

Wykonanie ćwiczenia: 

A.  50 mg sulfanilamidu rozpuścić w 1 cm

3

 kwasu solnego (2 mol/dm

3

) i dodać 1 cm

3

 

odczynnika Ehrlicha (4-dimetyloaminobenzaldehyd w etanolu z dodatkiem stężonego 
kwasu solnego) 

 powstaje pomarańczowy osad. 

B.  Do 0,1 g sulfanilamidu dodać 1 cm

3

 kwasu solnego (2 mol/dm

3

), ogrzać do rozpuszczenia, 

oziębić, a  następnie  dodać  1  cm

3

  roztworu  azotanu (III) sodu (1%) i 2 cm

3

  roztworu 

2-naftolu (5%) 

 powstaje czerwono-pomarańczowy osad. 

6.1.4. Wykrywanie chininy  

Chinina 

 alkaloid pochodzący z kory drzewa chinowego  była jednym z pierwszych 

leków przeciwmalarycznych. Izomer chininy 

 chinidyna stosowana jest nadal jako lek 

przeciwarytmiczny. Leki  te  wchłaniają się dobrze w jelitach. Są metabolizowane w wątrobie 
i wydalane z moczem. W zatruciu ostrym jednym z pierwszych objawów są zaburzenia 

41 

 

widzenia oraz szum w uszach. Obserwować można senność, bóle głowy oraz zaburzenia 
żołądkowo-jelitowe. Najważniejsze objawy toksyczne są związane z wpływem chinidyny na 
układ bodźcoprzewodzący  serca 

 obserwuje się ciężkie arytmie pochodzenia komorowego, 

z migotaniem komór i zatrzymaniem akcji serca włącznie. W bardzo ciężkich zatruciach 
dochodzi do utraty przytomności, znacznego obniżenia ciśnienia tętniczego krwi, zaburzeń 
oddychania, skąpomoczu i narastającej kwasicy metabolicznej. W przypadku przeżycia może 
pozostać trwała ślepota i głuchota. W zatruciach przewlekłych występują zmiany skórne oraz 
niedokrwistość  wskutek  hemolizy  krwinek czerwonych. Stężenie terapeutyczne chinidyny 
w surowicy wynosi 3

5 mg/dm

3

, natomiast toksyczne 6

8 mg/dm

3

. 

Wykonanie ćwiczenia: 

A.  Szczyptę chininy rozpuścić w 1 cm

3

 wody, dodać 0,5 cm

3

 kwasu siarkowego (1 mol/dm

3

) 

 powstaje niebieska fluorescencja. 

B.  Szczyptę  chininy  rozpuścić w 1 cm

3

 wody, dodać 0,5 cm

3

 wody bromowej i po upływie 

1 min 0,5 cm

3

 roztworu wodorotlenku amonu (2 mol/dm

3

) 

 powstaje zielone zabar-

wienie. 

6.1.5. Wykrywanie alkaloidów pochodnych metyloksantyny (kofeina, 

teofilina) 

Kofeina (1,3,7-trimetyloksantyna) występuje w nasionach kawy i liściach herbaty, 

wchodząc w skład popularnych napojów. Stosowana jest również w lecznictwie jako składnik 
złożonych preparatów przeciwbólowych. Dawka toksyczna kofeiny wynosi ok. 1 g, dawka 
śmiertelna 

 ok. 10 g. Objawami zatrucia są:  światłowstręt (wskutek rozszerzenia źrenic), 

bóle głowy, pobudzenie, bezsenność, stany lękowe, przyspieszenie akcji serca i zaburzenia 
rytmu, spadek ciśnienia krwi i narastająca kwasica. Bezpośrednią przyczyną zgonu jest 
najczęściej porażenie ośrodka oddechowego. Nadmierne używanie kofeiny może również 
prowadzić do zatrucia przewlekłego z pobudzeniem psychoruchowym, bezsennością, 
tachykardią, biegunką i wzmożoną diurezą.  

