Chłopi

CHŁOPI

Władysław Stanisław Reymont (1867-1925) – człowiek i twórca

   Stanisław Władysław Rejment (bo tak brzmiało pierwotnie nazwisko pisarza) urodził się 7
maja  1867  roku  we  wsi  Kobiele  Wielkie  w  pow.  Radomsko.  W  jego  rodzinie  tradycje
szlacheckie przeplatały się z chłopskimi. Ojcem pisarza był wiejski organista, Józef Reyment,
a  matką  zubożała  szlachcianka  –  Antonina  z  Kupczyńskich.  Rejmentowie  mieli  liczne
potomstwo:  siedem  córek,  i  dwóch  synów,  zaś  Władysław  Stanisław  był  ich  piątym  z  kolei
dzieckiem.  Jest  rzeczą  zrozumiałą,  że  warunki  startu  życiowego  w  tak  licznej  rodzinie  nie
mogły  być  łatwe.  Wspomnienia  z  domu  rodzinnego  –  jak  się  zdaje  wyniósł  nie  najlepsze.
Ż

ywił zwłaszcza niechętny stosunek do ojca. W liście do brata już jako początkujący pisarz

tak się zwierzał: Wierz mi, że lepiej będzie, być i nie może. Znasz ojca. Sknerstwo posunął do
głupoty,  do  własnego  zjadania  się  [...].  To  co  powiem  nie  jest  przyjemnym  –  otóż  większego
próżniaka ja nie znam na świecie, nie można by nawet przypuszczać, że istnieje – a większego
egoisty nawet Balzac by nie wymyślił [...]. Nie myślałem, że jest Ojciec, i to nasz Ojciec, dla
którego obowiązki ojcowskie nie istnieją, który wprost nienawidzi własnych dzieci, który tylko
myśli o sposobie, jakby się pozbyć wszystkich, jakby zrucić (!) ten ciężar wychowania i opieki
z  siebie.  Jest  to  potworne,  ale  niestety  prawdziwe  i  pomyśl,  że  to  wszystko  pochodzi  z
próżniactwa,  takiego  strasznego,  chłopskiego  próżniactwa  [...]

. A przecież ten portret ojca

nie  mógł  być  zupełnie  prawdziwy.  To  prawda,  że  sprawom  rodzinnym  i  parafialnym  nie
oddawał  się  bez  reszty.  Znajdował  bowiem  czas  na  czytanie  gazet  i  czasopism.  Kupował
również  książki,  co  w  środowisku,  w  jakim  żył,  było  ewenementem  i  przysparzało  mu
złośliwych  docinków.  O  przyszłość  swoich  dzieci  jednak  się  troszczył.  To  one  raczej  nie
spełniały jego oczekiwań. Dotyczyło to szczególnie wykształcenia synów. Starszy o osiem lat
od  Władysława  Franciszek  miał  z  woli  ojca  zostać  lekarzem.  Na  trzecim  roku  studiów
medycznych  Uniwersytetu  Kijowskiego  został  relegowany  z  uczelni  za  działalność  w  ruchu
socjalistycznym,  by  ostatecznie  zostać  prowincjonalnym  farmaceutą,  co  rzecz  jasna  nie
odpowiadało  ojcowskim  ambicjom.  Młodszy,  Władysław  Stanisław,  w  szkole  elementarnej
uczył  się  nieźle,  nic  więc  dziwnego,  że  rodzice  zrezygnowali  z  wyższych  ambicji  i  pragnęli
mu  zapewnić  jedynie  jakiś  fach.  Okazało  się  jednak,  że  i  to  nie  było  łatwe.  Oddany  do
zakładu krawieckiego jako terminator ledwie zdobył uprawnienia czeladnicze, zrezygnował z
doskonalenia  się  w  tym  zawodzie.  W  roku  1884  za  udział  w  pracy  konspiracyjnej  zostaje
wydalony z Warszawy. Rozpoczyna się w jego życiu okres zmagania się z losem. Marzy mu
się kariera aktorska. Wstępuje więc w roku 1885 (pod pseudonimem Urbański) do wędrownej
trupy teatralnej. O swej doli aktorskiej tak pisał do siostry Katarzyny: Uwierz mi, że teatr nie
jest  takim  złem,  jak  go  przedstawiają,  a  ma  to  dobre,  że  uczy  żyć  oszczędnie,  trochę  za
oszczędnie, ale co robić. [...]. Teatr to właściwie moje pole; ma się rozumieć, że teraz muszę
się  zadowalać  rolami  drugo  i  trzeciorzędnymi  [...].  Jeślibyś  mogła  jakie  stare  po  Kostusiu
spodnie  (nota  bene  niepotrzebne)  mi  przysłać  [...]  to  z  wdzięcznością  przyjmę.

Rychło

okazało  się,  że  życie  aktorskie  nie  jest  sielanką.  Musiał  znosić  wraz  z  głodującą  trupą
aktorską biedę i upokorzenia. Oburzały go praktyki kierownictwa nie płacącego gaży, intrygi
i  zawiść  środowiska  aktorskiego,  niski  poziom  życia  umysłowego  ziemian  i  mieszczaństwa.
Zdecydował  się  więc  na  powrót  do  rodziców.  Skorzystał  z  protekcji  ojca  i  podjął  pracę  na
kolei. Tu pełnił funkcję robotnika drogowego, dozorującego kilkudziesięciometrowy odcinek
plantu kolejowego. Na plancie pracował dwa i pół roku (z krótką przerwą w 1892 r., kiedy to
ponownie próbował swego szczęścia na deskach scenicznych).

   Ten aktorsko-kolejarski los wzbogacony został o doświadczenia szczególnie osobliwe. Oto
ktoś  odkrył  w  nim  zdolności  medialne.  Pewien  adept  modnej  wówczas  „wiedzy  tajemnej”,
niejaki  Puszew,  nakłonił  Reymonta,  aby  powędrował  z  nim  jako  medium  na  organizowane
przez niego seanse spirytystyczne. I ten życiowy epizod przyniósł mu rozczarowanie. Jednak
podróże  po  Niemczech  były  dla  niego  niewątpliwie  znaczącym  doświadczeniem.
Najprawdopodobniej w owym okresie dojrzewała w nim świadomość konieczności zajęcia się
czymś  naprawdę  sensownym,  odpowiadającym  rzeczywistym  jego  zainteresowaniom  i
pragnieniom. Tą dziedziną była literatura.
   W  latach  1881-1883  napisał  cały  szereg  nowel,  opowiadań  i  szkiców.  Przychylne  krytyki
spowodowały, że w roku 1893 przybył do Warszawy, by tu realizować się jako pisarz.
   W  Warszawie  musiał  liczyć  wyłącznie  na  siebie.  Nie  chciał  nikogo  z  rodziny  prosić  o
pomoc  materialną.  Przez  pierwsze  lata  jego  pracy  literackiej  nadal  wiernie  towarzyszyć  mu
będzie  bieda.  O  tych  latach  tak  pisze  B.  Kocówna:  Przyjechał  mając  majątku  walizkę
rękopisów,  bieliznę  zawiniętą  w  gazetę  i  maszynkę  do  papierosów  oraz  dług  l8  i  pół  rubla
(wśród  l6  dłużników  winien  3  ruble  Borynie)  zamieszkał  przy  ulicy  Świętojańskiej,  dzieląc
pokój  z  murarzem,  krawcem  i  szewcem.  Jego  „Buty  piły  wodę  jak  smoki”.  Ubranie  się  tak
prezentowało, że garson u Lourse'a wyprosił go z kawiarni (1894). Pisał w katedrze św. Jana,
nie mając własnego spokojnego kąta.

Książkowy debiut (Pielgrzymka do Jasnej Góry) w roku 1895 również znacząco nie
wpłynął na poprawę jego sytuacji materialnej. Jednak przychylna reakcja krytyki była
ś

wiadectwem sukcesu pisarza. W ślad za nią pojawiają się następne pozycje. I tak w roku

1896  wychodzi  Komediantka,  a  rok  później  Fermenty.  W  roku  1897  na  rynku  czytelniczym
pojawia  się  również  tom  opowiadań  pod  tytułem  Spotkania.  Szczególnie  bogaty  dla
twórczości  Reymonta  jest  rok  1899,  kiedy  to  wychodzi  kolejny  (po  Komediantce  i
Fermentach)  utwór  o  środowisku  aktorskim  oraz  szkic  powieściowy  o  tematyce  chłopskiej
Sprawiedliwie.  W  tymże  roku  ukazuje  się  również  Ziemia  obiecana.  Powieść  o  gwałtownie
rozwijającej  się  Łodzi  okazała  się  niebywałym  literackim  sukcesem.  Mimo  to  nie  zmieniła
ona sytuacji materialnej pisarza. W liście do siostry Kazimiery Reymont skarżył się: Cóż mi z
tego,  z  tej głupiej sławy, z tych hymnów pochwalnych czy potępień z portretów, kiedy często
gęsto nie mam na obiad, a jak teraz, nie mam wracać za co do kraju. A przecież nie hulam ani
się  bawię,  ani  nawet  tak  żyję,  jak  powinienem.

Finansową niezależność uzyskuje pisarz

dopiero jako ofiara wypadku na kolei.
   Reymont  za  poradą  adwokata  wniósł  „akcyz”  o  odszkodowanie.  Po  zapłaceniu  kosztów
procesowych  otrzymał  pokaźną  kwotę  33  500  rubli.  Mógł  wówczas  pozwolić  sobie  na
kosztowne  leczenie  i  długotrwały  pobyt  za  granicą.  Wkrótce  dokonuje  również  zakupu
majątku Charłupia pod Sieradzem, a następnie w okolicach Wrześni w Wielkopolsce. Dopiero
w rok po katastrofie, tj. w roku 1901, ponownie próbuje swoich sił jako literat. Napisał kilka
drobnych  rzeczy  do  „Tygodnika  Ilustrowanego”,  „Ilustracji  Polskiej”,  „Kuriera
Warszawskiego”  i  „Chimery”.  Wkrótce  ponownie  zdecydował  powrócić  do  pisania
rozpoczętych  jeszcze  przed  katastrofą  Chłopów.  Praca  nad  tą  powieścią  zajmie  mu  szmat
czasu – od 1902 roku do 1909. Równolegle z chłopską epopeją pisać będzie nowele zebrane
później  w  cyklach:  Z  pamiętnika  (1903),  Na  krawędzi  (1907)  i  Burza  (1908).  Z  utworów
wydanych  w  tym  czasie  na  szczególną  uwagę  zasługuje  poetycki  reportaż  pisany  pod
wrażeniem rewolucyjnych wydarzeń 1905 roku zatytułowany Z konstytucyjnych dni.
   Właśnie  Chłopi  stają  się  jego  dziełem życia. Powieść zyskała rozgłos światowy. Zachęciło
to  pisarza  do  dalszej  pracy  nad  utworami  o  jeszcze  większym  rozmachu  epickim.  W  latach
1914-1919  publikuje  trylogię  Rok  1794  (Ostatni  sejm  Rzeczypospolitej,  Nil  desperandum,
Insurekcja). Wbrew intencjom pisarza utwór ten okazał się artystyczną porażką.
   Pomimo że do końca życia był literacko czynny, to jednakże nie udało się mu już stworzyć
dzieła,  które  choć  częściowo  dorównywałoby  Chłopom  czy  Ziemi  obiecanej.  Zapewne

zadecydowało  o  tym  odejście  pisarza  od  tematyki  wymagającej  spojrzenia  realisty  i
obserwatora.
   W roku 1924 spotkało go zaszczytne wyróżnienie. Oto bowiem jako drugi po Sienkiewiczu
polski pisarz otrzymał literacką Nagrodę Nobla. W okresie tym stan zdrowia autora Chłopów
szybko  się  pogarszał.  W  sierpniu  1925  roku  w  Wierzchosławicach  Wincenty  Witos
zorganizował  uroczystość  będącą  wyrazem  hołdu  polskiej  wsi  dla  największego  jej  piewcy.
Niestety, był to już ostatni wielki triumf Reymonta. Wkrótce po śmierci Żeromskiego, w dniu
5 grudnia 1925 roku odszedł kolejny wielki pisarz polskiej literatury.

