Technik_analityk_311[02]_Z3.04

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie

Wymagania wstępne

Cele kształcenia

Materiał nauczania

4.1.

Klasyfikacja substancji leczniczych ze względu na funkcje,
działanie, budowę chemiczną i pochodzenie

4.1.1.

Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2.

Zatrucia związkami chemicznymi i lekami

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2.

Pytania sprawdzające

4.2.3.

Ćwiczenia

4.2.4.

Sprawdzian postępów

4.3.

Toksyczność substancji uzaleŜniających

4.3.1.

Materiał nauczania

4.3.2.

Pytania sprawdzające

4.3.3.

Ćwiczenia

4.3.4.

Sprawdzian postępów

15
15
17
18
18
21
21
23

Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Prezentowany poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o wpływach leków

i substancji chemicznych na organizm w szkole kształcącej w zawodzie technik analityk.

W poradniku zamieszczono:

−

wymagania wstępne zawierające umiejętności jakie powinieneś posiadać,

−

cele kształcenia opisujące wykaz umiejętności jakie powinny zostać ukształtowane
w trakcie kształcenia,

−

wykaz umiejętności jakie kształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

−

materiał nauczania zawierający niezbędne wiadomości teoretyczne, umoŜliwiający
samodzielne przygotowanie się do wykonywanych ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianu,

−

pytania sprawdzające wiedzę potrzebną do wykonania ćwiczenia,

−

ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,

−

sprawdzian postępów,

−

zestaw pytań sprawdzających Twoje opanowanie wiedzy i umiejętności z zakresu całej
jednostki modułowej,

−

literaturę.
Materiał nauczania zawiera zagadnienia dotyczące klasyfikacji substancji leczniczych po

uwzględnieniu  ich  funkcji,  działania  a  takŜe  budowy  chemicznej  i  pochodzenia.
NajwaŜniejsze  grupy  leków  zostały  scharakteryzowane  pod  względem  wymienionych
kryteriów.  Opisane  zostały  takŜe  zatrucia  lekami  oraz  związkami  chemicznymi.  Ponadto
materiał  nauczania  zawiera  takŜe  informacje  dotyczące  toksyczności  substancji
uzaleŜniających  a  w  szczególności  alkoholu  etylowego.  KaŜdy  rozdział  materiału  nauczania
określa wymagania, które są niezbędne do przyswojenia wiedzy na dany temat oraz pozwala
na sprawdzenie stanu Twojej wiedzy.

Ćwiczenia wykonywane w trakcie pracy z poradnikiem pozwolą Ci uzupełnić i utrwalić

wiedzę a takŜe umoŜliwią wykorzystanie nabytej wiedzy w praktyce. Mam nadzieję, Ŝe
poniŜszy poradnik będzie dla Ciebie pomocny w opanowaniu materiału, pomoŜe
w przygotowaniu do ćwiczeń oraz pozwoli ocenić stan wiedzy w czasie powtórzenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

311[02].Z3

Podstawowe badania toksykologiczne

311[02].Z3.01

Stosowanie podstawowych zasad toksykologii

311[02].Z3.02

Badanie toksyn w środowisku naturalnym

i przemysłowym

311[02].Z3.03

Badanie substancji toksycznych w Ŝywności

i w środkach codziennego uŜytku

311[02].Z3.04

Określanie wpływu leków i substancji

toksycznych na organizm

Schemat układu jednostek modułowych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

przestrzegać przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpoŜarowej oraz
ochrony środowiska,

−

przestrzegać zasad dobrej techniki laboratoryjnej,

−

przestrzegać zasad bezpieczeństwa podczas badania analitycznego w szczególności
w trakcie kontaktu z substancjami uznanymi za niebezpieczne oraz z truciznami,

−

posługiwać się w prawidłowy sposób nomenklaturą związków chemicznych zarówno
organicznych jak i nieorganicznych,

−

określać właściwości fizykochemiczne substancji,

−

prawidłowo oceniać na podstawie informacji zawartych na etykietach szkodliwe
i toksyczne działanie narkotyków i uŜywek,

