plik

M A R IA N D Y G O

W ielki m istrz Z ak on u K rzyżackiego i Rzesza

w św ietle Złotej Bulli z Rim ini Fryderyka II (1226)

I. In te rp re ta c ja p u b liczn o -p raw n e g o sto su n k u w ielkiego m istrza Z a k o n u K rzyżackiego do

R zeszy, p o stu lo w an eg o w d y p lo m ie w ystaw ionym dla K rz y żak ó w przez cesarza F ry d e ry k a II

w R im in i, d ato w an y m n a m arzec 1226 r . 1, określan y m w literatu rze m ian em Z łotej Bulli

z R im in i, jest b o d ajże decy d u jąca d la oceny m iejsca i znaczenia tego d o k u m e n tu w k sz ta łto

w an iu p o d staw p raw nych w ładztw a Z a k o n u K rzyżackiego w P ru sach . N ic więc dziw nego.

że kw estia ta stała się ju ż d a w n o p rzed m io tem zain tereso w an ia m ediew istyki ta k niem ieckiej,

ja k i polskiej. O to k ró tk ie p o d su m o w a n ie dotychczasow ej dyskusji, zaw ierające w ypow iedzi,

k tó re decy d u jąco w płynęły n a k ieru n ek b a d ań . I tak , zd an iem E d m u n d a E. S t e n g e l a 2

o raz In g rid M a t i s o n 3, n a m ocy d y p lo m u z 1226 r. P ru sy znalazły się w o b ręb ie Rzeszy

N iem ieckiej. Pierw szy z b ad aczy p rzy p isu je w ielkiem u m istrzow i pozycję p ra ła ta R zeszy;

I. M a tis o n bliżej się tym p ro b lem em nie zajm uje. N a to m ia st A lb ert W e r m i n g h o f f 4

1 Z licznych w ydań Z łotej Bulii zob. P r.U B t. I, cz. I, n r 56 o raz edycję na jn o w szą:

E. W e is e , Interpretation der Goldenen B ulle von R im ini (M ä r z 1226) nach dem kanonischen
R echt, [w:] A ch t Jahrhunderte D eutscher Orden in Einzeldarstellungen, w yd. K . W i e s e r

(„Q uellen  u n d   S tu d ien   z u r  G eschichte  des  D eu tsch en   O rd en s”  t.  I),  Bad  G o d e sb e rg   1967.
s.  22  nn.  O s ta tn io   P.  Z i n s m a i e r .   D ie  R eichskanzlei  unter;  Friedrich  II.,  [w:]  Problem e
um  Friedrich  II..  w yd.  J.  F l e c k e n s t e i n   („V o rträg e  u n d   F o rs ch u n g e n ”  t.  X V I),  S igm aringen

1974, s. 147 n. w ysunął tezę, iż Z ło ta B ulla po w stała p o ,r. 1232, a naw et w czw artej

dek ad zie X III w. P o d an e przez niego a rg u m e n ty fo rm a ln e nie są je d n a k w ystarczające
i całą spraw ę trzeb a uzn ać za o tw a rtą . Z o b . U. A r n o l d , P roblem e um Friedrich I I .:

Der D eutsche Orden und die Goldbulle von R im ini, „ P re u sse n lan d ” t. X IV . 1976. s. 44 n n .;

W. H u b a t s c h . Z u r E chtheitsfrage der Goldbulle von R im ini K aiser Friedrichs I I f ú r den
Deutschen Orden 1226. [w:]

Von A k k o n bis W ien. Studien zu r Deutschordensgeschichte

vom 13, bis zu m 20. Jahrhundert, w yd. U. A r n o l d („Q uellen u n d S tu d ien z u r G eschichte

des D eu tsch en O rd e n s” t. X X ), M a rb u rg 1978, s. 3 nn. P o za ro zw ażan ia m i pozo staw iam y

in te rp reta cję Z łotej Bulli d o k o n a n ą przez E. P i t z a , w ra m a ch jego ap rio ry czn ej teorii
re sk ry p tu — zob. E. P i t z , P apstreskript und K aiserreskript im M ittela lter („B ib lio th ek des

D eu tsch en H istorischen In stitu ts in R o m ” t. X X X V I), T ü b in g en 1971, s. 200 nn. Tezy

tego a u to ra sp o tk ały się z b a rd z o k rytycznym przyjęciem b a d ac zy k an celarii papieskiej
i cesarskiej.

2 E. E. S t e n g e l , R egnum und Im perium . Engeres und weiteres Staatsgebiet im alten

Reich („ M a rb u rg e r A k ad em isch e R e d en ” n r 49), M a rb u rg 1930, s. 16 n n .; t e n ż e . H ochm eister

und R eich. Die Grundlagen der staatsrechtlichen Stellung des Deutschordenslandes, [w:] te n ż e .
Abhandlungen und Untersuchungen zu r Geschichte des Kaisergedankens im M ittela lter, K ö ln — G ra z

1965, s. 207 nn. (p ierw o d ru k : 1938).

M a t i s o n . Die L ehnsexem tion des Deutschen Ordens und dessen staatsrechtliche

Stellung  in  Preussen,  „D eu tsch es  A rchiv  fü r  E rfo rsch u n g   des  ' M itte la lte rs”  [dalej  cy t.:  DA ]
t.  X X Í,  1965,  s.  194  n n .;  p o r.  t e j ż e .   Z u m   politischen  A sp e k t  der  Goldenen  Bulle  von
R im ini,  [w:]  A ch t  Jahrhunderte  D eutscher  Orden,  s.  49  nn.

A . W e r m i n g h o f f , D er H ochm eister des Deutschen Ordens und das Reich bis zum

Jahre 1525. „ H isto risch e Z eitsc h rift” [dalej c y t.: HZ] t. 110. 1913, s. 473 nn.

Przegl. H ist. — 11

518

M A R I A N D Y G O

w idzi miejsce P ru s w ram ach c esarstw a rzym skiego, sk ład ająceg o się z N iem iec, W łoch

i B urgundii. W cesarstw ie tym p rzy zn aje w ielkiem u m istrzow i pozycję książęcą. O bok

„ in k o rp o ra c jo n istó w ” w yróżnić m o żn a „ u n iw ersalistó w ” , k tó rzy u m ieszczają P rusy w ram ach

u n iw ersaln eg o Im perium R om anům . W konsekw encji tra k tu ją w ielkiego m istrza ja k o władcę

suw erennego. R ep rezen taty w n y m i przedstaw icielam i tego p o g ląd u , chociaż różniącym i się

w szczegółach, są G e ra rd L a b u d a 5 i E rich W e i s e 6.

W ag a p ro b lem u o raz ro zb ieżn o ść p o g ląd ó w w dotychczasow ej lite ra tu rze n a — p o stu lo w an e

w Z łotej Bulli — stan o w isk o w ielkiego m istrza o raz P ru s, u z as a d n iają p o n o w n e podjęcie

tej kw estii.

II,

D ość pow szechny jest p o g ląd , iż w Z łotej Bulli nie zo stał sprecyzow any w zględnie

ureg u lo w an y sto su n ek p ra w n y m iędzy cesarzem (R zeszą) i w ielkim m istrzem z ty tu łu

p o sia d an ia p rzez Z ak o n Pru s. Z d an iem M a n fred a

H e l l m a n n a 7 zaw ażył tu ta j w zgląd

n a S tolicę A p o sto lsk ą . W edług I. M a tiso n sto su n e k ten był d la w spółczesnych oczywisty

i d lateg o nie było p o trz e b y jego bliższego o k re ślan ia. Z kolei H en ry k

Ł o w m i a ń s k i

pisze, że „ Z a k o n m iał p o z o staw ać w P ru sac h w zależności, nie sprecyzow anej p o d względem

fo rm y , o d cesarza” . J a k o m ożliw e pow o d y tak ieg o sta n u rzeczy w idzi b ąd ź o stro żn o ść

w obec księcia m azow ieckiego K o n ra d a I, b ą d ź resp ek t „w obec zarząd zeń p a p ie sk ich ” 8.

O niejasnym ok reślen iu sta n o w isk a w ielkiego m istrza w obec R zeszy pisał rów nież E rich

C a s p a r 9. Przyjęcie tak ieg o zało żen ia p o w o d u je, iż re k o n stru k cja sto su n k u p raw n eg o m iędzy

cesarzem (R zeszą) i w ielkim m istrzem o p ierać się m usi n a p rz esła n k ac h leżących poza

tek stem Z łotej Bulli. M ianow icie is to tn ą rolę odgryw ają tu ta j p o g ląd y poszczególnych badaczy

n a trzy p ro b lem y : 1. zam ierzen ia H e rm an n a von S a lza; 2. sto su n e k F ry d e ry k a II do

o b sz a ru b ałty ck ieg o ; 3. sto su n k i m iędzy cesarstw em i papiestw em .

N ie negując wagi tych kw estii (w ypadnie zresztą jeszcze d o nich pow rócić) uw ażam y,

że p u n k tem w yjścia p o w inien być tek st Z łotej Bulli. C hcem y p o staw ić h ipotezę, że p raw n y

sto su n ek w ielkiego m istrza do cesarza z racji p o sia d a n ia P ru s m oże się zaw ierać w określe

5 G . L a b u d a . S to su n ek praw nopubliczny Z a k o n u K rzyża ckieg o do R ze szy N iem ieckiej

w  św ietle  Z lo te j  Bulli  F ryderyka  I I   z   r.  1226,  C zP -H   t.  III,  1951,  s.  87  nn.  A u to r  uw aża,
iż  m iędzy  cesarzem ,  w·  zn aczen iu   w ładcy  u n iw ersalnego,  a  w ielkim   m istrzem   zachodził
sto su n ek   p ro tek cji.  Por.  t e n ż e ,   Sta n o w isko   ziem i  chełm ińskiej  w  państw ie  k rzy ża c k im   w  latach

1228— 1454, P H t. X L V , 1954. s. 283 i przyp. 10.

6 Z w łaszcza E. W e is e , Interpretation der Goldenen B ulle, s. ,15 n n .; t e n ż e , D ie A m tsgew alt

von P apst und Kaiser und die O stm ission besonders in der 1,. H ä lfte des 13. Jahrhunderts

(„ M a rb u rg e r  O stfo rsch u n g en ”  t.  X X X I),  M a rb u rg /L a h n   1971.  A u to r,  rozw ijając  w cześniejsze
sw oje  poglądy,  w idzi  m iejsce  P ru s  w  ram ach   sacrum  im perium   R om anům ,  quod  est  apud
ecclesiam.  D o   „u n iw ersalistó w ”  zalicza  się,  zd an iem   I.

M a t i s o n , Die L ehnsexem tion.

s. 197. przyp. 7, rów nież E. C a s p a r , H erm ann von Salza und die Gründung des D eutsch
-ordensstaats in Preussen. T ü b in g en 1924. Słuszniejsze jed n ak w ydaje się stan o w isk o G . L a b u d y ,

S to su n ek praw nopubliczny. s. 102, k tó ry nie łączy „teorii p ro g ram o w e j" E. C a s p a r a z „ teo rią

uniw ersalnego cesarstw a”. O bszerniejszy przegląd lite ra tu ry d a ją : G.

L a b u d a , Stosunek

praw nopubliczny, s. 89 n n .; I. M a t i s o n , D ie Lehnsexem ption, s.

196 п п .; E. W e is e ,

Interpretation der Goldenen B ulle, s. 16 n. P o r. też В. K o e h l e r , Goldbule von Rim ini.
[w:] Handwörterbuch zu r deutschen Rechtsgeschichte, w yd. A. E r l e r , E. K a u f m a n n , t. 1,

Berlin 1971, szp. 1737 nn.

7 M . H e l l m a n n , Über die Grundlagen und die E ntstehung des O rdensstaates in Preussen.

„ N ac h rich te n der G iessener H och sch u lg esellsch aft” t. X X X I, 1962, s. 117 n.

8 H. Ł o w m i a ń s k i , P o czą tk i i rola p olityczna zakonów rycerskich nad B a łty kiem w w ieku

X I I I і X IV , [w:] P olska w okresie rozdrobnienia feudalnego, p o d red. tegoż, W ro cław 1973,

s. 259— 261. A u to r m a n a myśli bullę p ap ieża H o n o riu sz a III z 1220 r. z ak a zu ją cą Z ak o n o w i

p rzy jm o w an ia p osiadłości w len n o (zob. niżej).