Geneza utworu

   Historycy  literatury  zgodnie  podkreślają,  że  powstanie  Chłopów  w  okresie  Młodej  Polski
nie było sprawą przypadku. Na genezę tego dzieła wpływ miały zarówno zmiany w strukturze
i  świadomości  wsi  polskiej,  jak  również  ówczesne  szczególne  zainteresowanie  chłopem
wyrażone  lapidarnie  przez  twórcę  Wesela:  Chłop  potęgą  jest  i  basta.  Cała  dotychczasowa
twórczość  Reymonta  wydawała  się  wskazywać,  że  to  właśnie  autor  Śmierci  i  Sprawiedliwie
jest  najbardziej  predestynowany  do  podjęcia  tego  tematu.  Motyw  chłopski  przewijał  się
bowiem w jego dziełach wielokrotnie. Pisarz występował w imieniu chłopów, utożsamiał się
z przeżyciami ludu, niechętnie odnosił się do cywilizacji miejskiej, formułując zręby własnej
filozofii natury.
   Umowę  o  dzieło,  którym  miała  być  tetralogia  Chłopi,  zawarł  Reymont  z  redakcją
„Tygodnika  Ilustrowanego”  jeszcze  pod  koniec  1897  roku.  Kłopoty  zdrowotne,  a  później
wypadek  kolejowy  (13  lipca  1900)  spowodowały,  że  pisanie  powieści  rozciągnęło  się  na
dziesięć  lat.  Dzieło  miało  dwie  redakcje  zasadnicze.  Pierwsza  powstała  jeszcze  przed
katastrofą.  W  liście  do  Lorentowicza  pisał  między  innymi:  Siedzę  umyślnie  w  tej  Wiśle,  aby
się  zabrać  do  „Chłopów”.  Byłem  już  bliski  końca.  Katastrofa  mi  przeszkodziła,  a  teraz
przeglądam  napisane  rozdziały  i  drę  niemiłosiernie-zupełnie;  zaczynam  na  nowo.
Zrozumiecie, co to za pewnego rodzaju męczeństwo podrzeć całą prawie książkę, nie skrzywić
się i zabrać na nowo do jej napisania. Albo dojrzałem, albo zgłupiałem, że to robić muszę –
ale  muszę.

Druga wersja opierała się na pierwszej, ale została kompletnie zmieniona.

Powstawała  w  okresie  8  lat.  Druk  jej  rozpoczęto  w  trzecim  numerze  „Tygodnika
Ilustrowanego”  w  1902  roku.  Prenumeratorzy  pisma  wkrótce  otrzymali  wydanie  książkowe
pierwszego  tomu  (Jesień).  Dwa  lata  później,  tj.  w  roku  1904,  wyszła  pełna  edycja  dwu
pierwszych  tomów  (Jesień,  Zima).  Wydawcy  sugerowali  Reymontowi,  by  kolejne  dwa  tomy
ogłosił  pod  innym  tytułem.  Proponowano  mu  nawet  korzystniejsze  warunki  finansowe.  Ten
jednak  nie  wyraził  na  to  zgody.  Trzeci  tom  (Wiosna)  pojawił  się  w  druku  dopiero  w  1906
roku,  a  ostatni  (Lato)  trzy  lata  później.  Jak  podaje  zaprzyjaźniony  z  Reymontem  Alfred
Wysocki, pisarz pracował nad Chłopami w sposób niesłychanie zdyscyplinowany i planowy.
Tak  po  latach  notował  wypowiedź  autora:  Widzicie,  jak  ja  tu  orzę.  Od  dziewiątej  do
pierwszej, a czasem i cale poobiedzie. Piszę trzecią część „Chłopów”. Szkic mam już gotowy
[...] i pokazał mi zeszyt ceratowy, gęsto zapisany i poznaczony niebieskim ołówkiem. Próżniak
jestem – mówił Reymont – więc sobie wydzielam na każdy dzień robotę i póty nie wychodzę,
póki jej nie skończę. A po obiedzie idę do kawiarni i śmiech to mówić, ale na tych paryskich
bulwarach widzę przed sobą moją kochaną wioskę i słyszę jak Antek rozmawia z Hanką albo
z Jagusią...

   Sam Reymont wspominał po latach:
   Odtąd  przeżywałem  wewnętrznie  każdy  rozdział,  wydobywałem  każdą scenę ze swej duszy.
Nieraz  wyczerpywało  to  moje  siły  doszczętnie.  We  Francji,  gdzie  wykończyłem  część  tej
powieści,  żona  widząc  mnie  coraz  bardziej  miernego  i  bladego  wezwała  doświadczonego

lekarza. – Pan musiał mieć atak epileptyczny? Skąd się to wzięło, co pan w ostatnich dniach
porabiał? Trzy dni z rzędu tańczyłem na weselu! –Bo istotnie w ciągu tych trzech dni, pisząc
„Chłopów”, wciąż byłem razem z nimi, całą swą istotą wraz z nimi na weselu, opisywałem w
myślach, porwany ich pasją taneczną, oddawałem się jej z całym rozmachem, aż do
ostatniego tchu.

Podwaliną pisarskiego przedsięwzięcia Reymonta było zamiłowanie do autentyku. Twórca
przeszedł do historii literatury jako niedościgniony kronikarz wiejskiego obyczaju i kultury.
Powieść stała się epopeją życia chłopskiego.

Chłopi jako powieść mitologizująca chłopską egzystencję

   Podczas  lektury  Chłopów  zwraca  szczególną  uwagę  rozmach  epicki  dzieła.  Pierwsze,  co
uderza,  to  bogactwo  motywów.  Tworzą  one  wielopłaszczyznowy  obraz  wsi  i  życia  chłopa.
Jak słusznie pisze Maria Rzeuska: W strukturze czasu i przestrzeni w ujęciu człowieka i jego
bytowania  przebija  tendencja  artystyczna  do  zarysowania  jak  najrozleglejszego  i  jak
najbardziej  wyczerpującego  obrazu  chłopa,  środowiska  wiejskiego  oraz  związków,  które  ich
łączą.  Jako  materiał  literacki  wciągnął  autor  wszystkie  zdawałoby  się  motywy:  cztery  pory
roku  i  związane  z  nimi  prace  na  roli,  przyrodę,  obyczajowość,  gospodarstwo,  gromadę,
rodzinę,  jednostkę,  stosunki  towarzyskie,  społeczne  itd.  –  słowem  zgromadził  tego  typu
elementy artystyczne, z których powstaje zwykle okazała budowla epicka.

Słusznie przy tym

zwrócono  uwagę,  że  utworowi  brak  perspektywy  historyczno-geograficznej.  Lipce  to  jakby
skansen, wieś całkowicie odcięta od świata, jakby nieco zawieszona w próżni. Wieś egzystuje
sama  w  sobie,  poza  historią  i  przestrzenią.  Wprawdzie  wiadomo,  że  Polska  żyje  w  niedoli
(Rocho  ścigany  jest  przez  carskich  żandarmów  za  działalność  patriotyczną),  ale  motyw  ten
nie stanowi istotnego składnika utworu, niezbyt ściśle wiąże się z pozostałymi, jego obecność
nie ma przekonywającej motywacji artystycznej. Podobnie nieobecna jest również przestrzeń
pozaepicka.  Ze  wsi  wyjeżdża  się  tylko  na  jarmark  do  Tymowa,  czasem,  jak  Mateusz,
wykonuje  się  na  innej  wsi  pracę,  ale  ta  rzeczywistość  to  po  trosze  „zaświaty”.  W  ślad  za  tą
przestrzenno-historyczną  izolacją  idzie  pewna  niedookreśloność  czasu  i  miejsca  wydarzeń.
Wprawdzie  badacze  dzieła  usiłowali  z  dużym  przybliżeniem  określić  rok  akcji  i  topografię
Lipiec,  ale  były  to  ustalenia  wysoce  umowne.  Zawsze  można  było  postawić  autorowi  zarzut
niekonsekwencji.  Dlatego  przekonywające  okazały  się  sugestie  prof.  Kazimierza  Wyki

, by

na  Chłopów  patrzeć  inaczej  –  jako  na  dzieło  o  tendencjach  mitotwórczych,
uniwersalistycznych, uogólniających problem egzystencji człowieka, w tym wypadku chłopa,
w świecie przyrody. Reymont zamyślił tę powieść jako mitologizację chłopskiego bytowania.
Chłopi  stanowią  syntezę  wsi  polskiej,  jej  problemów  i  spraw,  ludzi  –  ich  doznań  i  przeżyć.
Wydarzenia,  jakie  są  obiektem  zainteresowania  narratora,  nie  dotyczą  jakiegoś  konkretnego
roku  (a  ściśle  dziesięciu  miesięcy)  i  dających  się  topograficznie  określić Lipiec, ale każdego
roku  możliwego  w  ramach  wykreowanej  rzeczywistości.  Świat  chłopów  to  świat  mitu  –
wieczne t e r a z   i   w s z ę d z i e. Sprawą najistotniejszą dla Chłopów jest według K. Wyki
ów  problem  mitycznego  koła  nawrotów  czasu  i  przyrody.  W  tym  świecie  mitu,  którego
cząstką jest człowiek, trwa nieustanny porządek natury – kolejne nawroty narodzin i śmierci.

Narrator

Zgodnie z zamiarem epickiej mitologizacji bytu polskiego chłopa Reymont kształtuje
narratora. Nie przynależy on do świata przedstawionego (nie jest jednym z bohaterów i nie

bierze udziału w wydarzeniach), jest niewidoczny dla odbiorcy. K. Wyka w cytowanej pracy
wyróżnił  trzech  narratorów:  1)  stylizatora  młodopolskiego,  2)  wsiowego  gadułę,
3) realistycznego obserwatora. Częstotliwość, z jaką pojawiają się owi narratorzy w utworze,
układa  się  następująco:  najczęściej  relacjonuje  „wsiowy  gaduła”,  następnie  „stylizator
młodopolski”  o  poetycko-inteligenckiej  proweniencji  i  wreszcie  (najrzadziej)  – „realistyczny
obserwator”.
   Korzystając  z  cennych  spostrzeżeń  K.  Wyki,  przyjmuje  się,  że  narratorem  Chłopów  jest
jedna osoba wchodząca w trzy wymienione przez badacza role.
   Niewiele  jest  jednak  fragmentów  w  tekście,  w  których  funkcje  te  miałyby  jednoznaczny
charakter.  Najczęściej  realizowane  są  one  łącznie.  Przybierają  postać  określonych  form
podawczych z nasileniem cech wypowiedzi właściwych poszczególnych narratorom. Każda z
tych  form  podawczo-stylistycznych  odwołuje  się  do  innej  tradycji  w  obrębie  prozy  polskiej.
Wsiowy  gaduła  –  do  tradycji  najdawniejszej,  mianowicie  do  tradycji  gawędy,  ale  z  jej
lokalizacją w całkowicie nowym dla gawędy środowisku: wieś i chłop. Łącznie z wynikającą
stąd  odmianą  języka  na  gwarę.  Realistyczny  obserwator  odwołuje  się  do  zasobów  prozy
polskiej,  głównie  okresu  pozytywizmu  [...]  dlatego  sienkiewiczowski  jest  powrót  lipeckich
chlopów.

Z kolei wprowadzenie „stylizatora młodopolskiego” uruchamia pewne zasadnicze

i generalne obroty zegara epickiego, bez których „Chłopi” stanowiliby tylko sumę wiejskich
opowiadań twórcy.

Innymi słowy jest to stylistyczny wyraz związków pisarza z epoką.

   Najczęściej  jednak:  Wsiowy  gaduła  uruchamia  przede  wszystkim  tok  fabularny  dzieła,  ale
bywa  też,  że  uczestniczy  w  jego  rytmie  obyczajowo-obrzędowo-liturgicznym.  Stylizator
młodopolski  uruchamia  przede  wszystkim  w  obrębie  rytmu  prac  ludzkich  sprzęgniętych  z
przyrodą  te  obroty  zegara  epickiego,  które  dotyczą  samej  przyrody.  Ale  uczestniczy  on
również w toku egzystencjalnym życia i śmierci. Na koniec obserwator realistyczny wszędzie
po  trochu  zaznaczył  swą  obecność,  głównie  w  toku  fabularnym,  ale  nigdzie  w  sposób
przeważający.

   Narrator  Chłopów  to  opowiadacz  głęboko  wrośnięty  w  środowisko  wiejskie,  żywo
zaangażowany  w  jego  sprawy,  potrafiący  wnikać  w  myśli  i  odczucia  swoich  bohaterów.
Pojawia się w różnych funkcjach, które spaja jednolitość stylizacji gwarowej.
   W  utworze  łatwo  rozpoznać  i  wyodrębnić  różne  rodzaje  konwencji  stylistycznych
właściwych dla literatury realistycznej, symbolicznej i naturalistycznej.