−

stosować obowiązujące jednostki układu SI,

−

sporządzać wykresy i interpretować wyniki,

−

sporządzać roztwory o określonym stęŜeniu,

−

przygotowywać próbki materiału do analizy,

−

przygotowywać sprzęt laboratoryjny, aparaturę i odczynniki do analizy,

−

korzystać z norm, przepisów, procedur i dostępnych instrukcji,

−

właściwie rozpoznawać objawy zatruć substancjami niebezpiecznymi,

−

udzielać pierwszej pomocy oraz organizować akcję ratowniczą w razie konieczności.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

określić fizjologiczne właściwości związków chemicznych,

−

określić fizjologiczne właściwości chemicznych składników popularnych leków,

−

scharakteryzować czynniki wpływające na toksyczność leków,

−

określić przyczyny zatruć lekami,

−

dokonać klasyfikacji waŜniejszych grup leków,

−

scharakteryzować budowę chemiczną najwaŜniejszych grup leków,

−

przeprowadzić analizę składników chemicznych popularnych leków na podstawie
informacji zamieszczonej na etykietach oraz określić czynnik skutecznego leczenia,

−

scharakteryzować środki farmaceutyczne i uŜywki powodujące uzaleŜnienia,

−

przewidzieć skutki nierozwaŜnego stosowania leków,

−

określić zdrowotne i społeczne skutki narkomanii i alkoholizmu,

−

charakteryzować podstawowe metody analizy czynnych składników środków
farmakologicznych i uzaleŜniających,

−

wykonać analizy podstawowych składników środków farmakologicznych,

−

skorzystać z norm, przepisów, procedur dotyczących wykrywania i oznaczania
ilościowego środków farmakologicznych i uzaleŜniających.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1.

Klasyfikacja substancji leczniczych ze względu na funkcje,
działanie, budowę chemiczną i pochodzenie

4.1.1.

Materiał nauczania

Substancje chemiczne zastosowane w odpowiedniej postaci w celu osiągnięcia

określonego  efektu  terapeutycznego  nazywamy  lekiem.  Działanie  leku  ujawnia  się  po
osiągnięciu  przez niego specyficznych receptorów zlokalizowanych zazwyczaj w komórkach
i tkankach.  Mechanizm  działania  leków  opiera  się  o  fizjologiczne  właściwości  związków
chemicznych uŜywanych do jego produkcji. Właściwości te zaleŜą w duŜej mierze od budowy
chemicznej  związku  i  jest  to  czynnik decydujący o jego właściwościach fizykochemicznych.
Stwierdzono,  iŜ  takie  czynniki  jak:  rozpuszczalność,  zdolność  do  dysocjacji  w  organizmie
oraz  charakterystyczne  cechy  w  budowie  chemicznej,  głównie  podstawniki  decydują  o  tym
czy dany związek chemiczny posiada właściwości fizjologiczne czy teŜ jest ksenobiotykiem.

Jednym z głównych celów badań toksykologicznych, jest analiza czynnych składników

leków i środków uzaleŜniających. Podstawowe metody uŜywane do badań w tym kierunku to
metody  kolorymetryczne,  obecnie  rzadziej  stosowane,  a  takŜe  metody  spektrofotometryczne
uŜywane  zarówno  do  analizy  ilościowej  jaki  jakościowej.  Główną  grupę  metod  stanowią
obecnie  metody  chromatograficzne,  przede  wszystkim  chromatografia  cienkowarstwowa,
cieczowa  i  gazowa.  Nie moŜna takŜe zapominać o nabierających coraz większego znaczenia
metodach immunologicznych.

Źródłem pozyskiwania leków są surowce farmaceutyczne pochodzenia mineralnego,

roślinnego i zwierzęcego. Podstawowy podział leków jako główne kryterium podaje postać
danego leku. RozróŜniamy postaci płynne i stałe występowania leku.

Postaci płynne leków:

−

roztwory,

−

krople,

−

leki stosowane do wstrzyknięć,

−

mieszanki,

−

odwary,

−

napary,

−

maceraty,

−

soki,

−

syropy,

−

nalewki,

−

wyciągi,

−

zawiesiny,

−

emulsje,

−

mazidła,

−

lakiery,

−

aerozole,

−

mgły.