9 E. C a s p a r . H erm ann von S alza, s. 18. P o g ląd E. C a s p a r a trzeb a rozp atry w ać

w k o n tek ście jego teorii „ p ro g ra m o w e j” .

W I E L K I M I S T R Z Z A K O N U K R Z Y Ż A C K I E G O I R Z E S Z A W B U L L I F R Y D E R Y K A II Z 1226 R.

519

niu fid e lis noster, użytym w d y p lo m ie F ry d e ry k a II w o dniesieniu d o H e rm an n a von

Salza 10.

J a k w iad o m o , o k reślen ia: fidelis. fid e lita s p o siad ały ro zm aite zn aczen ia, od w ierności

w p ow szechnym , etycznym sensie d o m niej lub bardziej ścisłego sto su n k u zależności,

we w cześniejszym średniow ieczu (X — X I w.) — rów nież le n n e j11. W N iem czech term in fid e lis

noster. o ile b ył synonim em term in u fid e lis im perii (regni) o zn aczał: „p rzy n ależn y do

R zeszy” (Reichsangehöriger). O k re ślan o tak osoby, k tó re w chodziły w skład zw iązku p o d d an y ch

R zeszy (Reichsuntertanenverband} n a p o d staw ie sto su n k u w ierności, a nie sto su n k u lennego.

D otyczyło to zresztą nie ty lk o o k resu n as interesującego. Z d an iem G e o rg a v o n B e lo w a

die Idee, dass die fid e les die dem R eiche durch Treueid (nich t speziell durch den Lehnseid)

verbundenen Personen sind, lässt sich auch in den letzten Jahrhunderten [des M ittela lters —

M .D .] b estim m t nach w eisen 12.

Bez w ątp ien ia, opóźnienie p ro cesu feudalizacji i słabość p ra w a lennego w N iem czech

m usiały po zo staw iać d u żo m iejsca ró żn eg o ro d z aju zw iązkom niew asalnym . Z n aczen ie m inisteria-

litetu jest tu ta j szczególnie sp e k tak u larn e . M inisteriałow ie skład ali ty lk o przysięgę w ierności,

bez h o ł d u 13. T rzeb a też p a m iętać o ek sp o n o w an y m m iejscu, jak ie w u stro ju N iem iec

m iała w o ln a w łasność, w swojej treści ustro jo w ej opozycyjna w sto su n k u d o len n a (feudum ).

P osiadacze n ad ań n a w o ln ą w łasność składali darczyńcy przysięgę w ie rn o ś c i14.

P ow ażne znaczenie zw iązków w ierności w u stro ju Rzeszy nie ulega w ątpliw ości. N ie

jest n a to m ia s t pew ne, czy określenie fid e lis w znaczeniu „p rzy n ależn y d o R zeszy” w yklucza

istnienie zw iązk u lennego. P rzyw ołajm y u staw y pań stw o w e ( R eichsgesetze) z o k resu p a n o w an ia

F ry d e ry k a II. A d resatam i u staw y z 1220 r. (Confoederatio cum principibus ecclesiasticis) byli

fid e le s nostri principes ecclesia stici15. Pierw sza re d ak c ja S ta tu tu m in fa vo r e m principům

z 1231 r. od n o siła się d o principes nostros ecclesiasticos et nundanos ceterosque fid e les regni

n o s tr i16. W reszcie u staw a o p o k o ju ziem skim z

1235 r. (tzw . k o n sty tu cja m og u n ck a)

p ro k la m o w a n a zo stała p re se n tib u s--------principibus. nobilibus plurim is et aliis fid e lib u s imperii

10 D o ty ch czaso w a lite ra tu ra nie przyw iązyw ała d o tego określen ia żad n eg o znaczenia.

I. M a t i s o n , D ie Lehnsexem tion, s. 222, przyp. 108 pisze, że H e rm an n zo stał o kreślony
einfach fid e lis noster.

11 Z o b . np. F. G r a u s .

Über die sogenannte germ anische Treue, „ H isto ric a ” t. I.

1956, s. 95 nn.

12 G . v o n B e lo w , Der deutsche S ta a t des M ittelalters. Ein G rundriss der deutschen

Verfassungsgeschichte  t.  I.:  D ie  allgem einen  Fragen.  Leipzig  1914.  s.  2 1 І.  Z o b .  też  W.  K i e n a s t .
U ntertaneneid  und  Treuevorbehalt  in  F rankreich  und  England.  Studien  zur  vergleichenden
Verfassungsgeschichte  des  M ittelalters.  W eim ar  1952.  s.  26.  tu ta j  dalsza  lite ra tu ra.  P or.

H. M i t t e i s , Lehnrecht und Staatsgew alt. Untersuchungen zur m ittelalterlichen Verfassungs

geschichte, W eim ar 1933, s. 430, przyp. 600.

13 H. M i t t e i s , L ehnrecht und Staatsgew alt, s. 489; K. B o s I, D ie R eichsm inisterialität

der Salier und Staufer. Ein B eitrag zur Geschichte des hochm ittelalterlichen deutschen Volkes.
S ta a tes und R eiches cz. 2 („S ch riften der M o n u m e n ta G e rm an iae h isto ric a ” . t. X ), S tu ttg a rt

1950, s. 609; tenże. D as ius m inisterialium .

D ienstrecht und Lehnrecht im deutschen

M ittela lter, [w:] t e n ż e . F rühform en der Gesellschaft im m ittelalterlichen Europa. A usgew ählte

B eiträge  zu  einer  Stru ktu ra n a lyse  der  m ittelalterlichen  W e lt,  M ü n ch en — W ien  1964.  s.  296
(p ierw o d ru k :  1960).  Z d an iem   H.  M i t t e i s a ,   ^Lehnrecht  und  Staatsgew alt,  s.  488  i  p o r.  s.  424,
sam a  przysięga  w ierności,  bez  h o łd u ,  w y starczała  d o   rzeczyw istego,  chociaż  nietypow ego
n a d a n ia   lenna.  Je d n a k   K .  B o s i   o k reśla  tak ie  len n a  jak o   nicht  echte.

14 Z o b . D . v o n G l a d i s s , Die Schenkungen der deutschen Könige zu p riva tem Eigen

(800— 1137), D A t. I, 1937. zw łaszcza s. 104 nn.

15 K . Z e u m e r . Q uellensam m lung zu r\ Geschichte der deutschen R eichsverfassung in

M itte la lter und N eu zeit („Q u ellen sam m lu n g zum S taats-, V erw altungs-, u n d V ö lk errech t"

t. II, T ü b in g e n 2 1913, n r 39.

16 T am że, n r 47.

520

M A R I A N D Y G O

(w red ak cji niem ieckiej: m it der fu rste n rat und ander des riches g e tr u w e n )11. Z p rz ykładów

tych w ynika, że określenie fid e lis w zn aczen iu ..przynależny d o R zeszy" o b ejm o w ało niekiedy

rów nież oso b y p o zo stające d o w ładcy w sto su n k u lennym (np. k siążęta — p rin c ip e s)1*.

R ów nież ty p o w a inskrypcja w d o k u m e n ta c h cesarskich (królew skich): universis im perii fidelibus.

w skazuje n a szeroki zakres znaczeniow y term in u fid elis.

Sądzim y, że w Z łotej Bulli H e rm an n von Salza w ystępuje jak o „p rzy n ależn y d o R zeszy"

z racji zło żen ia przysięgi w ierności cesarzow i. O czyw iście cesarz jest tu ta j tylko a d m in istra

to rem a b strak cy jn ej instytucji R zeszy, w ybieranym na to stan o w isk o p rzez k siążąt {principes

imperii). Ju ż zresztą E rn st K a n t o r o w i c z nie w ątp ił, że H e rm an n złożył F ry d ery k o w i II

przysięgę w ie rn o ś c il9. chociaż bliżej się tą kw estią nie zajm ow ał. Z a ta k ą tezą p rzem aw iają

oczyw iście ścisłe zw iązki łączące cesarza z w ielkim m istrzem i Z a k o n e m K rzyżackim .

K arl B o s i postaw ił naw et tezę, iż p o d w zględem politycznym m o żn a zaliczyć H erm an n a

d o m in isterialitetu R z eszy 20. D o tego d o c h o d zi n a stęp n a okoliczność, m ianow icie dążenie

S ztau fó w d o w yłączenia Z a k o n u z hierarchii le n n e j21. M iejsce sto su n k u lennego m ógł zająć

zw iązek w ierności, ja k w ynika z p o p rz e d n ich rozw ażań — o c h ara k te rze p u b liczn o -p raw n y m .

m ieszczący się całkow icie w realiach ustro jo w y ch Rzeszy.

N ie bez znaczenia jest też fa k t, że F ry d ery k II przyw iązyw ał d u ż ą w agę d o osobistych

zw iązków w ierności. W skazuje n a to jeg o dążenie d o refo rm y p ra w a len n eg o w K rólestw ie

Sycylii. H ein rich M i t t e i s pisze o t y m : ------- die ga n ze Person des Vasallen soll vom Dienste

erfasst werden, ohne R ückhalt an dinglichen Besitzrechten zu fin d e n --------22. P o d o b n ie rzecz

ujm u je E. K a n to r o w ic z :------- nicht L a n d und Lehen verbanden den A deligen m it dem K a ise r---------

sondern allein persönlicher Dienst. Und so blieb es auch fo r ta n : dass nämlich nicht der

Lehensbesitz dem Adligen G eltung verschaffte, sondern nur seine persönlichen D ie n s te ------- 23.

F ry d e ry k II u trzy m ał rów nież z asad ę zastrzeżenia w ierności w asali n a rzecz w ładcy (salva

fid e lita te regis). p o ch o d zą c ą jeszcze z окгевц k ró ló w n o rm ań sk ich . D zięki tem u łączył go

b ezp o śred n i zw iązek w ierności ze w szystkim i szczeblam i p iram id y lennej (dom inus ligius

ante o m n e s)2 i. Z astrzeżenie w ierności było oczyw iście kon sek w en cją pow szechnego z aprzysię

żenia p o d d a n y ch ( U ntertaneneid), zo b o w iązu jąc eg o ich d o z ac h o w a n ia w ładcy w ie rn o ś c i25.

O w adze, jak ą F ry d ery k II p rzyw iązyw ał d o pojęcia w ierności, św iadczy jego ek sp o n o w an e

m iejsce w ideologii religijno-politycznej tw o rzo n ej przez cesarza i jego o to c z e n ie 26.

17  T am że,  n r  58.
18  P or.  F.  K e u t g e n ,   D er  deutsche  S ta a t  des  M ittelalters.  Je n a   1918.  s.  121.
19  E.  K a n t o r o w i c z ,   Kaiser  Friedrich  der  Z w eite.  B e rlin 3  1931.  s.  85.  W .  K i e n a s t ,

Lehnrecht und Staatsgew alt im M ittela lter. Studien zu dem M itteis'schen W erk. H Z t. 158,

1938, s. 21, pisze: Ob aus dem W ort fld e le s ein Treueid herauszulesen ist. bleibe dahingestellt.

W ro z p atry w a n y m p rz y p ad k u tak ie w ątpliw ości nie byłyby je d n a k u zasad n io n e.

20  K.  B o s i.  Die  Reichsm inisterialität  cz.  1.  s.  184  i  cz.  2,  s.  564.
21  I.  M a t i s o n .   Die  Lehnsexem tion,  s.  210,  przyp.  59.
22  H.  M i t t e i s .   L ehnrecht  und  Staatsgew alt,  s.  414.
23  E.  K a n t o r o w i c z ,   K aiser  Friedrich  der  Z w eite,  s.  111  n.
24  W .  K i e n a s t ,   U ntertaneneid  und  Treuevorbehalt.

Ein K apitel aus der vergleichenden

Verfassungsgeschichte des M ittela lters. „ Z eitsch rift d e r Savigny-S tiftung fü r R echtsgeschichte.