W kręgu chłopskich bohaterów

   Bogactwo  postaci,  trafność  i  subtelność  ich  psychologicznego  rysunku  należy  do
podstawowych  walorów  utworu.  W powieści poznajemy tłum ludzi, a w tłumie jednostki, na
różnych  stojące  planach,  wszystkie  wykończone  lub  naszkicowane  stosownie  do  potrzeby,
wszystkie  [...]  dobrze  znajome,  niektóre  niezapomniane  [...]  Nie  wiadomo,  kto  tu  jest
„bohaterem”:  czy  Maciej  Boryna,  czy  syn  jego  Antek?  czy  żona  tego  ostatniego  Hanka?  czy
macocha i „kochanica” Jagna? A z jaką trafną miarą na swych planach perspektywicznych i
użytkowych  postawione  są  postacie  niby  drugorzędne:  Mateusz  Gołąb,  Kuba,  proboszcz,
kowal, Rocho, Szymek, Dominikowa, Jagustynka – i kto ich tam zliczy!.

Łącznie w Chłopach

pojawia  się  około  dziewięćdziesięciu  postaci.  W  poszczególnych  częściach  zmieniają  się
osoby  prowadzące  poszczególne  wątki.  W  tomie  pierwszym  (Jesieni)  postacią  wiodącą  jest
bezsprzecznie Maciej Boryna. Wydarzenia koncentrują się wokół jego zamysłu o małżeństwie
uwieńczonego  weselem.  Na  tym  tle  Reymont  zaprezentował  Antka  i  Hankę  oraz  tragedię
parobka  Kuby  Sochy.  W  kolejnym  tomie  (Zimie)  zdecydowanie  maleje  rola  starego  Boryny.
Na  plan  pierwszy  wyeksponowany  zostaje  wątek  miłosny  Antka  i  jego  macochy  Jagny.  To
oni stają się głównymi postaciami tej części powieści. W tym tomie coraz wyraźniej zaznacza

się  sylwetka  żony  Antka,  Hanki.  Maciej  Boryna  staje  się  znaczącym  bohaterem  dwu
epizodów: osobistego, kiedy to usiłuje podpalić bróg, i społecznego, gdy w sporze o las staje
na czele gromady.
   W Wiośnie główną postacią staje się Hanka. Stary Boryna leży chory, a Antek przebywa w
więzieniu.  Żyją  jakby  poza  planem  wiejskiej  społeczności.  Maleje  również  rola  Jagny.
Istotnym wątkiem dla życia lipeckiej zbiorowości staje się walka z niemieckimi kolonistami.
   W  ostatniej  części  (Lecie)  nie  sposób  wskazać  postaci  jednoznacznie  prowadzących  akcję.
Można  tak  traktować  Antka  zmagającego  się  ze  swą  miłością,  Hankę  walczącą  o  uczucie
męża  i  wreszcie  Jagusię przeżywającą swą romantyczną miłość do Jasia organistów, surowo
ukaraną przez gromadę.
   Ponadto w utworze bardzo mocno zaznaczają swoją obecność takie postaci, jak: Jagustynka,
Ambroży,  Dominikowa,  Mateusz,  Szymek,  kowal,  wójt  i  inni.  W  poszczególnych  wątkach
ich rola zmienia się.
   W  Chłopach  mamy  do  czynienia  z  panoramicznym  obrazem  środowiska,  z  próbą
całościowego  ujmowania  jego  losów.  Temu  panoramicznemu  postrzeganiu  służy  również
wprowadzanie  wątków  otwartych,  opartych  na  niedopowiedzeniach.  I  tak  np.  narrator  nie
wyjaśnia,  dlaczego  Antek  ożenił  się  z  biedną  Hanką  Bylicówną,  w  jakich  okolicznościach
Boryna  zatrudnił  Kubę  jako  parobka.  Równie  wiele  znaków  zapytania  dotyczy  przyszłości.
Nie  wiadomo,  jak  zakończy  się  sprawa  Antka  sądzonego  za  zabicie  borowego,  co  tak
naprawdę stanie się z Jagną i jej matką Paczesiową, jak ułożą się losy księżyka Jasia itd. Taki
sposób  komponowania  wątków  powieściowych  był  u  Reymonta  zabiegiem  celowym  i
przemyślanym. Umożliwiał stadne postrzeganie społeczności wiejskiej. Losy postaci dziać się
będą dalej. Pojawiać się będą kolejne lata, w których będą się rodzić ludzie, będą przeżywać
swoje  dramaty,  miłości,  nienawiści,  nadzieje,  niepowodzenia  itd.  Bohaterem  nie  jest  tu
bowiem człowiek w swym przemijającym losie, ale gromada. Ona zawsze będzie trwać.

Zbiorowość jako bohater

   Na  pierwszym  planie  powieści  znajduje  się  więc  zbiorowość,  jej  życie,  obyczaje,  praca,
normy  moralne,  świadomość  społeczna  i  narodowa.  Zbiorowość  staje  się  często  bohaterem
prezentowanym  bezpośrednio-jako  gromada  niezróżnicowana  osobowo.  Mówi  się  o  niej
„naród”, „młodź”, „lud”. Gromada występuje jako społeczność religijna podczas nabożeństw
w kościele, podczas zbiorowych zabaw czy pracy, w scenie wymarszu na las, wygnania Jagny
ze wsi. Wyznacznikiem określającym zbiorowy charakter podmiotu jest swoisty bezosobowy
dialog,  będący  sumowaniem  indywidualnie  wyrażanych  stwierdzeń,  ale  stanowiący  wyraz
zbiorowej świadomości. Z takim dialogiem mamy do czynienia w czasie weselnego przyjęcia:
   – Wydadzili się, no, no! – dziwili się ludzie.
   – Jakże z tysiąc złotych kosztuje wesele...
   – Opłaciło się niezgorzej, bo to nie zapisał sześciu morgów!
   – Za tę dziecińską krzywdę balują.
   – A Jagna siedzi jak ten mruk.
   – Maciej za to ślepiami świeci kiej ten żbik!
   – Kiej to próchno, moiściewy, kiej próchno!.

   Przedłużeniem tej zbiorowej opinii będzie późniejsza dysputa o szczęśliwym losie Jagusi:
   Wzdychały żałośnie i raz po raz któraś z nich rzekła:
   – Mój Boże, że to Pan Jezus daje takim, co i nie zasłużyły!
   – Umiały sobie pomagać, umiały!
   – Juści, zawżdy ten dostanie, któren naprzeciw wyjdzie.
   – Czemu to wasza Ulisia nie wyszła?
   – Bo się Boga boja i w poczciwości żyje.

   – I drugie też bez to samo.
   –  A  inszej  to  naród  nie  przepuści,  niech  choć  ten  razik  spotkają  ją  po  nocy  z  jakim
chłopakiem, a już we świat na ozorach poniesą.
   – Taka to ma szczęście...
   – Bo wstydu nie ma.
   Zbiorowość  nie  jest  u  autora  Chłopów  jedynie  tłem  dla  wyodrębnionych  indywidualnie
postaci, ale stanowi trwały układ odniesienia określający sytuację poszczególnych bohaterów
w  życiu  wsi,  jak  również  ich  opinie  i  odczucia  emocjonalne.  Dzieje  się tak nawet wówczas,
kiedy bohaterowie buntują się przeciw tej zbiorowości.
   Poczucie więzi z gromadą i poczucie osobowej odrębności – to obszar, w którym rozgrywa
się życie duchowe Reymontowskich bohaterów. Nie zawsze bowiem gromada jest jednością.
Owszem,  bywają  momenty,  kiedy  cała  wieś  tworzy  zwartą  całość,  np.  podczas  wyprawy  na
las,  a  nawet  w  czasie  wypędzania  Jagusi,  ale  częściej  uzewnętrzniają  się  czynniki
dezintegrujące.  Takim  podstawowym  czynnikiem  jest  stopień  zamożności  i  zróżnicowanie
majątkowe.  W  Lipcach  żyją  bogacze  i  wyrobnicy,  ich  los  układa  się  różnie.  Rzutuje  to
bezpośrednio  na  stosunki  międzyludzkie  i  pozycję  poszczególnych  bohaterów  w  gromadzie.
Często  przybierają  one  postać  różnorodnych  konfliktów:  rodzice  –  dzieci,  konflikty
pokoleniowe, sąsiedzkie, między dworem a wsią, między nacjami itp.
   Gromadę jako siłę wrogą postrzega nie tylko Antek „wypominany” przez księdza z ambony
za  cudzołóstwo,  ale  i  Jagustynka  jawnie  nienawidząca  otoczenia.  Jednak  to  z  jej  ust  padają
znamienne  słowa  wskazujące  na  niemożność  życia  poza  gromadą:  Człowiek  jeno  z  biedy  da
czasem  folgę  ozorowi,  ale  w  sercu  co  inszego  siedzi,  że  czy  chce,  czy  nie  chce,  a  z  drugimi
radować się musi albo i smucić... Nie poradzi żyć z osobna, nie...
   Bo  mimo  wszystko  gromada  lipecka  stanowi  spójność  i  jedność.  Dostrzec  to  można  w
scenie sporu o las i w walce z kolonistami niemieckimi. Tam, gdzie chodzi o interes gromady,
akceptuje się nawet czyny moralnie wątpliwe. Oto np. kiedy Niemcom z Polesia padły krowy,
to  na  uwagę  któregoś  z  chłopaków,  że  to  za  sprawą  kogoś  z  ludzi,  skądinąd  zacny  Kłąb
reaguje zdecydowanie: Głupiś kiej but! Na paskudnika pozdychały, wiadomo... Obcy jawią się
jako  siła  wroga  gromadzie,  dlatego  wobec  nich  akceptuje  się  milcząco  inny  rodzaj
moralności.  Szczególnie  jaskrawo  zamanifestuje  się  okrutna  mściwość  gromady  podczas
pożaru folwarku na Podlesiu. Da ona również znać o sobie w scenie samosądu nad Jagusią.
   Służy  to  podkreśleniu  nadrzędnej  roli  gromady  jako  najwyższego  sędziego  i  czynnika
opiniotwórczego,  wytwarzającego  pewien  ponadczasowy  trwały  układ.  W  tym  układzie
chłopi  lipeccy  żyją  według  starych  norm  obyczajowych  i  moralnych.  Tylko  takie
potraktowanie  gromady  mogło  stać  się  czynnikiem  mitotwórczym,  odsłaniającym  oblicze
polskiej wsi w jakimś bezczasie historycznym.

Kreacje osobowe wybranych postaci

   Umiejętność  stadnego  spojrzenia  na  społeczność  lipecką  szła  u  Reymonta  w  parze  z
mistrzostwem  indywidualnego  ujmowania  postaci.  Autor  Chłopów  potrafi  nadać  rysy
indywidualne  nie  tylko  najważniejszym  z  punktu  widzenia  rozwoju  akcji  bohaterom,  lecz
także osobom drugo- i trzecioplanowym.