Teofilina (1,3-dimetyloksantyna) i jej pochodne 

 diprofilina, aminofilina i pentoksy-

filina są stosowane w leczeniu astmy oskrzelowej, chorób układu krążenia oraz jako leki 
moczopędne. Dawka toksyczna teofiliny to ok. 50 mg/kg mc. Głównym objawem zatrucia 
lekami tej  grupy  jest spadek ciśnienia tętniczego krwi. W zatruciu ostrym, w czasie od 1 do 
2 minut, po dożylnym wstrzyknięciu toksycznej dawki aminofiliny, występuje nagła zapaść 
ze zgonem włącznie. Doustne podanie zbyt dużej dawki teofiliny może spowodować nud-
ności i nawracające wymioty, pobudzenie psychoruchowe, bóle głowy, stany lękowe i objawy 
psychotyczne, zaburzenia rytmu pochodzenia komorowego aż do migotania komór włącznie, 
spadek ciśnienia, narastające zaburzenia elektrolitowe i kwasowo-zasadowe, drgawki i zatrzy-
manie oddechu. Wielokrotne doodbytnicze podanie aminofiliny niemowlętom może powo-
dować gwałtowne wymioty, zapaść i zgon. Leki tej grupy charakteryzują się małą roz-
piętością między dawką terapeutyczną a toksyczną, stąd wskazane jest monitorowanie 
stężenia leku w trakcie leczenia. 

 

 

42 

 

Wykonanie ćwiczenia: 

A.  Do parowniczki porcelanowej wlać 2 krople roztworu kofeiny, 2 krople roztworu kwasu 

solnego (6 mol/dm

3

) oraz 2 krople wody utlenionej (3%). Odparować do sucha w suszarce 

laboratoryjnej. Czerwono-żółta pozostałość, po dodaniu 2

3 kropel roztworu wodoro-

tlenku amonu (2 mol/dm

3

), zabarwia się na czerwono-fioletowo. 

B. Do parowniczki porcelanowej wlać 2 krople roztworu teofiliny, 2 krople roztworu kwasu 

solnego (6 mol/dm

3

) oraz 2 krople wody utlenionej (3%). Odparować do sucha w suszarce 

laboratoryjnej. Czerwono-żółta pozostałość, po dodaniu 2

3 kropel roztworu wodoro-

tlenku amonu (2 mol/dm

3

), zabarwia się na ciemnoczerwono. 

6.1.6. Wykrywanie efedryny 

Efedryna jest alkaloidem występującym w roślinie o nazwie Ephedra, której właści-

wości znane były już w czasach prehistorycznych, a w tradycyjnej medycynie chińskiej 
stosuje się  ją  od 4 tysięcy lat. Substancja ta wpływa na układ sercowo-naczyniowy, odde-
chowy i ośrodkowy układ nerwowy. Podawana jest w niedociśnieniu, w stanach zapalnych 
śluzówki nosa i zatok oraz wspomagająco w leczeniu astmy i stanów zapalnych oskrzeli 
(rozszerza oskrzela, zmniejsza wydzielanie śluzu). Przy dłuższym stosowaniu może 
powodować uzależnienie psychiczne. U ludzi uzależnionych występują psychozy paranoi-
dalne, napady agresji oraz halucynacje wzrokowe i słuchowe. Jednorazowe przedawkowanie 
objawia  się  wzrostem  ciśnienia, przyspieszeniem  tętna  i  zaburzeniami rytmu serca, bólami 
i zawrotami głowy, dusznością, drżeniami kończyn, suchością w ustach. Narastające zabu-
rzenia krążeniowo-oddechowe mogą doprowadzić do zgonu.  

Wykonanie ćwiczenia: 

Do 1 cm

3

 roztworu chlorowodorku efedryny (1%) dodać 0,1 cm

3 

roztworu siarczanu 

miedzi (II) (0,5%) i 1 cm

3

 roztworu wodorotlenku sodu (2 mol/dm

3

) 

 powstaje fioletowe 

zabarwienie. Do barwnego roztworu dodać 1 cm

3

 eteru tert-butylowego i wytrząsnąć. 

Warstwa eterowa przyjmuje zabarwienie ciemnofiołkowe, a wodna 

 niebieskie. 