G e rm an istisch e   A b teilu n g ”  [dalej  c y t.:  Z R G   G A ]  t.  L X V I,  1948,  s.  145;  R.  B o u t r u c h e ,
Seigneurie  et féo d a lité   t.  II:  L 'apogée  ( X I e— X I I I e  siècles).  P aris  1970.  s.  214  n .;  H.  M i t t e i s ,
D er  S ta a t  des  hohen  M ittelalters.  Grundlinien  einer  vergleichenden

Verfassungsgeschichte

des Lehnszeitalters. W e im a r5 1955, s. 425.

25 P or. W.

K i e n a s t , U ntertaneneid und Treuevorbehalt in F rankreich und

England.

s. 15. 73. gdzie ro zró żn ien ie m iędzy przysięgą p o d d a n y ch i przysięgą

lenną.

26 Z o b . W . S e e g r ü n . Kirche. P apst und K aiser nach den A nschauungen Kaiser Friedrichs II..

H Z t. 207, 1968, s. 24 n.

W I E L K I M I S T R Z Z A K O N U K R Z Y Ż A C K I E G O I R Z E S Z A W B U L L I F R Y D E R Y K A II Z 1226 R.

C esarskie preferencje m ogły oczywiście sprzyjać ujęciu w Z łotej Bulli sto su n k u w ielkiego

m istrza d o cesarza w form ie zw iązku w ierności. Z drugiej stro n y nie po d leg a w ątpliw ości,

że w d o k u m en cie tym m am y d o czynienia z recepcją niem ieckich, a nie sycylijskich

w zorców ustro jo w y ch . S k o ro więc w Z łotej Bulli H e rm an n v o n S alza nie zo stal — p o d

względem p u b liczn o -p raw n y m — w yłączony z k ręgu Rzeszy, to tym sam ym P rusy m usiały

zo stać d o instytucji Rzeszy w łączone, w łaśnie po p rzez oso b ę w ielkiego m istrza, po siad acza

w ładzy publicznej na tym te r e n ie 27. I. M a tiso n w ykazała, naszym zd an iem b ezspornie,

iż F ry d ery k II n a d ał w ielkiem u m istrzow i Prusy w c h a ra k te rz e w łasności a lo d ia ln e j28.

T eza ta nie je s t sprzeczna z p o g ląd em a u to rk i o przynależności P ru s d o R z es z y 29.

P o tw ierd za się tu jed y n ie p raw id ło w o ść o b serw o w an a na terenie N iem iec: tw o rzen ie się

w ładztw tery to rialn y ch w zm acniało elem ent a lo d ia ln y w u stro ju Rzeszy. P o staw io n a wyżej

hip o teza o sto su n k u w ierności m iędzy cesarzem i w ielkim m istrzem , o przynależności

w ielkiego m istrza — po siad acza P ru s — d o Rzeszy, w zm acnia p o g ląd o w łączeniu P ru s d o

Rzeszy w 1226 r. K w estia: R zesza R zym ska, czy R zesza N iem iecka, nie m a w tym w y p ad k u

p rak ty czn eg o zn aczen ia, sk o ro ju ż przed S ztau fam i zan ik ało ro zró ż n ien ie m iędzy regnum

i im perium .

N aszy m zd an iem m o żn a odłożyć n a b o k koncepcję uniw ersalistyczną. Z asto so w an a

w Z ło tej Bulli frazeo lo g ia un iw ersaln eg o Im perium R om anům w iąże się p rzed e w szystkim

z u niw ersalistycznym i p o d staw am i n a d a n ia P r u s 30, nie w ykluczającym i przecież w łączenia

ich d o Rzeszy, a także z ryw alizacją z p apiestw em w b asen ie M o rza B a łty c k ie g o 31.

W a rto w tym m iejscu w spom nieć, że rów nież w d o k u m en ta ch F ry d e ry k a II d la kaw alerów

m ieczow ych z m aja 1226 r. o ra z z w rześnia 1232 r. m istrz V olkw in i b ra cia zak o n n i

określeni zostali ja k o fid e les n o s tr i32. Przynależność kaw alerów m ieczow ych d o Rzeszy

nie budzi w ątpliw ości, poniew aż podlegali oni b iskupow i ry sk iem u A lbertw i, b ęd ącem u

od 1207 r. księciem R zeszy 33.

27 P or. w tym kontek ście ogólne ro z w aż a n ia : H. W e r le . Titelherzogtum u nd H erzogsherrschaft.

Z R G G A t. L X X III, 1956, s. 265. W ielki m istrz sp ra w o w ał w ładzę „d eleg o w an ą” przez
cesarza. N ależy przyjąć, że pełnię p raw zw ierzchnich w P ru sac h p o sia d ał c esarz ; por.

E. S c h r a d e r , Ursprünge und W irkungen der R eichsgesetze Friedrichs II. von 1220. 1231/32
und 1235. Z R G G A t. L X V IIII, 1951. s. 354 nn.

28 I. M a t i s o n . Die L ehnsexem tion, s. 210 nn. E. W e is e . D ie A m tsgew alt, s. 69 nn.

uw aża, że w Z łotej Bulli nie ch o d zi o n a d an ie P rus, lecz potw ierd zen ie tego, co Z ak o n o w i,

ja k o zdobyw cy w w alce z p o g a n am i, należało się z racji p ra w a kościelnego. Jed n ak

ziem ię z d o b y tą na w rogu tra k to w a n o ja k o alo d iu m . Z o b . H.

M i t t e i s . Lehnrecht und

Staatsgew alt, s. 331, przyp. 208.

29 I. M a t i s o n , Die Lehnsexem tion, s . 1 197, 204, 210 o ra z Z u m politischen A sp e kt.

s.  53.  k tó ra   słusznie  uw ypukliła  a lo d ia ln y   c h a ra k te r  n a d a n ia   P ru s  o ra z   tak iż   c h a ra k te r
u p o sa żen ia  Z a k o n u   w  N iem czech,  szuka  decydującego  a rg u m e n tu   za  p rzy n ależn o ścią  P ru s
d o   Rzeszy  (regnum  teutonicum )  w  fakcie,  iż  wielki  m istrz  z ró w n a n y   zo stał  z  książętam i

Rzeszy, die dem Regnum unterstanden. A u to rk a nie d o strzeg a roli a lo d ió w i zw iązków

w ierności w u stro ju Rzeszy.

30 Z o b . G . L a b u d a , S to su n ek praw nopubliczny, s. 109 n n .; H. Ł o w m i a ń s k i . P o czątki

i rola polityczna, s. 244; I. M a t i s o n . Die L ehnexem tion, s. 202. przyp. 6; H. B r o c k m a n n .

Der  D eutsche  Orden.  Z w ö lf  K apitel  aus  seiner  G eschichte.  M ü n c h e n   1981,  s.  85.  Por.
E.  E.  S t e n g e l ,   H ochm eister  und  Reich,  s.  220  n.  o raz  E.  C a s p a r ,   H erm ann  von  Salza.
s.  16,  gdzie  k o n cep cja  praw a   zdobyw cy  o ra z   regale  ziem nego  k ró ló w   niem ieckich  na
„ b ez p ań s k im ”  tery to riu m .

31 P o r. niżej.
32 L iv-, Esth- und Curländisches U rkundenbuch [dalej cy t.: L E C U B ] t. I. w yd. F. G . v o n

B u n g e . R eval 1853. n r X C . C X X V II. N a listach św iadków tych d o k u m en tó w znajduje
się rów nież H e rm an n von Salza.

33 Z o b . niżej.

522

M A R I A N D Y G O

J a k w iad o m o , przysięga w ierności, p o d o b n ie zresz tą ja k hołd . m oże pełnić poza

p raw em lennym różne ju ry sty czn e f u n k c je 34. Z d an iem H. M itteisa die Bindung durch den

T r eu e id ------- b e z ie h t-------- nicht a u f einzelne periodisch w iederkehrende Leistungen, sondern

a u f ein Dauerverhalten. Dieses stellt sich zunächst dar als U n terlassung------- - die Treue ist

in ihrem K ern die P flicht zu einem negativen Verhalten, ihre Verletzung p ositive A nspruchs

verletzu n g 35. T enże uczony p o d k re śla jednocześnie, iż w k o n k re tn y c h sy tu acjach przysięga

w ierności m ogła, w m niejszym lub w iększym sto p n iu , nasycać się treścią p o z y ty w n ą 36.

N ieco inaczej widzi rzecz D ie trich v o n G l a d i s s . w edług k tó reg o fid e lita s Taten fo r d e r t* 1,

zaś c h a ra k te r negatyw ny p o sia d a devotio. P o d o b n ie R o b e rt B o u t r u c h e p o d w a ża p o g ląd

o n egatyw nym ch ara k te rze przysięgi w ierności i w łaśnie w treściach pozytyw nych widzi

ź ró d ło jej ż y w o tn o śc i38.

T ekst Z łotej Bulli nic nie m ów i o pozytyw nych treściach w ierności w ielkiego m istrza

w obec cesarza. S tało się ta k zapew ne d lateg o , że treści te były d la o b u stro n oczywiste.

N ie w ynikały one ze zw iązk u p raw n o -rzeczo w eg o — n a d an ie tery to riu m (tego dotyczy Z ło ta

B ulla), lecz ze zw iązku p e rso n aln e g o m iędzy cesarzem (R zeszą) i w ielkim m istrzem (bliższa

c h ara k te ry sty k a tego zw iązku nie była celem w ystaw cy Z łotej B ulli). Z w iązek m iędzy ce

sarzem i w ielkim m istrzem był znacznie silniejszy od urzeczow ionego (jak zw łaszcza w Rzeszy)

s to su n k u lennego. H e rm an n służył cesarzow i b ezw aru n k o w o , całą sw oją osobą. Jego dzia

łaln o ść w interesie S ztaufów ja k o d y p lo m aty , po lity k a, o rg a n iz ato ra , nie w ym aga w tym

m iejscu szerszej c h arak tery sty k i. Isto tn e są z resztą zw iązki całego Z a k o n u ze S ztaufam i,

a zw łaszcza okoliczność, iż w R zeszy b ra cia z ak o n n i w chodzili w sk ład a p a ra tu a d m in istra

cyjnego terrarum im perii ja k o procuratores rérum im perialium , że k o m en d y Z a k o n u up o sażan e

przez S ztaufów z zaso b u tzw. Reichsländer (a w dalszej kolejności w zbogacane n ad an iam i

z rą k m in isterialó w Rzeszy) odgry w ały isto tn ą rolę w p olityce te ry to rialn ej w ładców tej

dy n astii n a terenie N iem iec i po d leg ały niekiedy lo k aln y m b u rg ra b io m i d ien stm a n o m

k ró le w sk im 39. T ak więc d ążen ie S ztaufów 'do w yłączenia Z a k o n u z h ierarch ii lennej nie

ozn aczało , iż jest on w yłączony ze służby d la cesarza n a terenie N iem iec i w y pełniania

fu n k cji ch arak tery sty czn y ch dla m in isteriałó w R z eszy 40. N asu w a się p rz e to w niosek, iż

b ra k w Z łotej Bulli in fo rm acji n a te m a t św iadczeń Z a k o n u n a rzecz R zeszy nie m oże

być arg u m e n te m dla „u niw ersalistycznej" in te rp re ta c ji'te g o d o k u m e n tu 41.

34 H. M i t t e i s , L ehnrecht und S taatsgew alt, s. 487 n.

35 T am że,  s.  48,  482.
36 T am że,  s.  482,  488  n.
37  D .  v o n   G l a d i s ,   Die  Schenkungen,  s.  109.
38  R.  B o u t r u c h e ,   Seigneurie  et  féo d a lité   t.  I,  s.  199  n.
39  Z o b .  E.  K a n t o r o w i c z ,   K aiser  Friedrich  der  Z w e ite,  s.  84;  K .  B o s í,  D ie  R eichs

m inis t erialität cz. I, s. 198, 215 n., 224, 289; D . W o j t e c k i , D er Deutsche Orden unter
Friedrich II.. [w:] Problem e um Friedrich II.. s. 187 nn.