Maciej Boryna

   Postać  Macieja  Boryny  potraktowana  została  w  sposób  realistyczny,  z  tym,  że  Reymont
dokonał jej monumentalizacji, stylizując ją na chłopa-Piasta. Julian Krzyżanowski tak pisał o
nim:
   Tyle  w  nim  siły  woli,  tyle  panowania  nad  sobą,  tyde  poczucia  własnej  wartości

nakazującego  mu  się  z  nieszczęściem,  którego  sobie  lekkomyślnie  napytał,  ukrywać,  by  nie
dostał  się  na  niestrudzony  pytel  plotkarskich  języków.  Kreacja,  w  postępkach  codziennych
ujęta na sposób homerycki, w czasie długiej choroby ulega przekształceniu, chłop mający coś
z  króla  Piasta  nabiera  blasków  „świątka”  symbolizującego  trwały  związek  z  ziemią,  z  której
wyszedł, na której żył, do której nieuchronnie wrócić musi.
   Boryna wyróżnia się spośród lipeckiej gromady nie tylko zamożnością, ale siłą charakteru,
pracowitością,  statecznością  i  zaradnością.  Posiada  też  ewidentne  cechy  przywódcze.  Wieś
faktycznie  darzy  go  większym  zaufaniem  niż  wójta.  To  on  stanie  na  czele  gromady  podczas
sporu o las. Poznajemy go w momencie, kiedy to w wieku 58 lat (a więc u schyłku życia) po
raz  trzeci  chce  zawrzeć  związek  małżeński  z  młodziutką,  bo  dziewiętnastoletnią, Jagną. Jest
to  związek  z  namiętności  i  z  rozwagi,  bowiem  pole  matki  Jagny  przylega  do  jego  pola.
Ożenek ten wyrabia w nim poczucie bycia gospodarzem „pełną gębą”, by nikt nie ośmielił się
myśleć,  że  powinien  do  dzieci  iść  na  „wycug”.  Owo  wyrachowanie  i  egoizm  będą  mu
towarzyszyć  również  w  innych  sytuacjach.  Dla  interesu  gotów  nawet  złączyć  się  z  dworem
przeciwko chłopom. Znamienna jest tu odpowiedź dana Rochowi, który namawia Borynę, by
interweniował u dziedzica w sprawie zatrudnienia biedoty wiejskiej. Boryna mówi wprost:
   Mam co innego na głowie. To i płakał nie będę, że tam który Wojtek czy Bartek nie ma co
do  gęby  włożyć,  księdzowa  to  sprawa,  nie  moja.  Dość  wygodnym  wytłumaczeniem  jest  dla
niego przekonanie, iż [...] już takie urządzenie boskie jest, to widzi mi się i ostatnie, że jeden
ma, a drugi wiater na polu łapie.

   W  psychice  Boryny  egoizm  łączy  się  z  silnym  poczuciem  solidarności  z  gromadą,  a
wyrachowanie  z  odwagą  i  siłą  charakteru.  Zdaje  sobie  sprawę,  że  dla  chłopa  praca  jest
podstawą  sensu  egzystencji.  Dlatego  kiedy  spostrzeże,  że  Hanka  ma  charakter  i  jest
„robotna”,  zmienia  do  niej  swój  stosunek  i  traktuje  ją  wreszcie  jak  prawdziwego  członka
rodziny.
   Znamienne  jest  jego  zachowanie  w  sporze  o  las.  Dość  długo  stara  się  rozwiązać  konflikt
polubownie,  ale  zna  granicę  kompromisu.  Zaryzykuje  rozprawę,  którą  przepłaci  zdrowiem  i
ż

yciem, decydując się na czynną obronę interesów wsi jako jej przywódca.

   Urażony w swojej godności i ambicji męża i posiadacza Boryna staje się zdolny do zbrodni.
Tylko  przypadek  sprawia,  że  przyłapani  w  brogu  kochankowie,  syn  Antek  i  żona  Jagna,
uchodzą  z  życiem.  Jest  więc  postacią  złożoną,  pełnokrwistą,  nie  wolną  również  od
ś

mieszności i małostkowości. Na szereg jego słabostek Reymont patrzy z humorem. Właśnie

dzięki  takiemu  potraktowaniu  tej  postaci  jej  rysunek  psychologiczny  jest  artystycznie
przekonywający i spójny.

Antek

   Syn  Macieja  Boryny,  Antek,  w  momencie  rozpoczęcia  akcji  utworu  jest  już  człowiekiem
dojrzałym.  Żyje  z  niekochaną  kobietą,  Hanką.  Ma  poczucie,  że  jest  wyrobnikiem  u  ojca.
Uważa, że owdowiały ojciec powinien mu przekazać gospodarstwo, Jego wielką miłością jest
piękna Jagusia. W momencie, kiedy jego 58-letni ojciec pragnie ją poślubić, rodzi się w nim
przemożna  nienawiść  do  tego,  który  chce  mu  zawłaszczyć  kochaną  kobietę  i  odebrać  na
dodatek 6 morgów, które prawem dziedziczenia miały do niego przynależeć. Miłość i konflikt
z ojcem wprowadzają go w stan wręcz chorobliwy. Zupełnie zapomina o obowiązkach ojca i
męża.  Ciężar  troski  o  los  rodziny  spada  na  barki  płaczliwej  Hanki.  Hardość  i  duma
przysłaniają mu fakt, że żona pracuje ponad ludzkie siły. Jednocześnie uważa, że jej zabiegi o
pracę  dla  niego  i  pożywienie  dla  rodziny  nie  powinny  być  formą  jakichkolwiek  poniżeń,
zwłaszcza  wobec  ojca.  Jego  pomysł  na  życie,  by  „pójść,  gdzie  oczy  poniosą”,  okazuje  się
chwilowym zrywem. Nie potrafi oderwać się od świadomości, że musiałby przede wszystkim
opuścić  Jagnę.  W  istocie  żeruje  na  zaradności  życiowej  Hanki.  Jednak  uległość  wobec  jej

woli uzewnętrznia dopiero wówczas, kiedy kompromituje się jako mąż i ojciec rodziny.
   W  jego  charakterze  nietrudno  dostrzec  cechy  ojca:  porywczość,  skłonność  do  bójek,  upór,
dumę i hardość, a także silnie rozwinięte poczucie własności. Pomimo pozorów lekceważenia
opinii  innych,  boleśnie  odczuwa  niechęć  środowiska  i  izolację  spowodowaną  związkiem  z
macochą. W końcu dochodzi do wniosku, że normy określające współżycie w gromadzie i dla
niego  są  nadrzędnym  nakazem.  Pomimo  niewygasłego  uczucia  do  Jagny  nie  ma  odwagi
przeciwstawić się woli tłumu żądającego zemsty na niej. Antek powiada:
   W gromadzie żyję, to i z gromadą trzymam! Chceta ją wypędzić , wypędźta; a chceta se ją
posadzić  na  ołtarzu,  posadźta!  Zarówno  mi  jedno!  Nie  chce  narazić  się  zbiorowości,  bo  ma
ś

wiadomość, że z racji pozycji majątkowej (czuje się już dziedzicem starego Boryny) do

niego  należeć  będzie  przywództwo  w  gromadzie,  a  przewodzić  to  znaczy  równocześnie  być
rzecznikiem  woli  gromady.  Jest  to  dowód  jawnej  akceptacji  reguł  wiejskiej  moralności.  Tak
więc członek gromady, mąż, ojciec i gospodarz przezwycięża w nim namiętnego kochanka.

Hanka

   Nie  jest  to  postać  gotowa,  w  pełni  ukształtowana.  Jej  osobowość  rozwija  się  wraz  z
wydarzeniami.  Początkowo  jest  kobietą  płaczliwą  i  rozlazłą.  Ogromnie  boi  się Antka – ...bo
nic to nie było u niego kląć albo zbić z leda powodu. Podobne lęki odczuwa przed jego ojcem,
który traktuje ją lekceważąco (Hanka kiej ta ćma łazi, a choruje jeno i tyle zrobi, co ten pies
zapłacze...).
   Taką  nieporadną  wypędza  Boryna  wraz  z  Antkiem  z  domu.  W  tym  momencie  rozpoczyna
się  nowy  etap  w  jej  życiu.  Ciężka  sytuacja  materialna  po  przeniesieniu  się  do  ojca  Bylicy,
poczucie  tragizmu  zdrady  zadurzonego  w  Jagnie  Antka  nie  załamują  jej  jednak,  a  wręcz
przeciwnie  –  wyzwalają  w  niej  niespodziewaną  energię.  Ma  świadomość,  że  bieda  łacniej
przekuwa człowieka niźli kowal żelazo. W innym miejscu powiada o sobie: Tak się czuję kiej
wdowa, to juści, że już sama muszę się potrubować o dzieciach i o wszystkim. Znamienna jest
jej  reakcja  na  wymówki  Antka,  że  przyjęła  od  starego  Boryny  pieniądze  i  żywność.  To  już
zgoła inna postać:
   Hanka  jakby  się  naraz  wściekła,  zalały  ją  wspomnienia  krzywd,  że  buchnęła  nagłym
wezbranym  potokiem  wypominków  i  żalów  wiecznie  tajonych,  nie  darowała  mu  już  nic,  nie
przepomniała ani jednej przewiny, ani jednego zła, a jeno biła w niego zapamiętałością kieby
tymi cepami, że bych mogła – zabiłaby na śmierć w tej minucie!...
   Antek, tak niegdyś skory do klątw i bicia, ucieka przed jej gniewem i wściekłością z domu.
   Podczas  choroby  Macieja  i  pobytu  Antka  w  więzieniu  ujawniają  się  jej  zdolności
gospodarsko-organizacyjne.  Pod  względem  charakteru,  przedsiębiorczości  i  zaradności,
energii  okazuje  się  prawdziwą  gospodynią,  być  może  przyszłą  podporą  rodu  Borynów.  To
ona bierze na siebie odpowiedzialność głowy domu. Widać w niej zapobiegliwość i chytrość
nowobogackiej  świeżo  upieczonej  władczyni  olbrzymiego  gospodarstwa.  Czasami  przybiera
to  formę  niesamowitego  skąpstwa.  Wystarczy  przypomnieć  tu  krótki  dialog,  jaki  wywiązuje
się między nią a Józką:
   – [...] Usmażyć to jajków Antkowi?
   – A usmaż, jeno słoniną nie szafuj.
   – Żałujecie to?
   – Zaśby. Ale co to tłusto, to może być i Antkowi niezdrowo.
   Godny  podkreślenia  jest  również  fakt,  że  nienawidząc  Jagny,  którą  traktowała  jako  źródło
swych  małżeńskich  niepowodzeń,  potrafiła  pierwsza  wyciągnąć  rękę  przed  wyruszeniem  na
pielgrzymkę  do  Częstochowy.  Wzięła  ją  również  w  obronę  po  „wypomnieniu”  jej  przez
księdza, jako żonę Boryny, a więc kobietę swojego rodu.
   Podobnie  jak  Boryna  nie  jest  postacią  schematyczną,  tuzinkową.  To  jedna  z

najświetniejszych kreacji kobiecych w polskiej literaturze.

Jagna

   To wiejska piękność: ... a piękna, biała na gębie, a urodna kiej jałowica.
   Była  jedyną  córką  starej  wdowy  Paczesiowej  i  siostrą  Jędrzycha  i  Szymka.  Matka  krótką
ręką  trzymała  synów,  zaś  Jagna  była  jej  oczkiem  w  głowie.  Zupełnie  nie  dorosła  do
małżeństwa. Żoną Boryny została z woli matki. Kiedy ją pyta Paczesiowa, czy chce wyjść za
Borynę, zdobywa się jedynie na zgoła infantylną odpowiedź:
   –  Mnie  to  wszystko  jedno,  każecie,  to  pójdę...  wasza  w  tym  głowa,  nie  moja...  –  mówiła
cicho,  wsparła  czoło  na  kądzieli  i  zapatrzyła  się  w  ogień  bezmyślnie  i  słuchała  wesołego
trzaskania gałązek. Ten czy tamten , wszystko było jej zarówno...
   Jest  osobą  jakby  nieprzystosowaną  do  życia  w  gromadzie.  Na  tle  środowiska  to  kobiecy
„odmieniec”  –  natura  roślinna,  wegetatywna  bierna.  W  jej  rysunku  Reymont  raz  po  raz
podkreśla swoistą niedookreśloność, nastrojowość natury.
   Zapatrzyła  się  znowu  w  okno,  bo  poczerniałe,  zwiędłe  georginie,  kołysane  przez  wiatr,
zaglądały  przez  szyby,  ale  wnet  zapomniała  o  nich,  zapomniała  o  wszystkim,  nawet  o  sobie
samej, zapadła w takie prześwięte bezczucie, jak ta ziemia w jesienne martwe noce – bo jako
ta  ziemia  święta  była  Jagusina  dusza  –  jako  ta  ziemia.  Leżała  w  jakichś  głębokościach  nie
rozeznanych  przez  nikogo,  w  bezładzie  marzeń  sennych  –  ogromna  a  nieświadoma  siebie  –
potężna, a bez woli, bez chcenia, bez pragnień – martwa a nieśmiertelna, i jako tę ziemię brał
wicher  każdy,  obtulał  sobą  i  kołysała  i  niósł  tam,  gdzie  chciał...  i  jako  tę  ziemię  o  wiośnie
budziło cieple słońce, zapładniało życiem, wstrząsało dreszczem ognia, pożądania, miłości...
   Tę  niedookreśloność  i  niejasność  własnych  pragnień  wyraża  bezpośrednio  w  rozmowie  z
Antkiem:
   ...taka cichość we mnie rośnie, kieby śmierć przy mnie stojala, a tam mnie cosik porywa, tak
ponosi, że tego nieba bym się uwiesiła i z tymi chmurami poniesła w świat.
   Równie  skomplikowane  są  jej  pragnienia  miłosne.  Zmysłową  miłość  do  Antka  pomnaża
sielankowo-poetyckim zadurzeniem w Jasiu. To urodzona artystka przeżywająca intensywnie
muzykę organów, wzruszającą opowieść literacką Rocha czy piękno wiosennego krajobrazu.
Sama zresztą posiada pewne uzdolnienia artystyczne, robiąc piękne wystrzyganki i kraszanki.
Obca  jest  jej  naturze  pogoń  za  bogactwem.  Wielokrotnie  w  dobitny  sposób  podkreśla  swą
obojętność i lekceważenie dla spraw materialnych. Znamienny jest tu jej gest podarcia zapisu
i rzucenia go pod nogi Hanki.
   Dramat  Jagny,  zakończony  wygnaniem  ze  wsi,  wynika  z  jej  odmienności.  Wieś  chciała
mieć  swoje  środowisko.  Jagna  zapłaciła  przede  wszystkim  za  życiowe  niepowodzenia
wójtowej i organiściny.