6.1.7. Wykrywanie glikozydów naparstnicy 

Do najczęściej stosowanych glikozydów nasercowych należą digoksyna i digitoksyna 

 glikozydy naparstnicy wełnistej. Podawane są jako leki w niewydolności serca i niektórych 
typach zaburzeń rytmu serca. Cechują się szczególnie wąskim przedziałem pomiędzy dawką 
terapeutyczną a toksyczną (tzw. indeks terapeutyczny). Najczęstszą przyczyną zatruć 
glikozydami naparstnicy są: stosowanie zbyt dużych dawek, niedobór potasu lub magnezu, 
zwiększone stężenie jonów wapnia we krwi, niedoczynność tarczycy. Pierwsze objawy 
zatrucia to zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego (brak apetytu, nudności, wymioty, 
bóle brzucha, biegunka) oraz bóle głowy, zmęczenie, senność, uczucie rozbicia. W ciężkich 
zatruciach, zwłaszcza u ludzi starszych, pojawiają się objawy psychotyczne (omamy) i cha-
rakterystyczne zaburzenia widzenia oraz percepcji kolorów (widzenie na żółto lub zielono). 
Najbardziej niebezpiecznymi objawami zatrucia są różnego rodzaju zaburzenia rytmu serca: 
znaczny rzadkoskurcz, blok przedsionkowo-komorowy, dodatkowe skurcze komorowe, 
częstoskurcz i migotanie komór. Dawka 5 mg digoksyny wywołuje poważne objawy zatrucia, 

43 

 

a dawka 10 mg jest zwykle śmiertelna (stężenie digoksyny w surowicy niebezpieczne dla 
życia  to  zaledwie  3 

g/dm

3

, digitoksyny 

 40 g/dm

3

), stąd  należy  monitorować  stężenia 

u osób leczonych glikozydami, zwłaszcza będących w podeszłym wieku. 

Wykonanie ćwiczenia:

 

Do 0,5 cm

3

 roztworu zawierającego digitoksynę wlewać kroplami, po ściankach 

probówki stężony kwas siarkowy (96%) (ostrożnie!). Powstaje brunatny pierścień, a górna 
warstwa zabarwia się na niebiesko.  

6.1.8. Wykrywanie karbamazepiny 

Karbamazepinę (w preparatach Amizepin, Neurotrop, Tegretol) stosuje się w leczeniu 

padaczek, stanów maniakalnych i w terapii detoksykacyjnej alkoholików. Działa również 
przeciwbólowo, co  wykorzystywane  jest  m.in. w  leczeniu  nerwobólu  nerwu trójdzielnego 
i zapaleń nerwów obwodowych. Szerokie zastosowanie powoduje, że jest coraz częściej 
przyczyną ostrych zatruć. Cechuje ją mały współczynnik terapeutyczny, a wiele działań 
niepożądanych może się pojawić już przy dawkach leczniczych. Do najczęstszych należą 
oczopląs, niezborność ruchów, bóle i zawroty głowy, senność. Dawka toksyczna to 3

5 g. Po 

opisanych powyżej objawach wstępnych rozwijają się objawy obrzęku mózgu i zahamowania 
ośrodka oddechowego oraz zaburzenia rytmu serca (często groźne dla życia). Karbamazepina 
jest również toksyczna dla płodu. 

Wykonanie ćwiczenia: 

Do kilku mg karbamazepiny dodać 1 cm

3

 stężonego kwasu siarkowego (96%) i ogrze-

wać 3 min w łaźni wodnej. Po tym czasie pojawia się jasnożółte zabarwienie, a w nadfiolecie 
jasnozielona fluorescencja. 