40 N asu w a się przypuszczenie, że rów nież' w N iem czech stosunek p ra w n y m iędzy Z ak o n em

i  cesarzem   (R zeszą)  m ógł  o p ierać  się  n a  zw iązk u   w ierności.  G .  L a b u d a ,   S ta n o w isko   ziem i
chełm ińskiej,  s.  283  i  przyp.  16,  d o m y śla   się  tu ta j  sto su n k u   a d w o k ac ji;  p o r.  E.  W e is e ,
Interpretation  der  Goldenen  Bulle,  s.  39.

41 T ak uw aża G . L a b u d a , Sto su n ek praw nopubliczny, s. 102, b u d u jąc n a tej m .in.

p o d staw ie  teorię  o  sto su n k u   p ro tek c ji  m iędzy  cesarzem   i  w ielkim   m istrzem   (p o r.  tam że,
s.  122).  T ym czasem   Z ło ta   B ulla  nie  w ykazuje  p o d o b ień stw a  d o   buli  p ro tek cy jn y ch   F ry d e ry k a   II
d la  Z a k o n u   K rzyżackiego —  zob.  E.  S t r e h l k e ,   Tabulae  O rdinis  Theutonici.  B erlin  1869,
n r  58,  149,  256,  259  (z  lat  1221— 1226);  zob. ^eż bullę p ro tek c y jn ą

d la

kaw aleró w m ieczow ych

1232 r. — L E C U B t. 1, n r C X X V II. N a to m ia st

E. E. S t e n g e l , H ochm eister

und R eich,

s. 231 przyjm uje, iż p o m im o p rzynależności P ru s d o R zeszy były one o d p o c zą tk u

zw o ln io n e o d pow inności n a jej rzecz, czy to w fo rm ie służby, czy d a n in . Je d n a k c h a ra k te r

pow inności m oże być inny niż len n y ; rów nież w łączenie d o Rzeszy nie m usiało się d o k o n a ć
w fo rm ie sto su n k u lennego, czego nie p rzy jm u je d o w iadom ości E. W e is e , D ie A m tsgew alt,

W I E L K I M I S T R Z Z A K O N U K R Z Y Ż A C K I E G O I R 7 E S Z A W B U L L I F R Y D E R Y K A II Z 1226 R.

523

III.

P rzy in terp retacji sto su n k u w ierności m iędzy w ielkim m istrzem i cesarzem (R zeszą)

nie m o żn a p o m in ąć bulli p ap ieża H o n o riu sz a III, w ystaw ionej d la K rz y żak ó w 15 g ru d n ia

1220 r., zgodnie z k tó rą ne ulla ecclesiastica secularisve persona a m agistro et fra trib u s

eiusdem dom us exigere audeat fid e lita tes . hom inia seu iuram enta vel reliquas securitates.

que a secularibus fre q u e n ta n tu r42. N a tej p o d staw ie E. S t e n g e l sfo rm u ło w a ł tezę o biernej

niesp raw n o ści lennej w ielkich m is trz ó w 43. S łuszniejsza w ydaje się jed n ak w y k ład n ia I. M a tis o n :

D as Privileg H onorius' I I I i s t ------- m ehr als ein L e h n s v e r b o t: ---------Genau genom m en geht

e s --------nicht nur um Lehnsverhältnisse, sondern um eine allgem eine H erausnahm e des Ordens

aus allen Bindungen an irgendwelche geistliche oder | w eltliche A u to ritä ten , die durch Eide

oder andere f ü r weltliche Personen übliche Verpflichtungen gesichert w erden44.

Z bulli H o n o riu sz a III w ynika, iż K rzy żak ó w o bow iązyw ał g en eraln y zak a z sk ład an ia

przysięgi w ierności (św iadczenia fid e lita tis), a nie w yłącznie w zw iąz k u z naw iązyw aniem

sto su n k u lennego. N a su w ają się p rz e to dw a w n io sk i: 1. Z ło ta B ulla n a ru sza ła p o stan o w ien ia

bulli papieskiej z 1220 r . 45; 2. n iesp raw n o ść len n a w ielkiego m istrza nie była przyczyną,

dla k tó rej w 1226 r. nie zo stał zaw iązan y 'sto su n ek lenny z> P ru s m iędzy F ry d ery k iem II

i H e rm an n e m v o n S a lz a 46. S k o ro bow iem N a ru sz o n o zak az pap iesk i w aspekcie przysięgi

w ierności, m o żn a go b y ło n aru szy ć w aspekcie h o łd u lennego. Jeśli tego nie uczyniono,

to zap ew n e z uw agi n a interesy cesarza, d la k tó re g o sto su n e k w ierności był najw idoczniej

s. 81. B rak w zm ianki o św iadczeniach (lennÿch) zw iódł rów nież innych b adaczy, zob.
np. E. M a s c h k e , D er deutsche O rdensstaat. G estalten seiner grossen M eister. H am b u rg

1935, s. 37. W dyskusji n a d p raw n o p u b liczn y m sto su n k iem w ielkiego m istrza w św ietle

Z łotej Bulli często p o w oływ any jest p rz ek a z P io tra D u sb u rg a, iż H e rm an n o trzy m ał od
cesarza przyw ilej insignia regalia im perii deferanda in suo vexillo — z o b . P etri de Dusburg

Cronica terre Prussie, w yd. M . T o e p p e n , [w:] Scriptores rerum Prussicarum t. I, Leipzig

1861, s. 23 (w przekładzie Je ro sc h in a: des riches Reichen). E. E. S t e n g e l , H ochm eister

und R eich, s. 218 n. p rzy tacza ten p ó ź n y p rzek az ja k o d o w ó d w łączenia P ru s d o Rzeszy.

G . L a b u d a , S to su n ek praw nopubliczny, s. 107 n., uw aża tę in fo rm a cję za „u czo n ą legendę”

m ają cą  znaczenie  a k tu a ln e.  E.  W e is e ,  Die  A m tsg ew a lt,  s.  84  o k reśla  o rła   ja k o   Feldzeichen
des  im perator  Rom anorum ,  a   nie  g o d ło   R zeszy;  p o za  tym   op isan e  przez  D u sb u rg a   w ydarzenie
d a tu je   n a   1227/1229  r .;  p o r.

t e n ż e , Interpretation der Goldenen Bulle, s.

44 n. O tóż

trze b a zw rócić uw agę, że in sty tu c jo n a ln o -tery to ria ln e p ojęcia g odła R zeszy (jednogłow y,

c zarn y orzeł n a złotej tarczy, o d połow y X IV w. — dw ugłow y) w ykształciło się w drugiej

połow ie  X III  w.,  w łaściw ie  d o p iero   za  R u d o lfa   I  H ab sb u rg a.  Z o b .  o sta tn io   F .-H .  H y e ,
D er  D oppeladler  als  S ym b o l f ü r   Kaiser  und R eic h ,  „ M itteilu n g en   des  In stitu ts  fü r  Ö sterreichische
G e sc h ich tsfo rsc h u n g ”  [dalej  cy t.:  M IÖ G ]  t.  L X X X I,  1973,  s.  64  n.  W   czasach  F ry d e ry k a  II
n a  chorągw i  Z a k o n u   m ogło

znaleźć się scutum im peratoris. a nie regalia

im perii (des

riches Zeichen). D o p rzek azu D u s b u rg a nie m o żn a więc przyw iązyw ać specjalnej wagi,

b o o n — ja k w idać — nie d y sp o n o w ał żadnym i w iarygodnym i źró d łam i inform acji i tw orząc

w pierw szej ćwierci X IV w. tę „ u c z o n ą legendę” o p ero w ał realiam i sobie w spółczesnym i.

42  E.  S t r e h l k e ,   Tabulae,  n r  306.
43  E.  E.  S t e n g e l ,   H ochm eister  und  R eich.  s.  222  nn.
44  I.  M a t i s o n ,   Die  L ehnsexem tion,  s.  208,  A u to rk a   o k reśla  ten   stan   p raw n y   m ianem

L ehnsexem tion (tam że, s. 209), więc ostatecz n ie a k cen tu je k o n te k s t lenny. I. M atiso n zw raca
uw agę, iż k lau zu la ta k a p o jaw iła się p o ra z pierw szy w bulli H o n o riu sz a III z 8 g ru d n ia

1216 r. (tam że, s. 208). W ydaje się je d n a k , t iż b u lla ta dotyczyła ty lk o placów ek Z a k o n u

w P alestynie, n a C yprze i w A rm en ii (zob. E. S t r e h l k e , Tabulae, n r 303). Interesujące
n as p o stan o w ien ie było w tej bulli nieco inaczej zred ag o w a n e, na co zw rócił uw agę

H . Ł o w m i a ń s k i , P o czą tk i i rola p o lity czn a ^ s. 260, przyp. 47.

45 Bullę H o n o riu sz a III

1220

potwierdził* papież* G rzeg o rz IX 28 V II 1227 r.

(E.  S t r e h l k e ,   Tabulae,  n r  424).  P ow staje  pytan ie,  czy  sp ro w o k o w ały   go  d o   tego  p o stan o w ie
nia  Z łotej  Bulli  F ry d e ry k a   II.  P o r.  w  zw iązk u   z  tym   serię  buli  tego  papieża  z  1227  r..
P r.U B   t.  I,  cz.  1,  n r  60— 62.

46 Z o b . Th. M a y e r , F ürsten und S ta a t. Studien zu r Verfassungsgeschichte des deutschen

M ittela lters. W eim ar 1950, s. 244.

524

M A R I A N D Y G O

o p ty m aln y . N a to m ia st nie decydow ały tu ta j „ au to n o m ic zn e " d ążen ia H e rm an n a von Salza,

poniew aż b ra k sto su n k u len n eg o nie zw aln iał go od służb n a rzecz c e s a rz a 47.

D ążen ia tak ie m usiały z resztą być w ielkiem u m istrzow i o b c e; cała jego działalność

św iadczy o zain tereso w an iu służbą d la Rzeszy. N a sukcesy w strefie bałtyckiej — tak sam o

ja k w śró d ziem n o m o rsk iej — m ógł von S alza liczyć ty lk o w o p a rciu o Rzeszę i w ram ach

polityki cesarskiej. E pizod sied m io g ro d zk i, z ak o ń c zo n y w ygnaniem K rzy żak ó w w 1225 r..

był najlepszym tego dow o d em . P o d o b n ie p o stęp o w ał b isk u p ryski A lb e rt: In flan ty , k tó re

u w ażał za sw oje alo d iu m , p rz ek a za ł w 1207 r. królow i Filipow i S zw abskiem u i o trzy m ał

je o d niego ja k o feu d u m oblatum . T ą sam ą d ro g ą poszli później inni bisk u p i in fla n cc y 48.

T ru d n o bow iem b yłoby zgodzić się z w ysuw aną niekiedy tezą, iż po lity czn e am bicje

S ztau fó w o graniczały się d o strefy śró d ziem n o m o rsk iej, n a niekorzyść „p o lity k i w schodniej".

R ów nież F ry d ery k II p o p ierał niem iecką ekspansję te ry to ria ln ą n a W schodzie. E ksp an sja

ta o tyle ty lk o nie była sp ra w ą c esarsk ą, że od X II w. jej ciężar przejm ow ały czynniki

lo k aln e: p an o w ie tery to rialn i św ieccy i d u ch o w n i, zak o n y rycerskie itp . T o przejęcie od

R zeszy części jej zw iększających się z a d a ń , z jednej stro n y u m ac n iało Rzeszę, z drugiej —

w ład ztw o szlacheckie, poniew aż celem ekspansji była b u d o w a stabilnych w ład ztw tery to rialn y ch 49.

R ów nież celem p ru sk ieg o przedsięw zięcia H e rm a n n a von Salza, p o d jęteg o w ram ach

realizacji celów Rzeszy na w s c h o d z ie 50, była b u d o w a w ładztw a tery to rialn eg o . Św iadom ie

używ am y term in u „w ład ztw o te ry to ria ln e ” („ te ry to riu m ” ) 5 \ a nie — jak się to czyni zazw yczaj —

„ p ań s tw o ” . P o d o b n e w ładztw o m iał P ru sach b u d o w ać rów nież la n d g ra f T uryngii L udw ik (IV),

k tó re m u w k w ietniu 1226 r. F ry d e ry k II c o n tu lit------- iure pheodi m archiam M ysnensem

et Lusaciam a t terram Pruscie quantum expugnare valeret et sue subicere p o te s ta ti52.