Kuba

   Kuba  pojawia  się  tylko  w  pierwszym  tomie.  To  postać  o  wyraźnie  zarysowanej  sylwetce.
Reprezentuje przekonanie o „duszy anielskiej” polskiego ludu.
   To  powstaniec  z  1863  roku,  którego  gront  stryje  wzieni,  posiadający  dumę  rodową.  Czuje
się  gospodarskim  synem.  Swój  los  parobka  przyjmuje  z  chrześcijańską  pokorą,  jako
„zrządzenie boskie”. Niezwykle wzruszająca jest historia jego dramatu. Z czystej życzliwości
ofiarował  księdzu  kilka  upolowanych  kuropatw.  Ten  niespodziewanie  dał  mu  tylachna
pieniędzy,  czyli  złotówkę.  Nie  przyzwyczajony do właściwego wynagradzania za swą ciężką
pracę  wpada  w  sidła  podszeptów  Jankiela,  że  dzięki  polowaniu  może  zarobić  dużo  grosza.
Zaopatrzony  w  strzelbę  przez  karczmarza  Żyda  rozpoczął  kłusowanie  na  pańskim  polu  i  w
lesie.  Kuba  nigdy  by  się  nie  ośmielił  wziąć  cudzego  (zwymyślał  Jankiela,  kiedy  ten  mu

proponował pokątną sprzedaż owsa podbieranego koniom), a mimo to podejmuje ryzykowną
wyprawę  na  zwierzynę.  Po  prostu  własność  dziedzica  traktuje  trochę  jako  niczyją.  Podczas
jednej z pierwszych wypraw zostaje postrzelony. Przerażony konsekwencjami nie wie, jak się
zachować. Prosi o pomoc Jagustynkę i Jambrożego. Ten ostatni radzi mu, by szybko szedł do
szpitala.  Czeka  go  amputacja  nogi,  jest  już  bowiem  za  późno  na  inną  pomoc.  Lęk  przed
szpitalem  jest  większy  od  okrutnego  samobójczego  samookaleczenia  się.  Kuba  ucina  sobie
nogę i wykrwawiony umiera.
   Boryna  doceniał  jego  pracowitość.  Tak  o  nim  myślał,  gdy  Kuba  zażądał  podwyższenia
zasług:
   ...bo Kuba wartał i więcej, robotny parob, choćby i za dwóch, gospodarskiego nie ruszył i o
inwentarz  dbał  więcej  niźli  o  siebie,  a  choć  kulawy  i  mocy  wielkiej  nie  miał,  ale  na
gospodarstwie się znał.
   Wzruszający  jest  moment,  w  którym  Kuba,  stawiając  warunki  prosi  Borynę,  by  nie
sprzedawał  źrebicy:  ...przy  mnie  się  ulęgla...  kożuchem  moim  przyodziewałem,  żeby  nie
przemarzła [...] złoto, nie źrebica... Z braterską troskliwością odnosi się do Walka. Nie ma w
nim śladów egoizmu, a głęboka religijność ma wiele z franciszkańskiej pokory i umiłowania
wszelkiego stworzenia.

Jagustynka

   Znakomitą  kreacją  osobową  jest  Jagustynka.  To  osoba  niezwykle  spostrzegawcza  i
inteligentna. Jej spojrzenie na świat wykoślawiła krzywda, jakiej doznała od własnych dzieci.
Wszędzie  tropi  fałsz,  złośliwość  i  podstęp.  Potrafi  intrygować  i  być  złośliwą.  Jest  to  rodzaj
odwetu na innych za swoją niedolę. Nie jest to istota z gruntu zła. Ileż bowiem w niej szczerej
radości,  gdy  dowie  się  o  powrocie  chłopów  z  więzienia.  Jej  osobowość  to  osobowość
pozorna,  udawana.  W  skardze  nad  ludzką  biedą  i  cierpieniem  odsłania  się  jej  prawdziwe
oblicze:
   –  Tyle  się  już  ludzkiej  biedy  najadłam,  że  mnie  w  końcu  do  cna  rozebrało.  Człowiek  nie
kamień, broni się przed sobą choćby to złością na cały świat, ale się nie obroni, przyjdzie taka
pora, co już nie zdzierży więcej i w ten piasek dusza mu się rozsypie żałosny.

Streszczenie, czyli opowieść o życiu w lipeckiej gromadzie

Jesień

   Powieść rozpoczyna się pozdrowieniem księdza przez Agatę, krewniaczkę Kłębów, udającą
się na żebry. Oto bowiem zbliża się czas, w którym może być ciężarem dla całej rodziny. W
„świecie” wyżywi się i być może coś użebrze. Z czterech pierwszych rozdziałów tworzących
ciąg  spójnych  wydarzeń  wynika,  że  jest  to  piątek  po  południu,  nieokreślonego  bliżej  roku,
pod  koniec  września.  Obejmują  one  wypadki,  które  rozegrały  się  do  niedzieli  włącznie.
Ksiądz  daje  staruszce  złotówkę,  ta  uszczęśliwiona  odchodzi.  Następnie  na  drodze  księdza
pojawia  się  dziewczyna  prowadząca  krowę  do  byka  jakiś  Żyd  szmaciarz  i  ślepy  dziad,
prowadzony  przez  tłustego  kundla  na  sznurku.  Mijają  go  jeszcze  inni,  wszyscy  darzą  go
szacunkiem i bojaźnią różnie manifestowaną. Dochodzi wreszcie do Borynowego pola, gdzie
odbywają  się  wykopki  ziemniaków.  Rozmowy  podczas  tej  pracy  są  źródłem  wiedzy  o  wsi.
Dużo  plotkuje  się  o  pięknej  „kiej  dziedziczka”  Jagusi.  Wśród  pracujących  znajduje  się
również  synowa  Macieja  Boryny,  Hanka.  Zostaje  ona  w  pewnym  momencie  zawołana  do
chorej  krowy  teścia.  Wkrótce  do  domu  z  „sądów”  powraca  gospodarz,  Maciej  Boryna.
Decyduje  się  dorżnąć  zdychające  zwierzę,  by  w  ten  sposób  pomniejszyć  stratę.  Przyczyną

„zlachania”  się  krowy  było  zachowanie  się  karbowego,  który  ją  zbyt  mocno  przepędził  z
dworskiej  szkody.  Pastuch  Walek  nie  potrafił  jej  należycie  upilnować.  Boryna  zamierza
procesować  się  z  dworem  o  tę  szkodę.  Następnie  gospodarz  wściekły  z  powodu  tego
niepowodzenia  idzie  się  zdrzemnąć.  Wydaje  przedtem  polecenie  synowi  Antkowi,  by  gacił
chałupę.
   Polecenia te rozdrażniają Antka. Czuje się upokorzony zależnością: Śpią se kiej dziedzic, a
ty parobku rób. Po drzemce stary Boryna idzie do wójta. Tu dowiaduje się, że został pozwany
do  sądu  przez  byłą  służącą  Jewkę,  która  twierdziła,  że  Boryna  jest  ojcem  jej  dziecka.
Wójtowa  prosi  go  do  wspólnego  posiłku.  Jest  to  dowód  uznania  wójta  dla  pozycji  i
zamożności  Boryny w środowisku. W trakcie wspólnej pogawędki wójt namawia Borynę do
ożenku.
   Wcześniej  bowiem  czytelnik  dowiedział  się  o  Macieju  Borynie,  że  jest  wdowcem,  na
wiosnę  zmarła  mu  druga  żona.  Maciej  twierdzi,  że  w  jego  wieku  (ma  58  lat)  niełatwa  to
decyzja.  Wójtostwo  wysuwają  nawet  propozycję  kandydatki  na  żonę.  Okazuje  się  nią  owa
piękna Jagna, o której rozmawiano na kartoflisku. Widać zasiali w nim ziarno niepokoju, bo
wracając do domu celowo przechodzi obok domu Jagny. Zaczyna myśleć o dziewczynie i jej
pięciu morgach leżących obok jego pola.
   Następnego dnia, tj. w sobotę, Boryna udaje się do Tymowa na rozprawę. Przed wyjazdem,
jak  prawdziwy  gospodarz,  wydaje  szczegółowe  polecenia  domownikom.  Przejeżdżając  obok
pola  Paczesiów  (bo  z  tej  rodziny  była  Jagna),  pożądliwie  spogląda  na  ich  grunta.  Po  drodze
mija również las. Jest to moment, który pozwolił Reymontowi na wprowadzenie wątku sporu
z dworem o tzw. lasy serwitutowe, stanowiące wspólną własność dziedzica i chłopów.
   Następnie  obserwujemy  Borynę  w  sądzie.  Tu  przed  rozprawą  Boryny  odbywa  się
humorystyczna  scena,  w  której  przesłuchiwany  jest  lipecki  złodziejaszek,  Kozioł.  Jego
tłumaczenia  dotyczące  kradzieży  świni  u  Dominikowej  (matki  Jagny)  wzbudzają  szczery
ś

miech. Rozprawa Boryny kończy się niczym. Stary Maciej domyśla się, że ktoś namówił

Jewkę, by mu dokuczyć. Wracając do wsi, zaprasza do wspólnej jazdy Paczesiową. Rozmowy
dotyczą  spraw  lipeckich.  Między  innymi  rozmawiają  o  wójcie,  którego  warunki  materialne
dziwnie jakoś na „urzędzie” uległy szybkiej poprawie. Dominikowa napomknęła również, czy
Maciej  nie  myśli  o  trzecim  ożenku.  To  dzięki  niej  Boryna  uzyskuje  pewność,  że  jeśli  zrobi
zapis, najpierwsze się nie przeciwią.
   Czwarty rozdział obejmuje wydarzenia dziejące się w niedzielę. W toku narracji pojawia się
postać parobka Kuby. Przed nabożeństwem Kuba schował kilka ptaków pod kapotę i poszedł
do księdza, by mu je ofiarować. Za pochodzące z kłusownictwa kuropatwy otrzymuje według
jego  mniemania  niewiarygodnie  dużo  pieniędzy  (złotówkę).  Wprawia  to  go  w  podniosły
nastrój  do  tego  stopnia,  że  podczas  mszy  pcha  się  między  najpierwszych  gospodarzy,  by
złożyć ofiarę na tacę. Takie zachowanie parobka budzi oburzenie, ponieważ łamie on zasadę,
zgodnie z którą nawet w kościele każden ma swoje miejsce.
   Po  nabożeństwie  dochodzi  do  kolejnej  sprzeczki  między  Boryną  a  synem  Antkiem.
Antkowie czują się wykorzystywani, traktowani wyłącznie jako siła robocza w gospodarstwie
starego.
   Kuba  po  nieudanej  próbie  drzemki  poobiedniej  (jest  podniecony  możliwością  zarobienia
dużych  pieniędzy  na  kłusownictwie)  idzie  do  karczmy.  Tam  Żyd  Jankiel  (karczmarz)  składa
zamówienie  na  kuropatwy  po  znacznie  korzystniejszej  cenie,  niż  Kuba  uzyskał  od  księdza.
Jednocześnie przebiegły karczmarz sugeruje mu, by spróbował upolować grubszą zwierzynę.
Ofiarowuje  mu  przy  tym  możliwość  zaopatrzenia  w  broń  i  proch.  Dochodzi  do  kłótni,
ponieważ  rozmowa  ta  staje  się  dla  Jankiela  okazją  do  ubicia  innego  interesu.  Proponuje,  by
Kuba  sprzedawał  u  niego  podkradany  koniom  owies.  To  budzi  zdecydowany  sprzeciw
parobka.  Jest  na  to  za  uczciwy.  Podniecony  wydarzeniami  dnia  i  rozwścieczony  na
karczmarza Kuba upija się do nieprzytomności.