6.1.9. Wykrywanie dihydroergotaminy 

Głównymi alkaloidami sporyszu (przetrwalniki pasożytniczego grzyba o nazwie buła-

winka czerwona, który atakuje kłosy zbóż) są ergometryna, ergotamina, (dihydroergotamina 
jest jej uwodornioną pochodną) ergotoksyna, ergokryptyna i ergokornina. Powodują skurcze 
macicy i mięśniówki naczyń krwionośnych. Ich długotrwałe działanie może doprowadzić do 
przewlekłego uszkodzenia naczyń, zwłaszcza kończyn i objawów zgorzeli (dawniej powodem 
wystąpienia takich objawów, zwanych też ogniem św. Antoniego, było znaczne zanieczysz-
czenie ziarna zbóż, a w następstwie mąki sporyszem). Obecnie takie zagrożenie nie występu-
je, dzięki właściwym systemom kontroli ziarna. Zatrucia mogą się natomiast zdarzyć w przy-
padku przedawkowania leków zawierających alkaloidy sporyszu (stosowanych między inny-
mi w leczeniu migreny oraz w położnictwie) lub przypadkowego spożycia przetrwalników 
grzyba. Objawami zatrucia są kolkowe bóle brzucha, wymioty, biegunki, wzmożone pragnie-
nie. Następnie pojawiają się bóle głowy, niepokój, oszołomienie, halucynacje, wzrost ciśnie-
nia i tętna, sinica kończyn.  

 

 

44 

 

Wykonanie ćwiczenia: 

Do 0,5 cm

3

 roztworu dihydroergotaminy dodać 1 cm

3

 odczynnika Allporta (4-dime-

tyloaminobenzaldehyd w kwasie siarkowym z dodatkiem chlorku żelaza (III). Powstaje 
niebieskie zabarwienie. 

6.1.10. Wykrywanie metamizolu  

Metamizol sodowy (w preparatach Analgin, Dipyron, Novalgina, Pyralgina) to 

pochodna pirazolonu o najsilniejszym wśród niesterydowych leków przeciwzapalnych 
działaniu  przeciwbólowym. Wywiera  także  działanie  przeciwgorączkowe. Stosowana jest 
w bólach różnego pochodzenia, również w przebiegu choroby nowotworowej i stanach 
gorączkowych nieustępujących po innych lekach przeciwgorączkowych. Wśród objawów 
toksyczności do najpoważniejszych należą: niedokrwistość aplastyczna, leukopenia i agranu-
locytoza (na skutek uszkodzenia szpiku kostnego), zaburzenia żołądkowo-jelitowe (nudności, 
wymioty, krwotoczne zapalenie błony śluzowej żołądka), zapalenie wątroby, odczyny skórne 
(wysypki, rumień guzowaty i wielopostaciowy, zespół Lyella, zespół Stevens-Johnsona), 
zaburzenia sercowo-naczyniowe (obrzęki, zastoinowa niewydolność serca), objawy ze strony 
nerek (białkomocz, krwinkomocz, zespół nerczycowy, ostra martwica cewek nerkowych, 
śródmiąższowe zapalenie nerek) i układu nerwowego (bóle głowy, pobudzenie, zaburzenia 
świadomości, zapalenie nerwu wzrokowego). Pochodne pirazolonu mogą też powodować 
uszkodzenie szpiku o charakterze alergicznym. Reakcja ta jest niezależna od dawki. Ponieważ 
występuje najczęściej u osób, u których w wywiadzie stwierdza się długotrwałe stosowanie 
tych leków w przeszłości, obecnie nie zaleca się przyjmowania leku dłużej niż  5

6 dni. 

Dawki śmiertelne pochodnych pirazolonu zaczynają się od 5 g. 

Wykonanie ćwiczenia: 

Do  1  cm

3

 wodnego roztworu pyralginy (10%) dodać 0,5 cm

3

 kwasu azotowego (V) 

(2 mol/dm

3

) i 1 kroplę roztworu azotanu (III) sodu (5%). Powstaje szybko zanikające 

niebieskie zabarwienie. Do bezbarwnego roztworu dodać 4 krople roztworu azotanu srebra 
(5%).  Powstaje  zmętnienie  i  ponownie  niebieskie  zabarwienie,  przechodzące  w   zielone 
i żółte, a następnie wydziela się metaliczne srebro. 