W iary g o d n o ść tej k ro n ik arsk iej zap isk i była w lite ratu rze ró żn ie o c e a n ia n a 53, je d n a k zgodzić

się trzeb a z w yrażonym i o sta tn io p o g ląd am i H a n sa P a t z e g o i H a rtm u ta B o o c k m a n n a 51,

47 Tezę o „au to n o m ic z n y c h ” d ą że n iach H e rm a n n a von S alza sfo rm u ło w ał E. C a s p a r .

H erm ann von S alza, s. 16 п .; p o p a rł go G . L a b u d a , S to su n ek praw nopubliczny. s. 113.

I. M a t i s o n , D ie Lehnsexem tion, s. 205 in ., usiłuje p o g o d zić p o g ląd o przynależności
P ru s d o Rzeszy z tezą E. C a sp a ra .

48 Z o b . F . K o c h , L ivland und das R eich bis zu m Jahre 1225 („Q uellen u n d F o rsch u n g en

z u r b altisch en G esch ich te” z. IV ), Posen 1943, s. 22 n n ., 58, 68 n n .; G . A . D o n n e r ,

K ardinal  W ilhelm   von  Sabina.  B is ch o f  von  M odena  1222— 1234  („S ocietas  S cientiarum   F ennica.
C o m m e n tatio n es  H u m a n a ru m   L itte ra ru m ”  II.  5),  H elsingfors  1929,  s.  116  n n .;  H.  Ł o w m i a ń s k i ,
P o czą tk i  i  rola  polityczn a ,  s.  242  п.,  260,  przyp.  47.

49 P o r. H. P e h e r , Friedrichs I. von H ohenstaufen P o litik gegenüber D änem ark, Polen

und Ungarn, M ü n s te r 1906, s. 31

n n .; Th.

M a y e r , D ie A usbildung der Grundlagen,

s. 307, 312 п .; M . B ü n d i n g , D as Im perium C hristianům und die deutschen O stkriege

vom X . bis zu m X II, Jh ., G iessen 1940, s. 31 п .; 54 п п .; K . S. B a d e r , V olk. S ta m m .
T erritorium , [w:] H errschaft und S ta a t im M ittelalter, s. 268 п п .; B. T ö p f e r , E. E n g e l,

Vom staufischen Im perium zum H ausm achtkönigtum . D eutsche Geschichte vom W orm ser K onkordat

1122 bis zu r D oppelwahl von 1314, W eim ar 1976, s. 22 nn.

50 T ak ju ż P. K i r n , D ie

Verdienste der staufischen K aiser um das D eutsche Reich,

H Z t. 164, 1941, s. 266.

51 T ak o sta tn io rów nież H. B o o c k m a n n , D er D eutsche Orden, ro zd z. 3.
52 Cronica Reinhardsbrunnensis, w yd. O. H o l d e r - E g g e r , [w:] M G H SS t. X X X , cz. 1,

H a n n o v er 1896, s. 605. D o n a c ja ta nie kłóci się z p o stan o w ien iam i Z łotej Bulli, poniew aż

H e rm a n n nie o trzy m ał całych P ru s, lecz to ta m Terram . quam in partibus Pruscie, deo fa cie n te ,
conquiret.

53 Z o b . E. C a s p a r , H erm ann von S alza, s. 69 п., przyp. 58, gdzie z e b ra n a starsza

lite ratu ra.

54 H. P a t z e , D ie E ntstehung der Landesherrschaft in Thüringen („ M itte ld e u tsch e F o rs c h u n

gen ” t. X X II) t. I, K ö ln — G ra n z 1962. s. 267 п .; t e n ż e , [w:] G eschichte Thüringens
t. II, cz. 1: H ohes und spätes M itte la lter, 'w yd. t e n ż e i W .

S c h l e s i n g e r , K ö ln — W ien

1974, s. 34; H . B o o c k m a n n . D ie Bedeutung Thüringens und H essens f ü r den D eutschen

W I E L K I M I S T R Z Z A K O N U K R Z Y Ż A C K I E G O I R Z E S Z A W B U L L I F R Y D E R Y K A II Z 1226 R

o p a rty m i n a an alizie sto su n k ó w m iędzy Z ak o n em , lan d g rafam i T uryngii i S ztau fam i, iż

in fo rm a cja ta zasługuje n a zau fan ie. Jak k o lw iek w p rz y p a d k u w ielkiego m istrza m am y

d o czynienia z u posażeniem a lo d ialn y m . zaś w p rz y p ad k u lan d g ra fa — z up o sażen iem lennym

(poniew aż L udw ik był księciem Rzeszy), to przecież o b a n a d a n ia m ają w sp ó ln ą , uniw ersali-
sty czn ą pod staw ę. W ład ztw o la n d g rafa L udw ika, tak ja k w ładztw o w ielkiego m istrza, m iało

być b u d o w a n e oczywiście w ra m a ch Rzeszy. I jeszcze je d n a zb ieżn o ść: H e rm an n o raz

L ud w ik pow iązani byli o sobistym i w ięzam i z elitą po lity czn ą Rzeszy. P o tw ierd za się tu ta j

p raw idłow ość, o k tó rej pisał K a rl S. B a d e r 35, w dru g im etap ie ekspansji w schodniej R zesza

z d a n a była n a p o m o c tych, k tó rz y sam i byli „ R ze sz ą” .

IV.

F ry d e ry k II o b d arzy ł H e rm a n n a von Salza licznym i przyw ilejam i, p rzed e w szystkim

rozległym im m u n itetem ek o n o m iczn y m i sądow ym o ra z re g a lia m i56. P ró b y w yjaśnienia takiego

z a k re su w ładzy publicznej czy to dążen ia m i H e rm an n a d o „su w eren n o ści” 57, czy to k o n cep cją

„ p ań stw a m isyjnego” 58. czy w reszcie k o n flik tem m iędzy cesarstw em i p a p ie s tw e m 59, nie

sp o só b uznać za p rzek o n u jące. Z ak re s u p raw n ień w ielkiego m istrz a in te rp reto w a ć trzeba,

naszym zdaniem , n a gruncie alo d ia ln e g o c h a ra k te ru up o saż en ia Z a k o n u w P ru sach . W śre d n io

w ieczu o c h ro n a w łasności nie była p o w in n o śc ią „ p ań stw a ” , lecz p o siad acza. M u siał on

p rz eto być w y posażony w u p ra w n ien ia czyniące ta k ą o b ro n ę m ożliw ą i s k u te c z n ą 60. Przy

czym nie d otyczyło to ty lk o rzeczy, ale także ludzi o sadzonych n a ziem i alo d ialn ej,

k tó ry ch o c h ro n a (S ch u tz und Schirm ) była o bow iązkiem p a n a alo d ialn eg o . P o siad a n ie alo d iu m

b y ło więc p o d sta w ą sam odzielnego i au tó g en icz n eg o w ładztw a średniow iecznej szlachty.

W a lo d ialn y ch u p raw n ien iac h , ro zszerzan y ch za p o m o cą innych praw . ro z m a ite g o p o c h o

d zen ia : sądow niczych — wyższych i niższych, regaliów , im m u n ite tu , m a sw oje ź ró d ło zw ierzchność

te ry to ria ln a (L andeshoheit) 61.

Z ak re s tery to rialn y ch u p ra w n ień w ielkiego m istrza, w yznaczony w Z ło tej Bulli, jest

ju ż efektem p ro cesu k sz tałto w an ia się w ładztw tery to rialn y ch , n asilająceg o się w łaśnie

w X III w. P o d staw o w y m dążeniem w yrastający ch p an ó w te ry to rialn y ch było stopienie

w szystkich, ro zp ro szo n y ch u p raw n ień w jed n o ść i stw orzenie z w arty ch p rzestrzen n ie w ładztw

(H errschaftsgebiet). N ajpełniej zjaw isko to w yraziło się w tw o rzen iu księstw (H errschaftsherzog

tum ).

S u m a w ładzy w ielkiego m istrza ja k o w ładcy tery to rialn eg o (Landesherr) zaw iera się

w p o sta n o w ien iu , a b y m agister et successores sui iurisdictionem et p o testa te m habeant et

exerceant in terris suis quam aliquis princeps im perii m elius habere dinoscitur in terra,

q m m habet, ut bonos usus et consuetudines ponant, assistas fa c ia n t et sta tu ta , quibus et

Orden, [w:] D ie R olle der R itterorden in der Christianisierung und Kolonisierung des O stseegebietes
(„ O rd in e s m ilitäres. C o llo q u ia T o ru n en s ia H isto rica ”

I). w yd. Z. H. N o w ak , T o ru ń

1982,

s. 62 n.

55 K . S. B a d e r . V olk. S ta m m . T erritorium , s. 269 n.
56 G . L a b u d a , Sto su n ek praw nopubliczny. s. 96 nn. o ra z

Die U rkunden über die

A n fä n g e  des  D eutschen  Ordens  im   K ulm erland  und  in  Preussen  in  den Jahren  1226— 1243.
[w:]  D ie  geistlichen  R itterorden  Europas  („ V o rträ g e  u n d   F o rs c h u n g e n ”  t.  X X V III,  wyd.
J.  F l e c k e n s t e i n ,   M .  H e l l m a n n ,   S igm aringen  1980.  s.  304  w ykazał,  że  uprzyw ilejow anie
w ielkiego  m istrza  o d n o si  się  ty lk o   d o   P ru s :  „co  d o   ziem i  chełm ińskiej  F ry d e ry k   II  ograniczył
się  ty lk o   d o   p o tw ierd zen ia  d aro w izn y   K o n r a d a ” .  W   lite ra tu rz e   niem ieckiej  d o m in u je   teza
o  przynależności  księstw a  m azow ieckiego  d o   R zeszy,  w zględnie  o  lennym   zw ierzchnictw ie

R zeszy n a d książętam i m azow ieckim i.

57 P o r. E. M a s c h k e . D er deutsche O rdensstaat, s. 38.
58 E. W e is e . Interpretation der Goldenen Bulle, s.

37 nn.

59 G . L a b u d a . S to su n ek praw nopubliczny. s. 115

nn.

60 P o r. O . v o n G i e r k e , A llod. [w:] D eutsches Rechtsw örterbuch t. I, o p r. R. S c h r ö d e r ,

F rh . v o n

K ü n s s b e r g . W eim ar 1914— 1931, szp. 486 n n .;

H. E b n e r , D as fr e ie

E igen. K la g en fu rt 1969, s. 139 nn.. 319 nn.

61 H. E b n e r . Das fr e ie Eigen, s. 140, 155. P or. H. A u b i n , D ie E ntstehung der

526

M A R I A N D Y G O

fid e s credencium roboretur et om nes subditi pace tranquilla gaudeant et utantur. O d o s o b n io n a

jes t w y k ład n ia E. W eisego: M a n d a r f ------- den princeps im perii g etro st m it „eine O brigkeit

des Röm ischen Im perium s" übersetzen. U w aża o n , że chodzi tu ta j um einen spezißerten

Fall ausübender A m tsg ew a lt — den S ch u tz des Glaubens der N eubekehrten und. im engsten

Z usam m enhang dam it, die Erhaltung des G o ttesfried en s62. T a „u n iw ersalisty c zn a" in te rp re

tacja nie p rzek o n u je ch o ciażb y d late g o , że dotyczy p o sta n o w ien ia b ęd ąc eg o in tegralnym

elem entem większej całości (a ty lk o przez E. W eisego sztucznie w y o d ręb n io n y m ): w yliczenia

u p raw n ień w ielkiego m istrza. O tych zaś naw et ten „u n iw ersalisty czn ie” n astaw io n y a u to r

n a p is ał: D er R öm ische K aiser verleiht diese Tem poralien nach dem M u ster der Verhältnisse
im Deutschen R e ic h 63.