   Rozdział  V  rozpoczyna  się  opisem  „coraz  głębszej”  jesieni.  Ruch  we  wsi  powoli  się
zmniejsza, mieszkańcy coraz częściej udają się na jarmark do Tymowa. Na ten ostatni przed
Godami, „na świętą Kordulę” lipczanie szykowali się należycie [...]. Już na parę dni przedtem
deliberowano  po  wsi,  co  by  się  sprzedać  dało,  czy  z  inwentarza,  czy  z  ziarna  albo  też  z
drobnego przychówku.
   Jarmark jest wielkim wydarzeniem w życiu mieszkańców Lipiec. Boryna wyrusza pieszo w
nadziei, że po drodze się do kogoś przysiądzie... Istotnie tuż za karczmą dopędził go organista
i  Maciej  wsiadł  do  niego  na  bryczkę  zaprzężoną  w  parę  tęgich  koni.  Podczas  ich  rozmowy
pojawia  się  postać  syna  organistów,  Jasia,  edukowanego  na  księdza  (postać  ta  wróci
ponownie w powieści w wątku romansowym związanym z Jagną). Kolejne fragmenty utworu
przynoszą barwny i szczegółowy opis jarmarku. Podczas niego narrator relacjonuje kilka scen
z  udziałem  Boryny.  Spotyka  on  między  kramami  Jagnę,  kupuje  jej  wstążkę  i  ofiarowuje
barwną  chustkę  kupioną  początkowo  dla  Józi.  Następnie  dochodzi  do  ostrej  wymiany  zdań
między  nim  a  zięciem,  kowalem.  Sprytny  zięć  usłyszał  obietnicę  otrzymania  od  Boryny
cielaka, jednocześnie dał mu do zrozumienia, że oboje z żoną nie byliby przeciwni trzeciemu
ożenkowi starego Macieja.
   Rozdział VI otwiera poetycki opis deszczowej jesieni. W tym czasie Cała wieś była zajęta
wycinaniem  i  zwożeniem  kapusty...  Dotyczyło  to  także  Dominikowej.  Miało  się  już  pod
wieczór.  Jagna  pracuje  znacznie  lepiej  niż  bracia  Szymek  i  Jędrzych.  Gdy  podpierając  wóz
ramieniem (jest bowiem nadzwyczaj silna), wraca do domu, spotyka ją Antek, namawia, by w
niedzielę  wieczorem  przyszła  „na  muzykę”  do  Kłębów.  Wieczorem  do  domu  Dominikowej
przychodzi  Jambroży.  Wstąpił  ostrożnie  wybadać,  czy  Boryna  może  „przysłać  z  wódką”.
Dominikowa,  jak  to  w  zwyczaju,  odrzekła,  że  „zrękowiny  nie  ślub”  i  wyraziła  zgodę.  Dla
Jagny  wola  matki  jest  najważniejsza:  Mnie  ta  wszystko  jedno,  każecie,  to  pójdę...  Następnie
do Paczesiów przychodzi Józka z zaproszeniem dla Jagny, by nazajutrz przyszła na obieranie
kapusty.
   Następny  dzień  obejmujący  VII  rozdział,  to  głównie  opis  obyczaju  szatkowania  kapusty.
Pracującym  towarzyszy  muzyka,  panuje  atmosfera  wesołości  i  humoru.  W  towarzyskim
plotkowaniu prym wiedzie Jagustynka. Nieco refleksji wprowadza piękna opowieść Rocha o
Panu Jezusie. Autor tej opowieści, postać nieco tajemnicza, co trzy lata pojawia się w Lipcach
uczy  wiejskie  dzieci.  Po  spotkaniu  Antek  w  tajemnicy  przed  innymi  ludźmi  odprowadza
Jagnę do domu. Narrator powieści informuje: Objął ją wpół mocno i tak przytuleni do siebie
zginęli w ciemnościach.
   Rozdział  VIII  rozpoczyna  się  informacją,  iż:  Nazajutrz  gruchnęła  po  Lipcach  wieść  o
Borynowych  zmówinach.  Wójt  miał  być  dziewosłębem.  Kojarzenie  pary  to  swoisty  rytuał
pociągający  za  sobą  ciąg  określonych  zachowań.  Po  przyjściu  swatów  z  wódką  do
Dominikowej toczy się rozmowa wg określonych reguł współtowarzyszących zaręczynowym
obyczajom. Dominikowa z początku udaje, że nie domyśla się celu odwiedzin dziewosłębów.
Swaci  przychodzą  z  wódką,  rozpoczynają  rozmowę  o  pogodzie.  Po  przejściu  do  sprawy
zasadniczej  przy  wymianie  uprzejmości  Dominikowa  walczy  o  interesy  materialne  córki.  Po
ugodzie idą „przepić” do karczmy, gdzie czeka na nich Boryna. W karczmie na zakończenie
zmówin  Boryna  i  inni  mieszkańcy  Lipiec  dowiadują  się,  że  dziedzic  sprzedał  porębę  na
Wilczych Dołach. Wywołało to wśród nich ogromne poruszenie.
   Kolejne rozdziały (IX i X) obejmują wydarzenia dziejące się w okolicach dnia zadusznego.
Boryna  dokonuje  zapisu sześciu morgów na rzecz Jagny. Antek z tego powodu i dlatego, że
ojciec  odbiera  mu  ukochaną  kobietę,  gorzał  w  mękach.  Prosi  o  radę  księdza.  Ten  odradza
walkę z ojcem. Podobnego zdania jest i kowal. Pomimo tych rad dochodzi do bójki z ojcem.
Rozwścieczony Boryna wyrzuca Antków ze swego gospodarstwa.
   W  dwu  ostatnich  rozdziałach  Jesieni  narrator  opowiada  o  przygotowaniach  do  wesela  i  o
samej  uroczystości.  Na  tym  tle  rozgrywa  się  również  dramat  postrzelonego  Kuby.  Wesele

Boryny  jest  okazją  do  zaprezentowania  zwyczajów  ludowych.  Podczas  hucznego  wesela
prócz tańców i przyśpiewek toczą się również poważne rozmowy. Dotyczą one sporów o las,
nadmiernych  podatków,  otwarcia  szkoły  itd.  Podczas  oczepin  panny  weselnicy  nie  żałują
grosza – zebrano aż trzysta złotych (tyle warta była krowa, która padła Borynie).
   W  czasie,  gdy  w  domu  Boryny  trwa  okazałe  wesele,  na  barłogu  w  stajni  dogorywa  Kuba,
postrzelony  podczas  kłusowania  w  dworskim  lesie.  Nic  nie  może  mu  poradzić  Jagustynka  i
Jambroży  przywołany  przez  Walka.  Jambroży  jedyny  ratunek  dla  Kuby  widzi  w  amputacji
nogi,  radzi  więc  udać  się  do  szpitala.  Zrozpaczony  Kuba  panicznie  boi  się  szpitala.  Sam
obcina zgangrenowaną nogę. Wkrótce wykrwawiony umiera. Przed śmiercią rozpacza, że nie
może najeść się do syta smakowitych potraw weselnych.

Zima

   Część  ta  rozpoczyna  się  poetyckim  opisem  nadchodzącej  zimy,  zmian  spowodowanych  tą
porą roku. Narrator swą uwagę kieruje następnie na warunki bytowania rodziny Antka. Opis
chałupy  Bylicy  jest  niezwykle  dokładny,  niemal  naturalistyczny.  Brak  w  niej  podłogi,  jest
tylko  gliniaste  klepisko  pokryte  warstwą  śmieci,  brudu  i  błota.  Dziury  w  ścianach  łatane  są
mieszaniną  nawozu,  gliny  i  słomy.  Część  zamieszkana  przez  ludzi  oddzielona  jest  od części
dla zwierząt jedynie cieniutką ścianą oblepionego chrustu. W pomieszczeniach zajmowanych
przez  Hankę  i  jej  kłótliwą  siostrę  Weronikę  panuje  przejmujący  ziąb.  Domownikom
doskwiera również brak pożywienia. Hanka nie może skorzystać z pomocy Boryny, ponieważ
Antek  zabrania  jej  przyjmowania  czegokolwiek  (przybyłą  z  jedzeniem  Józkę  przepędził).
Antek  przeżywa  gorycz  podwójnego  skrzywdzenia  przez  ojca  oraz  jawnego  potępienia  go
przez wieś. Nikt ich nie odwiedza.
   Równie  trudne  chwile  przeżywa  Hanka.  Nie  tylko  odczuwa  gorycz  odsunięcia  się  męża,
utraty dotychczasowej pozycji społecznej, ale przede wszystkim nie ma co dać dzieciom jeść.
Lękliwie  przygląda  się  przeżyciom  Antka,  który  niekiedy  zagląda  również  do  karczmy.
Decyduje  się  więc  na  sprzedaż  wniesionej  w  wianie  krowy.  Podejmuje  dodatkową  pracę,
biorąc  do  przędzenia  wełnę  od  organistów. Prosi również o pracę dla Antka u młynarza. Od
niego  dowiaduje  się,  że  Antek  nadal  romansuje  z  Jagną.  Dotkliwym  dla  niej  ciosem  jest
wiadomość, że jej mąż, broniąc dobrego imienia Jagny, dotkliwie pobił Mateusza.
   Zbliża  się  Boże  Narodzenie.  Poprzedzają  je  powszechne  porządki  i  przygotowywanie
posiłków.  Po  przedświąteczne  zakupy  Boryna  jedzie  nawet  do  miasta  (już  z  nowym
parobkiem,  Pietrkiem).  Podczas  pieczenia  świątecznych  strucli  do  Jagny  przychodzi  z
opłatkiem księżyk Jasio. Dowiaduje się od niego, że u Antków bieda aż skrzypi.
   Boryna  jest  coraz  bardziej  zakochany  w  Jagnie:  ...cięgiem  chodził  za  nią  rozmiłowanymi
oczami i kieby przed weselem, słodkie słówka wciąż prawił, a jeno o tym myślał, czym by się
jej  jeszcze  przypochlebić.  Niestety,  nie  było  to  uczucie  odwzajemnione,  ponieważ  Jagna  nie
dbała o jego kochanie [...] jakaś mroczna była, zniecierpliwiona jego amorami, zła, wszystko
ją drażniło... Ustawicznie myślała o Antku. W wigilijny wieczór Borynowie w towarzystwie
Dominikowej,  synów,  służby  Rocha,  Jagustynki  spożywają  wieczerzę,  przestrzegając
obowiązujących obyczajów.
   Długotrwały  spór  z  dworem  wchodzi  w  decydującą  fazę.  Do  Boryny  przychodzi  delegacja
gospodarzy, prosząc go, by określił swoje stanowisko w tym sporze. Boryna nie jest z nimi w
pełni szczery. Objawia się w tym jego wyrachowanie – liczy, że być może dziedzic będzie się
porozumiewał z każdym osobno. Liczy, że przy okazji może coś więcej wytarguje za padniętą
krowę.  Mieszkanie  Borynów  odwiedza  dawny  powstaniec,  pan  Jacek  –  brat  dziedzica.
Wypytuje o Kubę, który był niegdyś jego towarzyszem walki, a nawet ocalił mu kiedyś życie.
Dowiaduje się o jego śmierci, idzie na grób Kuby i żarliwie się modli.
   Boryna zaczyna podejrzewać Jagnę o schadzki z Antkiem. Kiedyś nawet znalazł zapaskę na

niegu. Ustawicznie więc zaczyna ją śledzić.