6.1.11. Wykrywanie papaweryny  

Papaweryna to alkaloid izochinolinowy opium niewykazujący działania narkotycz-

nego. Zmniejsza napięcie mięśni gładkich i rozszerza naczynia krwionośne. Działanie 
przeciwskurczowe występuje w obrębie dróg żółciowych, moczowych, przewodu pokarmo-
wego i oskrzeli. Papaweryna stosowana jest w stanach skurczowych przewodu pokarmowego, 
stanach zapalnych i kamicy pęcherzyka  żółciowego, zaparciach spastycznych, kamicy ner-
kowej i stanach zapalno-spastycznych dróg moczowych. Przedawkowanie objawia się 
zaburzeniami  żołądkowo-jelitowymi, jadłowstrętem, bólami i zawrotami głowy, sennością, 
zaczerwienieniem skóry (zwłaszcza twarzy), nadmierną potliwością oraz spadkiem ciśnienia 
tętniczego (przy podaniu dożylnym). Papaweryna przyjęta w dużych dawkach może 
powodować porażenie mięśni poprzecznie prążkowanych i mięśnia sercowego. 

45 

 

Wykonanie ćwiczenia: 

We wgłębieniu płytki porcelanowej umieścić kilka mg chlorowodorku papaweryny. 

Następnie dodać 2

3 krople odczynnika Froehdego (molibdenian amonu w stężonym kwasie 

siarkowym). Powstające zielone zabarwienie roztworu identyfikuje badaną substancję. 

Piśmiennictwo: 

1.  Dreisbach R.H., Robertson W.O.: Vademecum zatruć. PZWL, Warszawa 1995. 
2.  Farmakopea Polska VI z suplementem. Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego, 

Warszawa 2005. 

3.  Seńczuk W. (red.): Toksykologia współczesna. PZWL, Warszawa 2005, 2006. 
4.  Timbrell J.: Paradoks trucizn. Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa 2008. 

 

 

 

 

46 

 

7. TOKSYKOLOGIA WYBRANYCH ŚRODKÓW  

CHEMII GOSPODARCZEJ 

Niektóre preparaty stosowane w gospodarstwie domowym mogą stanowić znaczne 

zagrożenie  dla  zdrowia  i  życia  ludzi,  ze  względu  na  posiadane  właściwości  toksyczne, 
a nawet doprowadzić do śmierci poszkodowanej osoby. Szkodliwość tych preparatów zależy 
od składu chemicznego i sposobu działania. Niebezpieczne środki chemii gospodarczej 
zawierają aktywne składniki czynne. Do grupy tej należą  środki czyszczące, czyszcząco- 
-dezynfekujące i dezynfekująco-wybielające. Wiele z nich to preparaty o działaniu draż-
niącym, niektóre żrącym i dlatego też ich opakowania zostały odpowiednio oznakowane, 
ostrzegając przed niebezpieczeństwem. 

Substancje  żrące mogą być silnymi kwasami lub zasadami (ługami). Przede wszy-

stkim wywołują zmiany struktury tkanek, z którymi mają kontakt (oparzenie chemiczne). 
Efektem działania substancji żrącej na organizm ludzki mogą być również zaburzenia 
ogólnoustrojowe.

 

W kontakcie z tkanką silne kwasy wywołują martwicę skrzepową (powstają 

struktury o zagęszczonej konsystencji w wyniku procesu denaturacji białka), a zasady 
martwicę rozpływną (obumarcie tkanek z ich szybkim upłynnieniem przez enzymy uwalniane 
z uszkodzonych komórek).  

Skład chemiczny preparatów stosowanych w gospodarstwie domowym jest bardzo 

różnorodny. Cillit, popularny środek do czyszczenia urządzeń sanitarnych, jest mieszaniną 
zawierającą między innymi 15% kwas fosforowy. W ACE substancją czynną w ilości 5

15% 

jest chloran (I) sodu (NaClO) nazywany też podchlorynem sodu. Kret to silnie zasadowa 
mieszanina podchlorynu sodu, wodorotlenku sodu i krzemianu sodu.  

Stosując  środki  chemiczne  zawierające  chloran (I) sodu, należy unikać ich kontaktu 

z kwasami, gdyż zgodnie z poniższą reakcją chemiczną wydzielał się  będzie niebezpieczny 
dla zdrowia gazowy chlor: 

NaOCl + 2 HCl →  NaCl

 

 +  Cl

2

↑

  + H

2

O 

W tabeli III zestawiono składniki i działanie niektórych preparatów chemii gospodar-

czej. 