E. W eise uw aża bow iem , iż w ów czesnej R zeszy nie było w ładców tery to rialn y ch

o p o ró w n y w aln y m zakresie w ładzy p u b lic z n e j64. W niosek ten o p iera nie ty lk o na p o ró w n a n iu

Z łotej Bulli z u staw ą p ań stw o w ą z 1220 r. — C onfoederatio cum principibus ecclesiasticis,

ale tak że z S ta tu tu m in fa vo rem principům z 1231/1232 r. W tym p rz y p a d k u p o ró w n a n ia

tak ie są je d n a k nieco ryzykow ne. J a k bow iem pisał H. M itteis, die G esetze von 1220

u nd 1231/2 weniger norm ativen, als sym ptom atischen C harakter tragen. S ie bezeichnen das

M ass, bis zu dem die Z ersetzu n g schon fo rtg esch ritten war. N ich t die einzelnen S ä tze,

sondern der Geist und das P rinzip der D o k u m e n te sin d f ü r ihre W ertung ausschlaggebend6*.

„ D u ch i z a s a d a ” są w spólne o b u u staw o m Rzeszy i Z łotej Bulli. D o k u m e n ty te należy

nie tyle sobie przeciw staw iać, ile tra k to w a ć łącznie, ja k o św iadectw o k sz tałto w an ia się

zw ierzchności te ry to ria ln e j66.

S tan o w isk o E. W eisego jest, jak w sp o m in aliśm y , o d o so b n io n e. D o m in u je o becnie pogląd,

n ajpełniej sfo rm u ło w an y przez E. S t e n g e l a 67, że z ak re s u p raw n ień te ry to rialn y ch (landes

hoheitliche R echte) w ielkiego m istrza m iał być ta k i, jak i przysługiw ał książęto m R zeszy;

n a to m ia s t g o dności księcia Rzeszy w ielki m istrz nie otrzy m ał. R ów nież p o b a d an iach

tego u czonego nie d o p a tru jem y się w tak im ro zw iązan iu sprzeczności, k tó rą p o d k re ślał

E. C a sp a r, szukając w niej a rg u m e n tu n a rzecz teorii „ p ro g ra m o w e j” . E. Stengel w skazał

m ianow icie n a p rzy p ad ek p o d o b n y : h ra b ie g o B erth o ld a von H enneberg, k tó re m u w 1310r.

k ró l H enryk V II n a d ał p ra w a księcia Rzeszy, ale god n o ścią tą nie o b d a r z y ł68.

P ow staje p y tan ie: w ja k im celu F ry d e ry k II n a d a ł w ielkiem u m istrzow i p ra w a księcia

R zeszy? O tó ż trzeb a przede w szystkim p odnieść, iż n a d a n a w ładza p u b liczn a była d o p eł

nieniem alodialnej p o d staw y w ład ztw a Z a k o n u K rzyżackiego w P ru sach . T e dw a czynniki

łącznie um ożliw iały stw orzenie w ład ztw a tery to rialn eg o . Z jednej stro n y bow iem n a d an e

L andesherrschaft nach Niederrheinischen Quellen. Studien über G rafschaft Im m u n itä t und Vogtei,
B erlin 1920.

62 E. W e is e , Interpretation er Goldenen Bulle, s. 40, 4 2 ; p o r. t e n ż e . D ie A m tsgew alt.

s.  75,  przyp.  287.  T eza  ta  m a,  jak  się  w ydaje,  o balić  a rg u m e n t  I.  M a tis o n   za  przy n ależn o ścią
P ru s  d o   Rzeszy,  m ianow icie  z ró w n an ia   w ielkiego  m istrza  z  książętam i  R zeszy,  die  dem   regnum
unterstanden —   p o r.  wyżej  przyp.  32.

63  E.  W e is e ,  Interpretation  der  Goldenen  Bulle,  s.  37.
64  T am że,  s.  41.  P o r.  t e n ż e .   Die  A m tsgew alt,  s.  75.
65  H .  M i t t e i s ,   D er  S ta a t  des  hohen  M ittela lters,  s.  352.
66  P o r.  H.  T h ie m e ,   D ie  F u nktion  der  Regalien  im   M ittela lter,  Z R G   G A   t.  L X II,

1942, s. 84.

67 E. E. S t e n g e l , H ochm eister und R eich, s. 207, 232. W cześniej o uprzyw ilejow aniu

w ielkiego m istrza rów nym książęto m Rzeszy pisał E. C a s p a r , H erm ann von S alza, s. 12 п.. 18.

68 E. E. S t e n g e l . Land- und lehnrechtliche Grundlagen des R eichsfurstenstandes, [w:] te n ż e ,

Abhandlungen  und  Untersuchungen  zu r  m ittelalterlichen  G eschichte,  K ö ln — G ra z   1960.  s.  170  n.
(p ierw o d ru k :  1948).  O p isan a  w  tej  p racy   p ro c ed u ra   n a d aw a n ia   g o d n o ści  k siążąt  Rzeszy
u św iad am ia,  iż  wielki  m istrz  nie  m ógłby  jej  o trzy m ać  jed y n ie  n a  p o d sta w ie   Z łotej  Bulli.

K a n ce laria cesarsk a m u siałab y w ystaw ić jeszcze przy n ajm n iej je d e n d o k u m e n t, nad ający

H erm an n o w i P rusy ja k o fe u d u m oblatum . oczyw iście p o u p rzed n im p rz ek a za n iu cesarzow i

teg o o b sz a ru przez H erm an n a.

W I E L K I M I S T R Z Z A K O N U K R Z Y Ż A C K I E G O 1 R Z E S Z A W B U L L I F R Y D E R Y K A II Z 1226 R

527

u p raw n ien ia w yłączały sp o d wszelkiej w ładzy książęcej i zrów nyw ały, p o d w zględem praw n o -

pań stw o w y m . z elitą m o żn o w lad czą Rzeszy. Z drugiej w ykonyw anie w ładzy książęcej, niezależnie

od u rzęd o w eg o z ak resu d ziałan ia, odn o sić się m ogło przede w szystkim d o p o sia d an e g o alo d iu m 69.

W interesu jący m nas okresie stan o w isk o książęce i zw iązek z R zeszą decydow ały o wejściu

d o g ru p y najw yższej szlachty w N iem czech. O b a te w aru n k i sp ełnione zo stały w odniesieniu

d o w yw odzącego się z m in isterialitetu H e rm a n n a von Salza. D lateg o przychylić się trzeba

d o w ysuw anej ju ż w lite ratu rze tezy, iż p o sta n o w ien ia Z łotej Bulli dotyczyły rów nież

sytuacji osobistej H e rm an n a : jeg o socjalnego a w a n s u 70. C o p ra w d a H erm an n von Salza nie

o trzy m ał godności księcia Rzeszy. O koliczności tej nie będziem y je d n a k przypisyw ać zbyt

d u żeg o znaczenia, jeśli u św iadom im y sobie istnienie w N iem czech ró żn eg o ro d z aju książąt

ty tu la rn y ch , posiad ający ch co p ra w d a dignitas, ale nie ro z p o rząd zający ch księstw em .

A by w łaściw ie ocenić znaczenie Z łotej Bulli F ry d ery k a II należy tak że rozw ażyć jej

sto su n ek d o bulli p ro tek cy jn e j papieża G rzeg o rza IX z 3 sierp n ia 1234 r . 71 Papież przejął

P ru sy — ju ż z d o b y te o raz te, k tó re Z a k o n w przyszłości zd o b ęd zie — in ius et proprietalem

beati Petri. Jednocześnie n a d aw a ł je Z ak o n o w i cum om ni iure, z a b ra n ia jąc K rzy żak o m ,

b ą d ź ko m u k o lw iek inn em u , p rz ek a z a n ia tej ziem i p o d in n ą w ła d z ę 72.

W now szych b a d an iac h b ą d ź sugeruje się ró w n o w ażn o ść o b u d o k u m en tó w , b ąd ź w ysuw a

tezę. że to w łaśnie b u lla p ro tek c y jn a z 1234 r. m iała decydujące znaczenie dla sfo rm u ło w an ia

p o d sta w fo rm aln o -p raw n y ch w ładztw a Z a k o n u w P rusach. J a k o ró w n o w aż n e tra k tu je owe

bu lle E. W eise, co jest oczyw iście k o n sek w en cją jeg o p o g ląd u o ścisłej w sp ó łp racy ce

sarstw a i pap iestw a przy tw o rzen iu „ p ań stw a m isyjnego" w P ru sach , realizo w an eg o przez

Z a k o n . S k o ro cesarz i pap ie ż byli o rg a n am i K o ścio ła, bu lla p ro tek c y jn a z 1234 r. niczego

jeg o zd an iem nie zm ieniała, a jed y n ie u zu p ełn iała — in spirim alibus — p o sta n o w ien ia Z łotej

Bulli z 1226 r . 73 O tóż p o g ląd tego b a d ac za o w sp ó łp racy cesarstw a i p ap iestw a przy

tw o rzen iu „ p ań stw a m isyjnego” w P ru sach , czego w yrazem m iało być ja k o b y o p arcie jego

p o d sta w fo rm aln o -p raw n y ch o n o rm y p ra w a 1 k an onicznego, w zbudza zasad n icze w ątpliw ości.

Bow iem w łaśnie religijny c h a ra k te r teorii im perialnej w średniow ieczu, w sp ó ln e ź ró d ła ideow e

uniw ersalizm u cesarskiego i pap iesk ieg o (co zn alazło o dbicie w k an o n isty ce). w alnie przyczyniły

się d o zao strzen ia a n ta g o n iz m u o b u u n iw ersalizm ów , a nie d o jeg o w y c iszen ia 74. Teza

o k an o n iczn o -p raw n y ch p o d sta w a c h w ład ztw a krzyżackiego w P ru sac h („ p ań stw o m isyjne” ),

69 P o r. Th. M a y e r , Die Ausbildung der Grundlagen, s. 304 п .; H. W e r l e , T itelherzogtum

und H erzogsherrschaft. s. 226 n.

70 P o r. M . H e l l m a n n . B em erkungen zur sozialgeschichtlichen E rforschung des Deutschen

O rdens, „H isto risch es Ja h rb u c h " , t. L X X X , 1961, s. 130 п п .; K . G ó r s k i ,

The Teutonic

O rder in Prussia, „M ed iaev alia et H u m a n is tic a ” t. X V II. 1966, s.

2 4 ;

t e n ż e . Z a k o n

K rz y ż a c k i a pow stanie państw a pruskiego. W rocław 1977, s. 14. P o r. też o sta tn io A. J. F o r e y ,

R ecruitm ent  to  the  M ilita ry   Orders  (T w e lfth   to  the  M id-F ourteenth  C en tu ries).  „V iato r.
M edieval  an d   R enaissance  S tu d ies"  t.  X V II.  1986,  s.  162  n n .  O   tym ,  iż  służba  d la  k ró la
zaw sze  n o b ilito w ała,  zob.  K .  B o s i.  Über  soziale  M o bilität  in  der  m ittelalterlichen  „ G esellschaft".
„V ierteljah rsch rift  fü r  Sozial-  u n d   W irtsc h aftsg esch ich te”  t.  X L V II,  1960,  s.  311,  313.

71 P r.U B , t. I, cz. 1. n r 108.
72 G . L a b u d a , Stan o w isko ziem i chełm ińskiej, s. 209 nn. o ra z D ie U rkunden, s. 301 nn.

u d o w o d n ił, że b u lla z 1 2 3 4 r. do ty czy ła ty lk o P rus. T a k też o sta tn io J. F r i e d , Der

päpstliche S ch u tz f ü r L a ie n ß rste n . D ie politische G eschichte des päpstlichen Schutzprivilegs

fü r Laien ( 1 1 . - 1 3 J h .) („ A b h an d lu n g e n d e r H eidelberger A k ad em ie d er W issen sch aften ” , ,

P h il-h ist. K l. t. L X X X /1 ), H eidelberg 1980. s. 302, przyp. 260.

73 E. W e is e . D ie A m tsg ew a lt, s. 74. n n .; p o r. t e n ż e . Interpretation

der Goldenen Bulle,

s. 21, 39.