Leki w postaci stałej:

−

proszki,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

granulaty,

−

tabletki,

−

draŜetki,

−

kapsułki,

−

maści,

−

kremy,

−

czopki.

Klasyfikacja waŜniejszych grup leków przedstawia się następująco:

Leki chemioterapeutyczne.

Jest to grupa leków, która zastosowana w zakaŜeniach wywołanych przez bakterie,

grzyby,  wirusy  lub  pasoŜyty,  powoduje  niszczenie  komórek  chorobotwórczych
patogenów.  JeŜeli  działanie  ich  ogranicza  się  do  zahamowania  wzrostu  czynników
chorobotwórczych,  mówimy  wówczas  o  działaniu  bakteriostatycznym,  natomiast  jeŜeli
patogeny  są  niszczone,  to  takie  działanie  nazywamy  działaniem  bakteriobójczym.
Istotnym  jest  fakt,  iŜ  w  trakcie  działania  chemioterapeutyków  nie  ulegają  uszkodzeniu
narządy gospodarza.

Do najczęściej stosowanych chemioterapeutyków naleŜą:

−

antybiotyki,

−

sulfonamidy,

−

leki przeciwgrzybicze,

−

syntetyczne leki chemioterapeutyczne.
Spośród wyŜej wymienionych grup chemioterapeutyków pokaźną liczbę zatruć

wywołują antybiotyki i sulfonamidy. Antybiotykami o wysokiej toksyczności dla
człowieka są antybiotyki polipeptydowe, tetracykliny, makrolidy i aminoglikozydy.

Leki układu autonomicznego.

Do tej grupy leków naleŜą:

−

leki oddziaływujące na układ współczulny,

−

leki oddziaływujące na układ przywspółczulny.

Mechanizm działania tej grupy leków związany jest z neurotransmiterami takimi jak
noradrenalina, acetylocholina na receptory adrenergiczne, cholinergiczne, muskarynowe
i nikotynowe. Przedstawiciele tej grupy leków bądź pobudzają bądź hamują pracę układu
autonomicznego.

Leki działające na ośrodkowy układ nerwowy

NajwaŜniejsze leki tej grupy to:

−

leki przeciwpadaczkowe,

−

leki uspokajające i nasenne,

−

leki znieczulenia ogólnego,

−

leki psychotropowe,

−

leki przeciwbólowe.

Oddziaływanie  na  ośrodkowy  układ  nerwowy  związane  jest  z  oczekiwanym  efektem
terapeutycznym,  który  dotyczy  leczenia  takich  schorzeń  jak  depresje,  lęki,  padaczka
a takŜe  działania  przeciwbólowego.  W  skład  tej  grupy  leków  wchodzą  leki  znieczulenia
ogólnego  stosowane  w  przygotowaniu  pacjentów  do  zabiegów  operacyjnych,  zwanym
premedykacją  farmakologiczną.  Niezwykle  waŜną  grupą  leków  stosowanych  w  leczeniu
wielu  chorób  ośrodkowego  układu  nerwowego  (OUN)  są  pochodne  kwasu
barbiturowego.  Znalazły  one  zastosowanie  jako  leki  nasenne,  uspokajające
i przeciwpadaczkowe,  w  zaleŜności  od  rodzaju  i ilości  podstawników  w  przyłączonych
do  cząsteczki  kwasu  barbiturowego.  W  grupie  leków  stosowanych  w  leczeniu  chorób

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ośrodkowego układu nerwowego (OUN), istnieje wiele preparatów, które stanowią
zagroŜenie ze względu na wywoływane przez nie zjawisko tolerancji i uzaleŜnienie.

Tabela 1. Efekty pobudzania układu współczulnego i przywspółczulnego na przykładzie układu krąŜenia [6, s. 24]

Układ przywspółczulny

Układ współczulny

Rytm pracy serca

zwolnienie

przyspieszenie

Siła skurczu serca

osłabienie

nasilenie

Naczynia krwionośne wieńcowe

rozkurcz

skurcz

Naczynia krwionośne w skórze

rozkurcz

skurcz

Naczynia krwionośne w płucach

rozkurcz

skurcz

Naczynia krwionośne w mięśniach

szkieletowych

rozkurcz

Oskrzela

skurcz

rozkurcz

Leki układu oddechowego.