 

 

 

 

 

 

 

47 

 

Tabela III. Skład wybranych środków używanych w gospodarstwie domowym i ich działanie 

Nazwa preparatu 

Skład Działanie na organizm

Kret 

 udrażniacz do 

kanalizacji 
(różna postać fizyczna 

 różni 

producenci) 

20% chloran (I) sodu, 

7% wodorotlenek sodu, 

1% krzemian sodu 

żrący 

ACE 

 wybielacz w płynie 515% chloran (I) sodu 

żrący 

ACE 

 wybielacz w płynie 

łagodny 

6

8% nadtlenek wodoru, 

detergenty 

drażniący 

Domestos Professional Citrus 
Fresh 

 preparat czyszcząco- 

-dezynfekujący 

<5% chloran (I) sodu, 

<5% alkilodimetylo-amina, N-tlenki, 

<1% wodorotlenek sodu, 

niejonowe detergenty 

drażniący 

Cillit 

  płyn do czyszczenia 

urządzeń sanitarnych 

15% kwas fosforowy, 

detergenty 

drażniący 

CILLIT® BANG 

 

czyszcząco-odkamieniający 

1

5% kwas sulfamidowy, 

1

3% kwas szczawiowy, 

1

5% kwas mrówkowy, 

1% oksyetylenowane alkohole C

9

C

11

 

(polimer) 

drażniący 

Vizir 

 proszek do prania 

<5% oksyetylenowane alkohole 

C9

C11 

(polimer) 

<20% kwas benzenosulfonowy 

<5%  kwas cytrynowy 

<10% węglan sodu 

<10% krzemian sodu 

drażniący 

Benzyna ekstrakcyjna 

 

rozpuszczalnik (odplamiacz) 

produkt naftowy 

szkodliwy, łatwopalny 

7.1. Ćwiczenia praktyczne  

7.1.1. Chemiczne środki udrażniające  

Wykonanie ćwiczenia: 

1.  Badanie odczynu preparatu Kret 

W probówce należy umieścić kilka granulek preparatu i rozpuścić w 2 cm

3

 wody 

destylowanej. Rozdzielić roztwór na dwie części. Do jednej z probówek z roztworem 
badanym dodać 2 krople roztworu fenoloftaleiny. Do drugiej 

 dwie krople roztworu 

oranżu metylowego. Obserwować  pojawiające  się  barwy  roztworów  w  probówkach. 
W tabeli II podano charakterystykę wskaźników alkacymetrycznych, którą należy wyko-
rzystać w celu określenia odczynu roztworu. 

2.  Badanie wpływu preparatu Kret na tkankę mięśniową 

Na porcji mięsa (1 g) znajdującym się na szkiełku zegarkowym umieścić kilka granulek 
preparatu Kret. Po 30 minutach zaobserwować zachodzące zmiany na powierzchni próbki 
mięsa. 

48 

 

7.1.2. Chemiczne środki wybielające  

Wykonanie ćwiczenia: 

1.  Badanie odczynu preparatu ACE 

Do probówki nalać 2

3 krople preparatu ACE oraz 2 cm

3

 wody destylowanej. Rozdzielić 

otrzymany roztwór na dwie części. Do jednej dodać 2 krople roztworu fenoloftaleiny, do 
drugiej 

 dwie krople roztworu oranżu metylowego. Obserwować pojawiające się barwy 

roztworów w probówkach. 

2.  Badanie wpływu preparatu ACE na tkankę mięśniową 

Na porcję mięsa (1 g) znajdującego się na szkiełku zegarkowym nalać kilka kropel 
preparatu ACE. Po 30 minutach zaobserwować zachodzące zmiany na powierzchni mięsa. 

7.1.3. Środki myjąco-dezynfekujące i odkamieniające  

Wykonanie ćwiczenia: 

1.  Badanie odczynu preparatów Domestos i Cillit 

Do probówki nalać  2

3 krople preparatu Domestos lub Cillit oraz 2 cm

3

 wody desty-

lowanej. Rozdzielić roztwór na dwie części. Do  jednej  z  probówek  z  roztworem dodać 
2 krople roztworu fenoloftaleiny, do drugiej 

 dwie krople roztworu oranżu metylowego. 