74 P o r. np. J. B a s z k i e w i c z . Uwagi o uniw ersalizm ie i koncepcji suwerenności państw ow ej

w feu d a ln e j  teorii  p o lityczn ej  (do  p o c zą tkó w   X I V   w ieku)  cz.  1,  C z  P -H   t.  V II,  z.  1,  s.  22  nn.,
28  n n .,  40  nn.  48.  P o m ijam y   w  tym   m iejscu  fa k t,  że  E.  W eise  sw o ją  k o n stru k c ję   opiera
w  dużej  m ierze  n a  ź ró d łach   p ó ź n o śred n io w ieczn y ch :  a k ta ch   p ro c esu   p o lsk o -k rz y żack ieg o   na
so b o rz e   w  K o n stan cji.

528

M A R I A N D Y G O

n egow anie am bicji tery to rialn y ch H e rm a n n a von Salza, d o starcz a n a to m ia s t ideow ego, m o ra l

nego uzasad n ien ia w ładztw a Z a k o n u w P rusach, więcej: w ykazuje jeg o n iezbędność dla

p o stęp ó w chrześcijaństw a n ad B ałtykiem .

P o g ląd o decydującym zn aczen iu bulli pro tek cy jn ej G rzeg o rza IX z 1234 r. dla u k sz tałto

w an ia p o d staw p raw n y ch w ład ztw a Z a k o n u w P ru sac h , rep rezen to w an y o d d aw n a przez

G . L ab u d ę, sfo rm u ło w ał n ied aw n o w p o staci sk rajn ej Jerzy S i k o r s k i , o k reślając ją ja k o

„pierw szy ty tu ł p raw n y d o P ru s” 75. P u n k te m w yjścia jest niew łaściw a in te rp re ta c ja w sp o m n ia

nej wyżej bulli p rotekcyjnej H o n o riu sz a III z 15 g ru d n ia 1220 r.. p oniew aż a u to r u to żsam ia

p ro tek c ję p ap iesk ą z pojęciem ius et proprietas s. Petri. U w aża m ianow icie, iż „skutkiem

p r a w n y m ------- a k tu [protekcji — M .D .] b y ło ,n a b y c ie w łasności (ograniczonej) przez p a p ie ż a ” .

W y p ro w ad za stąd w niosek, że „ p ro te k c ja p ap iesk a m ogła być w y łączn ą p o d sta w ą p raw n ą

d la u tw o rzen ia i fu n k c jo n o w an ia p a ń stw a krzy żack ieg o ” . Z g o d n ie z tą ko n cep cją. Z ło ta

B ulla w y staw io n a z o stała ty lk o p o to, ab y sp ro w o k o w a ć p ap ieża d o n a d a n ia P ru s Z ak o n o w i,

ch o ciaż w p rak ty ce, zauw aża a u to r, posłużył d o tego celu tzw . falsy fik at k ru sz w ick i76.

Tym czasem H o n o riu sz III w bulli z 1220 r. przyjm uje p o d sw oją i św. P io tra p rotekcję

w szystkie a k tu a ln e i przyszłe posiad ło ści Z a k o n u i g w a ran tu je im o ch ro n ę (tutela et defensio).

O w zięciu tych d ó b r in patrim onium s. P etri n ia m a n a to m ias t ani s ło w a 77. Bulle papieskie

z lat 1220 i 1234 m ów iły więc o ró żn y ch fo rm ach p ro tek cji papieskiej n ad p osiadłościam i

Z a k o n u .

C zy i w jak iej m ierze, bu lla z r.

1234 o g ran iczała pozycję Z a k o n u w P ru sach ?

N ie ulega w ątpliw ości, iż n a ru szo n y z o sta ł a lo d ia ln y c h a ra k te r p o sia d an ia P rus. C o p raw d a

p ap ież n a d ał Z ak o n o w i P rusy cum om ni iu r e ------- in perpetuum libéré possidendam , ale

d o m ag a ł się czynszu rekognicyjnego in recognitionem dom inii et percepte libertatis. T ym czasem

a lo d iu m było „praw em a b so lu tn y m ” w sto su n k u d o tych, k tó rzy stali wyżej od jego

p o siad acza. Służbę n a rzecz F ry d e ry k a II H e rm an n von S alza św iadczył przecież z racji

zw iązk u osobistego, a nie n a d a n ia m u P ru s w ra m a c h Rzeszy, a więc p o d zw ierzchnictw em

cesarskim . A lo d ialn em u c h ara k te ro w i p o sia d an ia zag rażał rów nież z ap o w ied zian y w bulli

G rz eg o rz a IX p o d ział P rus n a diecezje p o łączo n y z up o sażen iem bisku p stw . E. W eise

p ro p o n u je naw et trak to w a ć bullę z 1234 r. ja k o n a d an ie len n a -b en e ficju m 78. T erm in ten

sugeruje n a d an ie czasow e, p rzy zn an e za ja k ą ś słu żb ę; w rzeczyw istości nie m am y tu ta j d o

czynienia z ta k ą sytuacją.

C zy d o m in iu m papieża n a d P ru sam i zag ra ża ło ich zw iązkow i z R zeszą? C zy Prusy

na m ocy bulli z 1234 r. zo stały w yłączone z ram R zeszy? Jo h a n n e s

F r i e d , znaw ca

p ro b lem aty k i p ro tek cji papieskiej, u w aża, iż sy tu acja ta o d p o w ia d a p ra w n y m p o d staw o m

w ładzy papieża n ad K rólestw em S y cy lii79. K o m e n tu ją c zaś przejęcie przez H o n o riu sz a III

w r. 1224 sied m io g ro d zk ich posiad ło ści Z a k o n u in ius et proprietatem s. P etri, zau w aża:

Das Burzenland drohte Ungarn zu e n tg le ite n 80.

75 J. S i k o r s k i , M onarchia p o lsk a i W arm ia u sch yłku X V w ieku. Z agadnienia praw no

-ustrojow e i p o lityczn e („ R o zp ra w y i M a teriały O ś ro d k a B ad ań N a u k o w y c h im . W ojciecha

K ętrzy ń sk ieg o w O lsztynie", n r 65). O lszty n 1978. s. 20.

76 T am że, s. 14, 18 n.
77 E. S t r e h l k e , Tabulae, n r 306. O term in a c h : pro tectio . tutela, defensio, zo b . o sta tn io

J. F r i e d , D er päpstliche Sch u tz, s. 43 nn.

78 E. W e is e , Die A m tsg ew a lt, s. 79.

79 J. F r i e d . D er päpstliche Sch u tz, s. 303, przyp. 263.

80 T am że, s. 301. P rzyjm ując in te rp reta c ję bulli H o n o riu sz a III z 1220 r. z ap ro p o n o w a n ą

przez J. Sik o rsk ieg o należałoby się spodziew ać w ygnania K rzy ża k ó w z W ęgier ju ż w 1220 r.;
w św ietle tej in terp retacji n iez ro zu m iałe by ło b y przejęcie (p o n o w n e) p o siad ło ści K rzy żak ó w

na w łasność św. P io tra w 1224 r.

W I E L K I M I S T R Z Z A K O N U K R Z Y Ż A C K I E G O I R Z E S Z A W B U L L I F R Y D E R Y K A II Z 1226 R

Sądzim y, że roszczenia p ap ieża d o politycznej zw ierzchności n ad P ru sam i nie oznaczały

jeszcze zerw ania ich fo rm aln o -p raw n eg o zw iązk u z R z e s z ą 81. W średniow ieczu, ja k w iadom o,

zależność od w ielu p an ó w była zjaw iskiem p ow szechnym ; p ra w o lenne i p ra k ty k a lenna

w ypracow ały sp o ro k ry terió w regulujących k o n flik t ob o w iązk ó w w asali w ielu seniorów .

Isto tn a jest o k oliczność, że bu lla G rz eg o rz a IX nie zryw ała p erso n aln ej więzi m iędzy

w ielkim m istrzem i cesarzem . Z resz tą naw et zerw anie takiej więzi nie o zn aczało a u to m aty czn ie

zerw an ia zw iązku z R zeszą. In tere su jące g o m a te ria łu poró w n aw czeg o d o sta rcz a tu ta j polity k a

z a c h o d n io n ie m ie fk ic h w ładców tery to rialn y ch służących F ran cji, a przecież m im o w szystko

p o zo stający ch w g ran icach R z e s zy 82.

Jest b a rd zo p ra w d o p o d o b n e , iż d o m in iu m p apieskie nad P ru sam i z o stało H erm annow i

n a rzu c o n e; z bulli G rzeg o rza IX nie w ynika, iż to wielki m istrz w ystąpił z ta k ą in ic ja ty w ą 83.

O czyw iście, w rozgryw ce

o P rusy z księciem

m azow ieckim K o n ra d em p o trze b o w a ł on

p ap iesk ieg o p o p a rcia. K o n ra d przecież rościł p retensje d o P ru s nie bacząc n a p o stan o w ien ia

Z ło tej Bulli. W ysiłek d y p lo m aty czn y Z a k o n u p o 1226 r. w dużej m ierze skiero w an y zo stał

w łaśnie na zabezpieczenie się przed roszczeniam i K o n ra d a , o d k tó re g o przecież niew ielka

na razie g ru p a K rzy żak ó w była w p ra k ty c e uzależn io n a, k o rzy stała z n a d an e g o przezeń

u p o sażen ia, z jego p o p a rcia p o litycznego i m ilitarn eg o . N a leżało oczekiw ać, iż p ro tek cja

p ap iesk a lepiej zabezpieczy interesy K rz y żak ó w niż Z ło ta B ulla, najw idoczniej przez K o n ra d a

nie re sp ek to w a n a . G rz eg o rz IX m ógł je d n a k w y korzystać tru d n e p ołożenie K rzy żak ó w (oraz

F ry d e ry k a II) i p rzejął Prusy in patrim onium s. Pelri. O koliczność ta nie m oże jed n a k

być p o d sta w ą d o negow ania p u b lic zn o -p raw n eg o zn aczen ia Z łotej Bulli z 1226 r. Była ona

pierw szym i w ystarczającym tytułem

p ra w n y m Z a k o n u d o p o sia d an ia P ru s (w ram ach

Rzeszy), w jej p o stan o w ien iach tkw iło ź ró d ło w ładzy publicznej w ielkiego m istrza (Z ak o n u )

w P ru sach .

P ro te k cja p ap iesk a w fo rm ie zasto so w an ej w 1234 r. ograniczyła u p ra w n ien ia K rzy żak ó w

w P ru sach . W skazuje na to rów nież

z aw a rty w bulli pro tek cy jn ej zak a z alienacji P ru s:

ul p er vos a ut alios dicta terra nullius um quam subicialur dom inio potesta tis. P rzestrzeganie

pow yższej klauzuli u n iem ożliw iało zm ianę p raw n eg o stan o w isk a P ru s w ra m a c h Rzeszy,

m ianow icie p odniesienie ich d o rangi księstw a Rzeszy. K sięstw o Rzeszy bow iem było,

w zasadzie, p o łączeniem fe u d u m datum i fe u d u m oblátům . Jed n ak że , gdy nie było lenna,

w y k o rzy sty w an o ty lk o alo d iu m z a in te re so w a n e g o 84, n ad aw a n e m u przez k ró la rzym skiego

(cesarza) ja ko fe u d u m oblatum . T a k ą p ro c ed u rę z asto so w an o w o dniesieniu d o b iskupstw

81 I. M a t i s o n , D ie Lehnsexem tion, s. 217. p rzy p . 86, tra k tu je bullę z 1234 r. ja k o

w yraz dążeń p ap ieża d o politycznej zw ierzchności n ad P rusam i. N a to m ia s t H. Ł o w m i a ń s k i ,

P o czą tki i rola p o lityczn a , s. 271. uw aża, iż p o stan o w ien ia tej bulli nie były sprzeczne

z (bliżej n ieo k reślo n y m ) zw ierzchnictw em cesarza nad P ru sam i. W sp o m n ia n e przez a u to ra

p ap iesk ie bulle p ro tek cy jn e d la In flan t (1219, 1228) nie m o g ą być je d n a k arg u m e n te m dla

jeg o tezy, p oniew aż papież nie przejął w ów czas In fla n t n a w łasność sw. P io tra ; ta k n a to m iast

. tw ierdził F. B a e t h g e n . Die Kurie und der O sten im M ittela lter, [w:] t e n ż e . M ediaevalia.