Stosowane są głównie jako:

−

leki przeciwkaszlowe,

−

leki wykrztuśne,

−

leki mukolityczne,

−

leki stosowane w astmie oskrzelowej.

Mechanizm  działania  leków  wykrztuśnych  polega  na  pobudzaniu  gruczołów
znajdujących  się  w  oskrzelach  do  produkcji  śluzu  o  mniejszej  lepkości  co  ułatwia  jego
usuwanie.  Leki  przeciwkaszlowe  z  kolei  mają  za  zadanie  hamowanie  odruchu
kaszlowego,  który  z  jednej  strony  moŜe  być  objawem  stanu  zapalnego  jak  równieŜ
prawidłową reakcją na wniknięcie zanieczyszczeń lub pokarmu do dróg oddechowych.

Leki stosowane w chorobach układu krąŜenia.

Głównie są to:

−

leki stosowane w leczeniu nadciśnienia,

−

leki stosowane w leczeniu choroby niedokrwiennej serca,

−

leki stosowane w zaburzeniach rytmu.

Fakt występowania lub współwystępowania wiele schorzeń w układzie krąŜenia, powoduje,
Ŝe  leki  tej  grupy  są  zaŜywane  przez  pacjentów  dość  często.  W  niewydolności  serca
stosowane  są  glikozydy  nasercowe,  leki  działające  efektywnie  lecz  cechujące  się  duŜą
toksycznością.  W  zaburzeniach  rytmu  serca  stosowane  są  leki  działające  na  układ
adrenergiczny (α- i β-adrenolityki). Ponadto w schorzeniach układu krwionośnego, głównie
w leczeniu nadciśnienia i niewydolności serca, dość często stosowane są leki moczopędne
oraz  inhibitory  konwertazy  angiotensyny, czyli enzymu odpowiedzialnego za wytwarzanie
angiotensyny II, która wywiera wpływ na wzrost ciśnienia tętniczego krwi.

Leki przewodu pokarmowego.

NajwaŜniejsze z nich to:

−

leki przeczyszczające,

−

leki przeciwwymiotne,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

leczenie choroby wrzodowej,

−

leki stosowane w zaburzeniach motoryki przewodu pokarmowego.

Leczenie zaburzeń motoryki przewodu pokarmowego prowadzi do wyrównania zaburzeń
wodnych  i  elektrolitowych  oraz  leczenia  przyczynowego  jakim  zazwyczaj  jest
chemioterapia w stosunku do drobnoustrojów chorobotwórczych. Leki przeciwwymiotne
znalazły  zastosowanie  w  hamowaniu  nudności  i  wymiotów,  objawów  występujących
niezwykle  często  w  wielu  chorobach,  nie  tylko  przewodu  pokarmowego.  Etiologia
choroby  wrzodowej  wskazuje  na  wzrost  kwasowości  oraz  na  obecność  bakterii
Helicobacter pylori jako czynniki mające decydujące znaczenie.

Hormony.

Substancje słuŜące organizmowi jako swoiste regulatory jego pracy nazywane są

hormonami.  Narządy  je  produkujące  zwane  są  gruczołami  dokrewnymi  a  cały  układ
hormonalny  -  układem  dokrewnym.  W  farmakologii  hormony  znalazły  zastosowanie
w zaburzeniach  tarczycy oraz zaburzeniach gospodarki wapniowo-fosforanowej. Osobną
grupę  stanowią  hormony  płciowe  Ŝeńskie  i  męskie  stosowane  w  hormonalnej  terapii
zastępczej lub jako doustne środki antykoncepcyjne.

Witaminy.

Są to niezbędne dla Ŝycia składniki prawidłowej diety kaŜdego człowieka. Ze

względu na rozpuszczalność dzielimy ja na rozpuszczalne w wodzie (grupa B, C, H, PP
i kwas foliowy) i rozpuszczalne w tłuszczach (A, D, E i K). Niedobory witamin nazywane
hipowitaminozami są powodem wielu chorób kośćca, skóry i układu nerwowego.

4.1.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonywania ćwiczeń.

Co nazywamy lekiem?

Jakiego pochodzenia moŜe być surowiec farmaceutyczny?