   Dowodem  pogłębiającego  się  konfliktu  między  dworem  a  wsią  jest  fakt  niezatrudnienia
chłopów przy wyrębie lasów. Dotyka to szczególnie najbiedniejszych. Komornicy w związku
z  tym  proszą  księdza  o  wstawiennictwo.  Wysyłają  do  niego  delegację.  Rezultaty  rozmów
mają omówić w karczmie. Tu odbywają się zmówiny córki Kłęby. Podczas nich dochodzi do
pogodzenia się Antka z Mateuszem.
   Gdy  biorący  udział  w  przyjęciu  Boryna  odchodzi  do  alkierza,  by  naradzić  się  z  chłopami,
Antek  porywa  Jagnę  do  tańca.  Ten  oszałamiający  taniec  przerywa  Boryna.  Zachowanie  się
Antka  i  Jagny  komentuje  cała  wieś.  Kolejne  dni  przynoszą  nasilający  się  konflikt  między
Jagną a Maciejem. Boryna poważnie zaczyna się obawiać Antka. W tym czasie dochodzi do
cichej  ugody  między  dworem  a  wpływową  i  bogatą  częścią  wsi  (wójt,  kowal,  młynarz  i
Boryna).
   Pogrążona  w  nędzy  Hanka  zmuszona  jest  pieszo  udać  się  po  chrust  do  lasu,  ponieważ  nie
ma  czym  dla  dzieci  warzy  ugotować.  Idzie  z  nią  stary  Bylica.  Praca  w  lesie  jest  ciężka,
doskwiera  jej  mróz.  Trapią  ją  bolesne  myśli  o  Antku.  Samotnie  wracającą  spotyka  jadący
sańmi  Boryna  (ojciec  Bylica  został  gdzieś  w  lesie).  Boryna  postrzega  nie  tę  samą  Hankę
(zdumiewał  się  nad  jej  przemianą).  Dostrzegł  w  niej  kobietę  z  wolą  walki  o  przetrwanie
rodziny. Z rozmowy z Hanką wynika, że Boryna przegrał sprawę z dworem i na domiar złego
musiał pokryć koszta. Żegnając Hankę deklaruje pomoc jej i rodzinie.
   Pomimo  oburzenia  i  plotek  wsi  Antek  i  Jagna  spotykają  się  nadal.  Podczas  przędzenia
wełny  u  Kłębów  kochankowie  wymykają  się  chyłkiem  do  brogu  Macieja.  Tę  schadzkę
zwęszył Boryna. Podpala bróg, chcąc w ten sposób ich ukarać. Udaje się im zbiec. Dowodem
ich bytności w tym brogu jest zgubiona przez Jagnę zapaska. Wieś nie ma wątpliwości, kto z
kim  był  w  podpalonym  brogu.  Dowiaduje  się  o  tym  również  Hanka.  Przeżywa  to  boleśnie.
Zmienił się jej stosunek do Antka. Przestała się go bać. Lekceważąc jego zakazy zwróciła się
o pomoc materialną do Boryny. Mimo skandalu, Antek nadal pragnie spotykać się z Jagną. Ta
jednak czyni to pod wewnętrznym przymusem. Antek wypomniany przez księdza na ambonie
jako wyrodny syn przeżywa dotkliwie swoje upokorzenie.
   Biedakom  lipeckim  w  warunkach  twardej  zimy  żyje  się  ciężko.  Smutny  jest  los
zdradzanego  Boryny.  Bierze  odwet  na  Jagnie,  każe  jej  ciężko  pracować  (miał  ją  teraz  za
dziwkę).
   Zima kończy się wyprawą chłopów do lasu. Na czele tej wyprawy idzie Boryna. Dochodzi
do  bójki.  Początkowo  Antek  ma  zamiar  zabić  ojca,  jednak  kiedy  spostrzega,  że  ojcu  grozi
ś

mierć z ręki borowego, zabija go. Ranny Maciej z trudem rozpoznaje syna, a następnie

zupełnie traci przytomność.

Wiosna

   Wiosna rozpoczyna się lirycznym zachwytem narratora nad stanem natury o tej porze roku.
Do  wsi  powraca  Agata,  niosąc  w  woreczkach  dobytek  uzyskany  dzięki  żebrom.  Agata  ze
zdziwieniem  spostrzega  pustkę  na  polach,  brak  krzątających  się  o  tej  porze  roku  ludzi.  Od
Kłębowej  dowiaduje  się,  że  lipeckie  chłopy  wszystkie  w  kreminale.  Agata  powróciła  do
rodzinnej wsi i krewniaków, ponieważ wśród swoich pragnie umrzeć.
   U  Borynów  nastały  istotne  zmiany.  Hanka,  obawiając  się  przebiegłości  kowala,  szybko
wprowadziła  się  do  swojej  dawnej  izby.  Z  Jagną  toczyła  zażartą,  milczącą  i  nieustępliwą
wojnę.
   A  stróżowała  pilnie:  toć  Antkowy  też  był  gront,  a  stary  ledwie  ział  i  mógł  leda  pacierz
wyciągnąć kulasy.
   Właśnie  Hanka  zajęła  się  chorym,  opuszczonym  Boryną,  karmi  go,  troszczy  się  o  jego
pościel. Jagna niezmiernie się nudzi. Ucieka z chałupy na wieś. Siedzi jednak u Borynów, bo

taka jest wola jej matki.
   Jednej niedzieli zjawia się Rocho z wiadomością od Antka. Poleca Hance przed Wielkanocą
zabić wieprzka. Kowal węszy u Boryny pieniądze. Hanka zdaje sobie z tego sprawę. Pewnego
razu  chory  Boryna  odzyskuje  przytomność,  mówi  Hance,  gdzie  w  komorze  schowane  są
oszczędności. Hanka je odnajduje.
   Podczas świąt dochodzi też do pierwszego dłuższego spotkania Jagny z synem organistów,
Jasiem.  Zamieniają  wówczas  kilka  słów  o  wyraźnym  podtekście  erotycznym.  Jagna  wydaje
się  być  zauroczona  „księżykiem”.  Zauroczenie  to  nie  przeszkadza  jej  nawiązać  nowego
romansu  z  wójtem.  Wprawdzie  stroną  aktywną  jest  tu  wójt,  to  jednak  Jagna  jakby
wyczekiwała tej nowej przygody miłosnej.
   W  owym  okresie  ma  miejsce  tajemniczy  pożar  na  Podlesiu  u  Niemców.  Ze  wsi  pomocy
udzielają  jedynie  kowal  i  wójt.  Wkrótce  Hanka  rodzi  kolejne  dziecko.  Mimo  poporodowej
słabości nie wypuszcza z rąk władzy w gospodarstwie. Do Hanki przychodzi ojciec Bylica, od
którego dowiaduje się, że do jego domu wprowadził się brat dziedzica, pan Jacek. Lipczanie
ten gest solidaryzmu społecznego traktują jako dziwactwo, a nawet wariactwo.
   Kobiety  nie  radzą  sobie  z  pracami  w  polu.  Z  pomocą  spieszy  im  Rocho,  który  w  jedną  z
niedziel zorganizował chłopów z sąsiedniej wsi do pracy na lipeckich polach.
   W jakiś czas po tym epizodzie powracają zwolnieni z więzienia mężczyźni. Próżno jednak
Hanka  wypatruje  Antka.  Powoli  życie  w  Lipcach  zaczęło  wracać  do  normy.  Codziennej
radości z powodu wyjścia z więzienia często towarzyszy frasunek z powodu biedy. Weronice
i Stachowi zawaliła się chałupa. Nawet świetny fachowiec stolarski Mateusz, nie widzi sensu
jej naprawy – radzi postawić nową.
   Mieszkańcy  mówią  o  powrocie  z  wojska  brata  Antka  Borynowego,  Grzeli  i Jaśka Tereski.
Tereska  jawnie  związana  romansem  z  Mateuszem  przeżywa  poważne  rozterki.  Jednak
Mateusz, zadurzony w Jagnie, powściągliwość Tereski przyjmuje z ulgą. O Jagnie zaczyna się
we  wsi  mówić  głośno,  że  jest  „wójtową  kochanicą”.  Ciężki  przednówek  daje  się  lipczakom
mocno  we  znaki.  Na  dodatek  poważnie  zadłużony  dziedzic  postanowił  sprzedać  Niemcom
Podlesie.  Chłopi  postanawiają  nie  dopuścić  do  ich  zasiedzenia  się,  rozważają  możliwość
wykupienia  tego  majątku.  Odczuwa  się  powszechnie  „głód  ziemi”.  Rocho  przeczytał  Hance
list z sądu, w którym zaproponowano, by przywieźli pięćset rubli zastawu albo poręczenie, to
Antka  wypuszczą...  Podjęła  więc  starania  o  jego  uwolnienie.  Przed  jego  powrotem  umiera
stary Maciej Boryna. Scena śmierci utrzymana jest w konwencji symbolicznej; oto o świtaniu
Maciej Boryna podczas siewu odchodzi z tego świata (Boryna naraz przyklęknął na zagonie i
jął w nastawioną koszulę nabierać ziemi, niby z tego wora zboże naszykowane do siewu [...],
przeżegnał się, spróbował rozmachu i począł obsiewać...). Tak dopełnia się jego los siewcy-
gospodarza.

Lato

   W  niedzielę  rano  Hanka  z  Józką  dowiadują  się  o  śmierci  Boryny.  Pies  Łapa  zaprowadził
Józkę na pole, miejsce zgonu Macieja. Powstał lament i płacz. Zaczęto czynić przygotowania
do  pogrzebu.  Ubrano  zmarłego  w  czyste  ubranie.  Ludzie  przychodzili,  oglądali  go,  modlili
się.  Przyszli  również  Kowalowie.  Jagnę  nieboszczyk  przeraził.  Trumnę  dla  Boryny  zrobił
Mateusz.  Rodzina  zaczęła  rozmawiać  o  podziale  majątku.  Hanka  nawet  marzyła  o  spłacie  i
pozostaniu przy całym gospodarstwie. Największą zadrą dla niej były zapisane Jagnie morgi.
Odwiedzający składali rodzinie kondolencje (Jagnie nie szczędzili złośliwych docinków).
   Nazajutrz  o  świcie  cała  przyroda  żegnała  starego  Borynę  z  wielkim  żalem.  Zapobiegliwy
kowal  nagabuje  Hankę  o  pozostawione  przez  Borynę  pieniądze.  Trumnę  zmarłego
przewieziono  do  kościoła.  Po  uroczystym  nabożeństwie  odbył  się  pogrzeb.  Wzięła  w  nim
udział  cała  wieś.  Po  pogrzebaniu  urządzono  stypę,  na  której  nie zabrakło dobrego jedzenia i

gorzałki.  Jak  to  było  w  zwyczaju,  rozmawiano  o  zmarłym,  sprawach  wsi  i  sąsiadach. Potem
większość udała się do karczmy. Ludzie orzekli, że stypa była okazała (jak niejedno wesele).
   W  drugim  rozdziale  narrator  opowiedział  o  lipeckim  odpuście.  Podczas  uroczystej  mszy
ksiądz ogłosił zapowiedzi Szymka z Nastusią Gołębianką, siostrą Mateusza. Dominikowa nie
godziła  się  na  to  małżeństwo.  Dyskutowano  więc,  jak  się  zachowa  w  tej  sytuacji.  W  czasie
odpustu  Niemcy  opuścili  Podlesie,  żegnano  ich  nienawistnymi  przezwiskami.  Ostatecznie
dziedzicowi nie udało się sprzedać ziemi i dlatego rozpoczął rozmowę z chłopami, chcąc się
im  przypodobać.  Ma  w  tym  konkretny  cel  (potrzebuje  gotówki).  Proponuje  lipczakom  4
morgi  ziemi  z  Podlesia  za  morgę  lasu,  który  nareszcie  bez  przeszkód  będzie  mógł  sprzedać.
Po  naradach  i  wielu  dyskusjach  chłopi  godzą  się  na  taką  transakcję.  Na  odpust  przybyło
mnóstwo proszalnych dziadów, wśród których znalazł się również stary Bylica. Był to wielki
wstrząs dla Hanki. Chciała zmusić siłą ojca, by wrócił do domu. Ten stanowczo odmówił. Po
ostrej  rozmowie  Hanki  z  Weroniką  obie  szybko  godzą  się  z  myślą,  że  ich  ojciec  został
ż

ebrakiem. Na odpust przyjechał też Jasio organistów. Jagnie wydał się jak święty z obrazu.