A u fsä tze.  N achrufe.  Besprechungen  t.  I  („S ch riften   d er  M o n u m e n ta   G e rm a n ia e   h isto ric a ”
t.  X V II/1 ),  S tu ttg a rt  1960,  s.  67  (p ie rw o d ru k :  1942).  Przyjęcie  p o siad ło ści  z a k o n u   kaw alerów
m ieczow ych  in  patrim onium   s.  P etri  m ia ło   m iejsce  d o p ie ro   w  1237  r.,  przy  okazji  zatw ierd zen ia
in k o rp o rac ji  kaw aleró w   m ieczow ych  d o   Z a k o n u   K rzyżackiego —  zo b .  L E C U B   t.  I.  n r  C X L IX .

82 P o r. W. K i e n a s t . Die deutschen Fürsten im D ienste der W estm ächte bis zum Tode

Phillips des Schönen von F rankreich t. I— II. U tre ch t— M ü n c h en 1924— 1931.

83 Inaczej uw aża np. J. F r i e d , D er päpstliche Sch u tz, s. 301 п., 304. W ystaw ienie

bulli  z  1 2 3 4 r.  ro z p a try w a n o   w  kontek ście  p o b y tu   b isk u p a   C h ry stia n a   w  niew oli  u  Prusów
o raz  tzw .  falsy fik atu   kruszw ickiego.  N ie  n egując  m ożliw ości  tak ieg o   zw iązk u   trzeb a  zw rócić
uw agę,  iż  w ystaw ienie  jej  p rz y p ad a   n a  o k re s  b u n tu   H e n ry k a  (V II).  Papież  m ógł  w ykorzystać
tru d n o ści  cesarza  w  N iem czech  d o   o słab ien ia  jego  pozycji  w  P ru sach .

84 E. E. S t e n g e l , Land- und lehnrechtliche Grundlagen, p a ssim ; T h. M a y e r , Fürsten

und S ta a t, s. 242.

530

M A R I A N D Y G O

in flanckich. Z ak a z alienacji P ru s był. o b o k niespraw ności lennej w ielkiego m istrza, kolejną

p rzeszk o d ą n a d ro d ze n a d a n ia P ru so m rangi księstw a Rzeszy. T o m nożenie zabezpieczeń

p rzez K u rię,

p o d o b n ie jak n aru szen ie przez cesarza w Z łotej Bulli p o stan o w ień bulli

H o n o riu sz a III z 1220 r.. w skazuje n a siłę zw iązku H e rm an n a von Salza z F ryderykiem I I 85.

VI.

W czerw cu 1245 r. F ry d e ry k II n a d a ł w ielkiem u m istrzow i H einrichow i von H o h en lo h e

K u rla n d ię . Litwę i Sem igalię. Przy tej okazji w ystaw ił ko lejn ą Z ło tą Bullę b ęd ącą w łaściw ie

pow tó rzen iem treści d y p lo m u z 1226 r.. ze zn am ien n y m w szakże d o d a tk ie m :

K rzyżacy

nulli teneantur inde, nisi tantum nobis et successorum nostris. R om ani p r in c ip ifa s . res p o n d éré86.

W ystaw ienie tego d o k u m en tu zbiega się z so b o re m w L yonie, n a k tó ry m In n o c en ty IV

d o p ro w a d ził d o d etro n izacji F ry d e ry k a

II (17 lipca 1245). W cześniej n a to m ias t,

w 1243 r..

wielki m istrz G e rh a rd von M alb erg o trzy m ał od tegoż

p ap ieża in w esty tu rę

z P r u s 87.

N a d a n ie z 1245 r. m iało niew ątpliw ie w zm ocnić pozycję cesarza w obec In n o cen teg o IV.

W idocznie więc przysięga w ierności w ielkich m istrzów była dla F ry d e ry k a II w y starczającą

g w aran cją d o ch o w an ia m u przez nich lojalności, naw et w sytuacji w y ją tk o w o d la niego

tru d n ej. I rzeczyw iście, n astępcy H e rm an n a von Salza na g o dności w ielkom istrzow skięj:

K o n ra d , la n d g ra f T uryngii (1239— 1240). G e rh a rd von M alb erg (1241 — 1244) o ra z H einrich

v on H o h e n lo h e (1244— 1249) p o zo stali w o bozie cesarskim , naw et w ów czas, gdy p ruski m istrz

k rajow y (a za nim p ru sk a gałąź Z a k o n u ) opow iedział się za papieżem .

D o p ie ro u p ad ek S ztaufów w połow ie X II w., z którym i Z ak o n K rzyżacki i jeg o wielcy

m istrzow ie byli zw iązani, ok res interregnum o raz osłabienia in stytucji królestw a w N iem czech,

spow o d o w ały spadek zain tereso w an ia w ielkich m istrzów służbą dla Rzeszy o raz d ążen ie d o

u zy sk an ia stan o w isk a s a m o d zie ln e g o 88. R ów nolegle ze w zm ocnieniem pozycji w ielkich m istrzów

ro sła ich sam ośw iadom ość w sto su n k u d o w ładców Rzeszy. P roces ten nie był czymś

w yjątkow ym . W p o d o b n y m k ie ru n k u e w oluow ała po staw a w ielu m in isteriałó w Rzeszy,

k tó rzy ju ż o d k o ń ca X II w. dążyli d o uzy sk an ia pozycji sam odzielnej przez budow ę

w łasnych w ładztw . O słabienie k ró lestw a w ybitnie ten proces przyspieszyło.

D o zm ian y postaw y wielkich m istrzó w w obec R zeszy w alnie przyczyniło się przeniesienie

siedziby w ładz Z a k o n u K rz y żac k ieg o d o M a lb o rk a n a p o c z ą tk u X IV w. S praw y Rzeszy

staw ały się d la gałęzi pruskiej (to sam o dotyczy inflanckiej) co raz b ard ziej obce. Tym czasem

85 T rzeb a to oczywiście tra k to w a ć ja k o przyczynek d o sp o rn ej kw estii sto su n k ó w m iędzy

cesarstw em a p apiestw em na o bszarze misji bałtyckiej. P ro b le m a ty k ą tą. o b e sła n ą b o g atą

lite ra tu rą p rzed m io tu , bliżej nie będziem y się zajm ow ać. S toim y n a stan o w isk u , iż interesy

o b u uniw ersalizm ów były w strefie bałty ck iej sprzeczne.

86 L E C U B t. I. n r C L X X X V . I. M a t i s o n . D ie L ehnsexem tion, s. 220 słusznie uw aża,

iż k lau z u la ta była im plicite w d y p lo m ie z 1226 r.

87 Pr. U B t. I, cz. 1, n r 147. W nowszej lite ra tu rze przew ażnie nie in te rp re tu je

się

sto su n k u m iędzy w ielkim m istrzem i papieżem ja k o lennego. I. M a t i s o n , D ie Lehnsexem tion.
s. 219 używ a (za K . V e r h e i n e m , 1951) pojęcia F eudal-E m phyteuse; p o d o b n ie J. F r i e d ,

D er päpstliche Sch u tz, s. 302, przyp. 263. Ó zw iązku lennym pisze jed n a k G . L a b u d a .

U rkunden, s. 315. W ielki m istrz o trzy m ał pierścień i złożył przysięgę w iern o ści; w dalszym

ciąg u ciążył na nim obo w iązek płacen ia czynszu rekognicyjnego. O d n o śn ie d o przysięgi

w ierności I. M a t i s o n . Die L ehnsexem tion, s. 219, stw ierdziła, iż war dem Orden nur die

f ü r weltliche Personen übliche Form [des T reu eid es— M .D .] verboten; der H ochm eister hat

ihn [d.h. den T r eu e id — M .D .] verm utlich in \der f ü r hohe G eistliche vorgeschriebenen Fassung

g eleistet. Je d n a k bu lla H o n o riu sz a III z r.

1220 nic nie m ów iła o fo rm ie przysięgi,

h o łd u   etc.,  lecz  z a b ra n ia ła   K rzy żak o m   ich  sk ła d an ia   (fidelitates,  hom inia  seu  iuram enta  vel
reliquas  securitates.  que  a  secularibus  freq u en ta n tu r).  F o rm a   np.  przysięgi  w ierności  nie  m a
zresztą  w iększego  znaczenia,  b o   isto ta   w ierności  p o zo staje  z asad n icz o  ta k a   sam a.  je s t  od
fo rm y  przysięgi niezależna. Ż ąd a ją c  od  w ielkiego m istrza przysięgi w ierności, In n o c en ty  IV  naruszył
p o sta n o w ien ia   bulli  sw ojego  p o p rz ed n ik a.

88 N a okoliczności te zw racali ju ż uw agę E. E.

S t e n g e l , H ochm eister und Reich.

s. 236 o ra z I. M a t i s o n , Die Lehnsexem tion, s. 221; o sta tn io tak ż e H. B o o c k m a n n ,

Die B edeutung Thüringens, s. 65.

W I E L K I M I S T R Z Z A K O N U K R Z Y Ż A C K I E G O I R Z E S Z A W B U L L I F R Y D E R Y K A II Z 1226 R.

531

niem ieccy m istrzow ie Z a k o n u , d ążący d o z b u d o w an ia niezależnego o d w ielkiego m istrza w ładztw a

tery to rialn eg o w N iem czech, w okresie p a n o w an ia L u dw ika IV B aw arskiego (1314— 1347)

w łączyli się (p onow nie), w służbę R z es z y 89. Służbie tej n a d aw a n o w co raz większej m ierze

in te rp reta cję lenną, w czym w idzieć należy odzw ierciedlenie w z ro stu znaczenia p ra w a lennego

w u stro ju N iem iec, w łaśnie w od n iesien iu d o w ładztw te ry to ria ln y c h 90. W 1494 r. m istrz

niem iecki złożył ho łd lenny M a ksym ilianow i I H ab sb u rg o w i i o trzy m ał g o d n o ść księcia

Rzeszy.

W ydaje się, że w łaśnie p o staw a gałęzi niem ieckiej Z a k o n u a k ty w izo w ała w ładców Rzeszy

w X IV — XV w. d o restytucji p o d p o rz ą d k o w a n ia im w ielkich m istrzów . I tu ta j d ą żo n o d o

osiągnięcia tego celu na d ro d z e z asto so w a n ia n o rm praw a lennego. Bliższa a n aliza tych

zabiegów w y k racza p o za ram y niniejszej ro zp raw y . T rzeba n a to m ias t po d k reślić, że p ó ź n o

śred n io w ieczn a p ra k ty k a sto su n k ó w politycznych m iędzy wielkim i m istrzam i Z a k o n u K rzy żac

kiego i R zeszą nie d o sta rcz a arg u m e n tó w n a rzecz „ u niw ersalistycznej” in terp reta cji Z łotej

Bulli z 1226 r.

(T ezy a rty k u łu referow ałem 1 czerw ca 1987 n a posiedzeniu K om isji H istorycznej T o w a

rzystw a N au k o w eg o w T o ru n iu . P a n o m P ro f. d r K azim ierzow i J a s i ń s k i e u i D oc. d r

Z enonow i H. N o w a k o w i d ziękuję za uw agi krytyczne — d o p . w korekcie).

89 P o r. R. t e n H a a f , D eutschordensstaat und Deutschordensballeien. Untersuchungen über

L eistung und Sonderung der D eutschordensprovinzen in D eutschland vom 13. bis zu m 16. Jahr

hundert („ G ö ttin g e r B austeine z u r G eschich tsw issen sch aft” , t. V), G ö ttin g e n — F ra n k fu rt— B e rlin 2

1954, s. V I, 13, 17, 66 n.

90 P o r. B. D i e s t e l k a m p , Lehnrecht und spätm ittelalterliche Territorien, [w:] D er deutsche

T erritorialstaat im

14. Jahrhundert t. I („ V o rta g e u n d F o rs c h u n g e n ”

X III), wyd.

H. P a t z e , S igm aringen 1970, s. 65 n n ., 77 n n .; G . T h e u e r k a u f , L a n d und Lehnswesen
vom 14. bis zum 16. Jahrhundert, K ö ln — G ra z 1961, s. 16 nn.