Jakie mogą być postaci leków?

Jaki jest cel stosowania leków chemioterapeutycznych?

Jakie grupy antybiotyków cechują się największą toksycznością?

Jakie grupy leków wpływają na ośrodkowy układ nerwowy?

Jakie leki stosowane w chorobach układu krąŜenia posiadają stosunkowo duŜą
toksyczność?

Jakie czynniki powodują chorobę wrzodową?

4.1.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ mechanizm działania popularnych leków przeciwbólowych i przeciwgorączkowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zaopatrzyć się w dwa puste opakowania po popularnym leku przeciwgorączkowym
i przeciwbólowym wraz z ulotkami,

dokonać szczegółowej analizy załączonych ulotek,

wskazać jaki związek chemiczny jest substancją czynną w przypadku leku
przeciwgorączkowego i leku przeciwbólowego,

przeanalizować mechanizm działania leku korzystając z ulotki,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

omówić wskazania do zastosowania i przeciwwskazania,

opisać działanie niepoŜądane leku przeciwbólowego i leku przeciwgorączkowego,

zapoznać się z dawkowaniem, uwzględniając wiek potencjalnego pacjenta,

zapisać w postaci wniosków dokonaną analizę.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

puste opakowania po popularnych lekach przeciwbólowych i przeciwgorączkowych,

−

ulotki informacyjne,

−

Farmakopea Polska,

−

literatura dotycząca farmakologii,

−

przybory do pisania,

−

notatnik.

Ćwiczenie 2

Oceń właściwości kwasu acetylosalicylowego jako przykładu substancji leczniczej

o wielu zastosowaniach terapeutycznych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

korzystając z Farmakopei Polskiej lub podręcznika do farmakologii dokonać analizy
zastosowania kwasu acetylosalicylowego jako substancji czynnej wielu leków, głównie
przeciwbólowych i przeciwzapalnych oraz przeciwagregacyjnych a takŜe składnika wielu
mieszanek przeciwbólowych,

wymienić nazwy leków i preparatów zawierających kwas acetylosalicylowy, korzystając
z wielu źródeł takich jak podręcznik, ulotki, puste opakowania,

omówić wskazania i przeciwwskazania do stosowania leków i preparatów zawierających
kwas acetylosalicylowy,

opisać działanie niepoŜądane kwasu acetylosalicylowego, przeanalizować przebieg
i objawy zatrucia przewlekłego i ostrego kwasem acetylosalicylowym,

określić dawki wywołujące zatrucie przewlekłe i ostre kwasem acetylosalicylowym,

omówić zastosowanie kwasu acetylosalicylowego jako leku stosowanego w profilaktyce
zawału mięśnia sercowego.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

puste opakowania po lekach i preparatach zawierających kwas acetylosalicylowy,

−

ulotki informacyjne,

−

Farmakopea Polska,

−

literatura dotycząca farmakologii,

−

przybory do pisania,

−

notatnik.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wymienić przykłady leków chemioterapeutycznych?

⁪

opisać jak na oskrzela oddziaływuje układ współczulny?

⁪

określić co to jest premedykacja farmakologiczna?

⁪

opisać zastosowanie hormonów w farmakologii?

⁪

podać trzy przykłady zastosowania barbituranów?

⁪

podać cztery przykłady leków działających na układ pokarmowy?

⁪

podać róŜnice pomiędzy działaniem bakteriostatycznym

i bakteriobójczym?

⁪

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.

Zatrucia związkami chemicznymi i lekami

4.2.1.

Materiał nauczania

Lek lub substancję leczniczą stosujemy zwykle w celu osiągnięcia korzystnego efektu

farmakologicznego. Podawany jednak w nadmiernych dawkach, niewłaściwie lub zbyt często
wywołuje  w  organizmie  efekt  toksyczny  czyli  zatrucie.  Zatrucia  lekami  są  następstwem
głównie  stosowania  zbyt  duŜych  dawek  lub  długotrwałego  zaŜywania  prowadzącego  do
zjawiska kumulacji leku w organizmie.