Obserwować pojawiające się barwy roztworów w probówkach. 

2.  Badanie wpływu preparatów Domestos i Cillit na tkankę mięśniową 

Na porcję mięsa (1 g) znajdującego się na szkiełku zegarkowym nalać kilka kropel 
preparatu Domestos lub Cillit. Po 30 minutach zaobserwować zmiany zachodzące na 
powierzchni mięsa. 

7.1.4. Środki piorąco-myjące 

 proszki do prania, szampon 

Wykonanie ćwiczenia: 

Do probówki zawierającej proszek do prania dodać 2 cm

3

 wody destylowanej. Po 

rozpuszczeniu się proszku otrzymany roztwór rozdzielić na dwie części. Do jednej z pro-
bówek dodać 2 krople roztworu fenoloftaleiny, do drugiej 

 dwie krople oranżu metylowego. 

Obserwować pojawiające się barwy i na podstawie danych w tabeli IV ustalić odczyn 
roztworu proszku do prania. W podobny sposób zbadać odczyn szamponu. 

Tabela IV. Barwa wskaźników alkacymetrycznych w różnych zakresach pH  

Wskaźnik 

Zakres pH, w którym 

wskaźnik zmienia barwę 

Barwa w środowisku: 

Roztwór 

kwaśnym zasadowym 

Oranż metylowy 

3,1

4,4 czerwona 

żółta 0,1% 

wodny 

Fenoloftaleina 8,3

10,0 bezbarwna 

malinowa 

0,5% 

etanolowy 

 

 

49 

 

7.1.5. Benzyna ekstrakcyjna 

Wykonanie ćwiczenia: 

Badanie rozpuszczalności wody i tłuszczów w benzynie. 

Do probówki zawierającej 0,5 cm

3 

benzyny dodać 1 cm

3

 wody. Wstrząsnąć zawartość 

probówki. Zaobserwować rozpuszczalność obu faz. Do probówki zawierającej 0,5 cm

3

 

benzyny dodać grudkę tłuszczu stałego. Obserwować rozpuszczalność tłuszczu w powyższym 
rozpuszczalniku. Wyniki doświadczeń wpisać do tabeli, której wzór znajduje się poniżej. 

 

Nazwa preparatu 

Odczyn 

(K-kwaśny/Z-zasadowy) 

Obserwacje (barwa i/lub 

rozpuszczalność i/lub opis zmian) 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Piśmiennictwo: 

1.  Dreisbach R., Robertson W.: Vademecum zatruć. PZWL, Warszawa 1995. 
2.  Timbrell J.: Paradoks trucizn. Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa 2008. 
3.  Wąsowska-Królikowska K., Toporowska-Kowalska E., Kołaciński Z. et al.:  Pediatria Współczesna. 

Gastroenterologia, Hepatologia i Żywienie Dziecka 2002, 4 (2): s. 141

146. 

 

 

 

50 

 

ZALECANA LITERATURA 

1.  Bodzek D. (red): Chemia i fizykochemia substancji  toksycznych  i  niebezpiecznych. Skrypt  dla studentów 

I roku studiów licencjackich specjalność: ratownictwo medyczne. Śląska Akademia Medyczna, Katowice 
2003. 

2.  Bodzek D., Luks-Betlej K., Tyrpień K. (red.): Skrypt  do  ćwiczeń  z  chemii  i  chemii ogólnej dla studentów 

I roku Wydziału Lekarskiego z Oddziałem Lekarsko-Dentystycznym w Zabrzu, Wydanie IV. Śląski 
Uniwersytet Medyczny, Katowice 2007. 

3.  Brandys J.: Toksykologia 

 wybrane zagadnienia. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 

1999. 

4.  Dreisbach R.H., Robertson W.O.: Vademecum zatruć. PZWL, Warszawa 1995. 
5.  Seńczuk W. (red.): Toksykologia współczesna. PZWL, Warszawa 2005, 2006. 
6.  Timbrell J.: Paradoks trucizn. Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa 2008.