Od  tego  momentu  rozpoczęło  się  intensywne  zauroczenie  jego  osobą.  Nie  zwraca  żadnej
uwagi na zaloty Mateusza.
   W  oktawę  śmierci  Macieja  Boryny  odprawiono  mszę  za  jego  duszę.  Tego  dnia  rodzina
miała  dzielić  się  majątkiem.  Ksiądz  po  nabożeństwie  upomniał  ich,  by  robili  to  spokojnie  i
„po Bożemu”. Jednak nie obeszło się bez kłótni i awantur. Najpierw kowal posądził Hankę o
zagarnięcie  pieniędzy,  wszystko  oglądał.  Miał  ochotę  od  razu  co  niektóre  rzeczy  zabrać.
Jednak  Hanka  zarządziła,  że  podział  tego  nastąpi  dopiero  po  powrocie  Antka  z  więzienia.
Później  doszło  do  wielkiej  kłótni  Hanki  z  Jagusią,  Ta  ostatnia  wykrzyczała,  że  Antek  się  w
niej kocha i cały czas to on za nią latał, a nie odwrotnie. Hankę ma za nic, chociaż jest jego
ż

oną. To bardzo uraziło kobiecą dumę Hanki i wypędziła Jagnę z domu, ta z kolei rzuciła jej

pod nogi zapis Boryny na morgi. Tego dnia przyszła wiadomość listowna z poczty że Grzela,
brat Antka, utopił się. W ten sposób jedna osoba odpadła przy podziale majątku. W skrytości
ducha Hanka była rada, chociaż naprawdę ubolewała nad jego młodym wiekiem (miał 26 lat).
   Wójt  wróciwszy  z  miasteczka  przywiózł  wiadomość  Hance,  że  Antek już wkrótce wróci z
więzienia.  Faktycznie  przybył  nazajutrz,  kiedy  Hanka  wraz  z  najemnymi  kobietami
okopywała  kapustę.  Z  Antkiem  przybył  też  Rocho.  Hankę  ogromnie  ucieszył  jego  powrót  i
podarunki  (przywiózł  chustę,  taką  jaką  miała  organiścina,  jedwabną  chustkę  i  trzewiki).  Z
dumą pokazała mu najmłodszego syna, którego jeszcze nie widział. Opowiedziała mu o kłótni
z Jagną. Po sutym obiedzie Antek wybrał się z najstarszym synem Piotrusiem obejrzeć pola.
Wtedy  zdał  sobie  sprawę,  jak  bardzo  jest  związany  ze  swoją  ziemią,  przeprowadził  też
surowy rachunek sumienia z przeszłości. Doszedł do wniosku, że jego postępowanie nie było
najmądrzejsze. Wieczorem przyszli go odwiedzić różni znajomi. Kiedy mieli się rozchodzić,
wpadł kowal złorzecząc chłopom, że nie mogą się zdecydować na warunki dziedzica. Zebrani
postanowili,  że  wśród  gromady  musi  być  przywódca,  który  by  kierował  „narodem”  i
powinien  nim  zostać  Antek  (to  nie  było  w  smak  kowalowi).  Niechętny  mu  kowal  zasiał  w
nim  ziarno  niepokoju  co  do  jego  przyszłości  i  wyroku  za  zabójstwo  borowego.  Jeszcze
bardziej pogłębił lęk Antka, gdy ten udał się do kuźni zreperować pług. Kowal podsunął mu
myśl  ucieczki  przed  wyrokiem  do  Ameryki.  Odtąd  młody  Boryna  nie  ma  spokoju,  chodzi
ciągle  zły,  rozdrażniony,  stał  się  niedobry  dla  Hanki.  W  międzyczasie  doszło  do  intymnego
spotkania  Antka  i  Jagny.  Oboje  tego  jednak  żałowali.  Zakończyło  się  ono  kłótnią  i
wymówkami.  Antek  postanowił  z  tym  skończyć,  zająć  się  gospodarstwem.  Z  toku  narracji
czytelnik dowiaduje się, że Jagustynka pogodziła się z dziećmi.
   Antek  pomimo  zmartwień  pomaga  Szymkowi,  poręczając  u  dziedzica  ziemię,  którą  ten
wziął na spłaty. Było to 6 mórg straszliwie zapuszczonego pola. Jednakże Szymek z chłopską
zaciętością  codziennie  od  świtu  do  nocy  oczyszcza je z zarośli i kamieni, doprowadzając do
stanu ornego. Brat Nastki, Mateusz, postawił im małą chałupę. Pomagał im też pan Jacek. Po

uprzątnięciu pola odbył się ślub Szymka z Nastusią. Na wesele przybyło mało gości, bo było
ono bardzo skromne. Wieś jakby się zmówiła przeciw Dominikowej, by pomóc tym młodym,
np. Hanka dała jej 10 rubli, Jacek podarował krowę.
   W czasie upalnego lata nadeszła straszliwa burza. Ostatni piorun spalił stodołę wójta.
   W jeden z lipcowych dni zjechali do Lipiec strażnicy i naczelnik, aby pobudować szkołę we
wsi.  Każdy  gospodarz  miał  płacić  na  ten  cel  podatek.  Chłopom,  którym  niekiedy  brakowało
na  sól,  nie  podobał  się  ten  pomysł.  Poza  tym  szkoła  miała  być  rosyjska.  Postanowiono
głosować  przeciw.  Długo  czekano  na  naczelnika,  a  kiedy  doszło  do  głosowania,  tylko
odważniejsi  głośno  się  sprzeciwili,  inni  ulegli  zastraszeniu.  Ale  i  tak  głosowanie  zostało
sfałszowane  i  niby  to  za  zgodą  większości  zdecydowano,  że  szkoła  w  Lipcach  zostanie
powołana.
   Jagusia od odpustu często odwiedzała organiścinę, pomagając jej w różnych robotach po to,
aby  posłuchać o Jasiu. Kiedy od niej dowiedziała się, że nazajutrz Jasio przyjeżdża, poczuła
wdzięczność  do  całego  świata.  Wyszła  mu  nawet  na  spotkanie.  I  od  tej  pory  bywała  u
organistów bądź w kościele. Chodziła nieprzytomna, nie wiedziała, co się wokół niej dzieje,
myślała  tylko  o  Jasiu.  Pewnego  dnia  przypadkowo  się  spotkali.  Zaczął  jej  czytać  jakąś
książkę, z której niewiele rozumiała. Z uwielbieniem słuchała jego głosu. Tę scenę zobaczyła
Kozłowa,  która  poinformowała,  że  Jasia szukają rodzice, bo na plebanię zajechali żandarmi,
ż

eby aresztować Rocha. Rocho uprzedzony uszedł pogoni, musiał jednak opuścić Lipce.

   Zbliżała  się  pora  żniw.  Na  wsi  nadal  panował  przednówek.  Kłębowa  poszła  do  młynarza
pożyczyć  ćwiartkę  kaszy.  Nie  dostała  jej  jednak  (za  to,  że  swoją  krowę  prowadziła  do  byka
księdza,  a  nie  młynarzowego).  Z  narracji  dowiadujemy  się  również,  że  kowal  ma  zamiar
kupić 20 mórg ziemi i postawić wiatrak.
   Z  wojska  powraca  Jasiek,  mąż  Tereski  „żołnierki”.  Dowiaduje  się  o  romansie  żony  z
Mateuszem. Po awanturze mąż wspaniałomyślnie przebacza jej. Nadeszła też ostatnia godzina
ż

ebraczki Agaty. Spełniło się jej marzenie: umierała w izbie Kłębów pod własną pierzyną. Jak

do prawdziwej gospodyni przybył ksiądz z ostatnim namaszczeniem. Umiera szczęśliwa.
   Po wsi w tym czasie krążą plotki o romansie księżyka z Jagną. Na dodatek organiścina stała
się  świadkiem  sceny,  w  której  płaczącego  nad  śmiercią  Agaty  Jasia  czule  pocieszała  Jagna.
Straszliwie  jej  nawymyślała.  Jasio  od  matki  i  od  ludzi  dowiedział  się  prawdy  o  romansach
Jagny.  Stanowiło  to  dla  niego  wstrząs.  Postanowił  się  z  nią  rozmówić.  Ich  czułą  scenę
spotkania  w  polu  ponownie  spostrzegła  organiścina.  Tego  dla  matki  było  dość,  nazwała  ją
„suką”.
   Z  Lipiec  wyruszyła  pielgrzymka  do  Częstochowy,  z  którą  poszedł  skruszony  Jasio.  Jagna
nieprzytomna z rozpaczy pozostała na wsi.
   W  tym  czasie  rozniosła  się  wieść  o  aresztowaniu  wójta  za  brak  w  kasie  5  tysięcy  rubli.
Plotkowano, że nie tylko zabiorą mu gospodarkę, ale od chłopów pobrany zostanie podatek na
poczet  tych  długów  po  3  ruble  od  morgi.  Organiścina  podsunęła  myśl,  że  wójt  pieniądze
wydał na Jagnę. Przeciw niej obrócił się gniew prawie całej wsi. Tylko Mateusz stanął w jej
obronie. Antek zdał się na wolę wsi, a ksiądz, gdy dokonywał się sąd nad Jagną, wyjechał ze
wsi.
   Rozwścieczeni  mieszkańcy  wywlekli  ją  z  domu,  umieścili  na  furze  gnoju,  pod  kościołem
pobili ją straszliwie i wywieźli poza wieś.
   Po tym wydarzeniu cała złość i nienawiść z ludzi opadła. Wszystkich ogarnął wstyd. Bano
się złorzeczeń starej Dominikowej, którą od dawna podejrzewano o nieczyste moce.
   Nazajutrz  po  tym  zdarzeniu  nastał  piękny  dzień  i  rozpoczęły  się  żniwa.  Tylko  zboże
Dominikowej  –  jak  wyrzut  sumienia  –  stało  nietknięte.  Jagna  wraz  z  matką  zamieszkały  w
chacie Szymka na Podlesiu. Obydwie straciły kontakt ze światem. Jagusia ciągle wspominała
Jasia.  Jeden  proszony  dziad  ją  pożałował,  wspominając,  że  miała  zawsze  dobre  serce  dla
biednych.

Kilka uwag o języku Chłopów

   Reymont  uchodzi  za  wybitnego  artystę  słowa.  Mistrzostwo  to  w  pełni  zademonstrował  w
Chłopach.  Całość  utworu  pisana  jest  stylizowaną  gwarą.  Bardziej  intensywną  stylizację
zastosował  autor  w  dialogach,  mniej  w  partiach  narracyjnych  i  opisowych.  Język  czerpał
przede  wszystkim  z  zasobów  gwary  łowickiej.  Jednak  język  Chłopów  nie  odpowiadał  ściśle
ż

adnej określonej gwarze chłopskiej, ani potocznej polszczyźnie tamtego okresu. Jest to język

wiadomie stylizowany. Spotykamy tu trojakie tendencje stylizacyjne:

–  stylizację gwarową,
–  stylizację realistyczną związaną z sięganiem do pokładów mowy codziennej,
–  stylizację młodopolską.

Podkreślić należy, że stylizacja gwarowa obecna jest na wszystkich poziomach języka:

–  fonetycznym, np. hale zamiast ale,
–  odmiany (chodźta, ociec mówili),
–  leksyki (paskudnik, kiedy)
–  składni (Oczy swoje mam i miarkuję se ździebko itp.).

Przypisy

1. Cyt. wg: Listy Władysława Stanisława Reymonta do brata, oprac. B. Kocówna,

„Pamiętnik Literacki” 1969, z. 2, s. 196-197.

2.  Tamże, s. 165-166.
3.  B. Kocówna, Władysław Stanisław Reymont, Warszawa 1973, s. 21.
4.  Cyt. za: tamże, s. 29.
5.  Tamże, s. 50.
6.  A. Wysocki, Trzy spotkania z Reymontem, „Twórczość” 1947, nr 78,s.51.
7.  Cyt. wg: J. Rurawski, Władysław Reymont, Warszawa 1977, s. 271272.
8.  M. Rzeuska, Chłopi Reymonta, Warszawa 1950, s. 94.
9.  K. Wyka, Próba nowego odczytania „Chłopów” Reymonta , „Pamiętnik Literacki” 1968,

z. 2, s. 57-105.

10. Tamże, s. 66. I I , Tamże, s. 67.
11. Tamże, s. 69.
12. J. Weyssenhoff, Epopeja chłopska. Cyt. za: S. Lichański, Władysław Stanisław Reymont,

Warszawa 1984, s. 245-246.

13. Cytaty wg wydania: W. S. Reymont, Chłopi, t. I-II, Warszawa 1975