Powody zatruć mogą być przypadkowe jak i rozmyślne. Zatrucia przypadkowe są

najczęściej  spowodowane  błędem  personelu  apteki,  lekarskim  lub  pielęgniarskim  czyli
omyłkowym  podaniem  leku  lub  błędem  samego  pacjenta  i  zazwyczaj  są  to  pomyłki  przy
przyjęciu danego leku. W sytuacji takiej pacjent zwykle myli zaŜywane leki lub spoŜywa lek
przeterminowany.  Zatrucia  rozmyślne  moŜna  podzielić  na  samobójstwa,  zabójstwa
i lekomanie.  Do  zatruć  rozmyślnych  dochodzi  głownie  poprzez  próby  samobójcze  lub
działanie  zbrodnicze.  Substancja  chemiczna  lub  lek  wywołujący  zatrucie  ostre  szczególnie
silne  objawy  daje  ze  strony  tzw.  narządu  krytycznego.  Jest  to  narząd,  który  jako  pierwszy
osiąga stęŜenie krytyczne substancji toksycznej.

Z toksykologicznego punktu widzenia kaŜda substancja i związek chemiczny a w tym

i leki mogą być uznane za trucizny. Mechanizm działania substancji uznawanych za trucizny
polega  specyficznym  modyfikowaniu  funkcji  i  metabolizmu  substancji  fizjologicznie
wytwarzanych  przez  organizm.  Zazwyczaj  są  to  reakcje  chemiczne  nazywane  interakcjami
i mogą  się  odbywać poprzez zmianę właściwości błon komórkowych, wpływ na homeostazę
komórki  lub  mogą  to  być  działania  ogólnoustrojowe.  Wiele  trucizn  wykazuje  działanie
wybiórcze skierowane wyłącznie do jednego narządu lub tkanki. Moc działania trucizn zaleŜy
od  wprowadzonej  do  organizmu  dawki.  Zarówno  w  farmakologia  jaki  i  toksykologia
wyróŜnia kilka rodzajów dawek.
Dawka  graniczna  (progowa,  dosis  minima  DM)  –  jest  to  ilość  substancji,  która  wywołuje
pierwsze dostrzegalne skutki biologiczne.
Dawka  lecznicza  (dosis  therapeutica,  dosis  curativa,  DC)  –  wykazuje  działanie
farmakoterapeutyczne  i  nie  wywołuje  istotnych  zakłóceń  procesów  fizjologicznych,  jest  to
dawka optymalna w czasie leczenia.
Dawka  toksyczna  (dosis  toxica,  DT)  –  jest  to  ilość  substancji,  która  po  wchłonięciu  do
organizmu wywołuje efekt toksyczny.
Dawka śmiertelna (dosis letalis, DL) – jest to ilość substancji powodująca śmierć organizmu
po jednorazowym podaniu.
Dawka  pobrana  –  ilość  substancji  zawarta  w  spoŜytym  pokarmie,  we wdychanym powietrzu
lub w materiale nałoŜonym na skórę.
Dawka  wchłonięta  –  ilość  substancji,  która  przeniknęła  przez  granicę  wymiany  faz  do
organizmu ze środowiska zewnętrznego.
Medialna dawka śmiertelna LD

(dosis letalis) – jest to statystycznie obliczona na podstawie

wyników eksperymentu na zwierzętach ilość substancji chemicznej, która powoduje śmierć
50% badanych osobników.
Niezwykle waŜnym jest takŜe ustalenie dla danego leku wskaźnika terapeutycznego, który jest
stosunkiem dawki wywołującej objawy toksyczne do dawki działającej leczniczo.

Czynnikami, które powodują wzrost toksyczności leków są:

−

reakcje uczuleniowe a w tym odczyny fotoalergiczne. odczyny alergiczne występują
często po antybiotykach, sulfonamidach, środkach znieczulających a takŜe salicylanach.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Obserwujemy najczęściej odczyny skórne, wypryski oraz pokrzywki. Odczyny alergiczne
to takŜe odczyny fotoalergiczne, w których oprócz objawów skórnych pojawiają się takŜe
silne reakcje na działanie światła. Pojawiają się one po niektórych antybiotykach,
tiazydach czy sulfonamidach,

−

działanie  rakotwórcze  –  leki  nie  powinny  przejawiać  działania  powodującego  rozwój
nowotworów.  Jednak  czynnik  związany  z  długotrwałym  stosowanie  niektórych  leków
zwiększa  takie  prawdopodobieństwo.  Dotyczy  to  przykładowo  sulfonamidów,  niektóre
antybiotyki przeciwgrzybicze jak gryzeofulwina czy pochodne kwasu izonikotynowego,

−

działanie teratogenne i embriotoksyczne. Działaniem teratogennym nazywamy toksyczne
działanie na zarodek w pierwszym trymestrze ciąŜy. Efektem takiego działania jest
wytworzenie się wad rozwojowych lub obumarcie płodu. Z kolei działanie embriotoksyczne
to niekorzystne efekty działania w pozostałych sześciu miesiącach ciąŜy.

Istnieje klasyfikacja działania leków w czasie ciąŜy pozwalająca wyróŜnić w związku

z tym pięć klas leków:
kategoria A – szkodliwe działanie tej grupy jest bardzo małe. Potwierdziły to wykonane próby

kliniczne na ludziach,

kategoria B – szkodliwość tej grupy jest podobna do kategorii A. Nie zostało to jednak

potwierdzone za pomocą testów klinicznych na ludziach,

kategoria C – szkodliwe działanie tej grupy leków potwierdzone zostało przez miarodajne

testy na populacji zwierząt,

kategoria D – działanie teratotoksyczne i embriotoksyczne tych leków jest bezsporne. Zdarza

się w wyjątkowych sytuacjach, Ŝe stosowanie takich leków u kobiet
cięŜarnych jest akceptowalne, np. w stanach zagroŜenia Ŝycia,

kategoria X – zagroŜenie ze strony tych leków jest tak pewne, Ŝe nawet w sytuacjach

wyjątkowych stosuje się bezwzględny zakaz uŜywania tych specyfików.

Leki w organizmie podlegają wielu przemianom farmakokinetycznym, tworzącym

logiczny szereg z pięciu następujących po sobie etapów. Są to:

−

uwalnianie,

−

wchłanianie,

−

dystrybucja,

−

metabolizm,

−

wydalanie.
Przemiany metaboliczne leków zachodzące w organizmie, odbywają się głównie

w wątrobie i podzielić moŜemy je na dwa rodzaje:

−

reakcje pierwszej fazy do których zaliczyć moŜna utlenianie, redukcję oraz hydrolizę,
prowadzące bądź do unieczynnienia leku bądź mogą prowadzić do zmiany charakteru leku,

−

reakcje drugiej fazy to reakcje acetylacji, sprzęgania z glicyną oraz reakcje tworzenia
glukuronianów i siarczanów. Prowadza one do otrzymania form związków chemicznych
nie wykazujących toksyczności.
Przebieg powyŜszych reakcji ma zasadniczy wpływ na procesy nieprawidłowego

wydalania a co za tym idzie ewentualnej kumulacji w organizmie. Ma to wpływ na fakt, czy
osiągnięta  zostanie  dawka  toksyczna  w  trakcie  zaŜywania  danego  specyfiku.  NaduŜywanie
leków  prowadzi  wprost  do  zjawiska  lekomanii  (lekozaleŜności).  Odbywa  się  ono  zazwyczaj
bez  wiedzy  lekarza  a  takŜe  bez  właściwego  rozpoznania  choroby  a  pierwszym  symptomem
pojawiającej się lekomanii jest uczulenie na dany lek.

Zdarza się, Ŝe u osoby chorej współistnieje wiele chorób w jednym czasie. Wymusza to

zaŜywanie równocześnie wielu leków jednocześnie. MoŜe to prowadzić do wzajemnego
oddziaływania pomiędzy zaŜywanymi lekami i do wytworzenia interakcji Zjawisko takie nosi
nazwę polipragmazji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonywania ćwiczeń.

Jak brzmi definicja dawki terapeutycznej?

Wymień podstawowe procesy wchodzące w skład metabolizmu?

Co to jest lekozaleŜność?

Dlaczego stosowanie leków w czasie ciąŜy jest niebezpieczne?

Jakie są efekty działania teratogennego leków?

Co to jest wskaźnik terapeutyczny?

Jakie rodzaje reakcji metabolicznych leków zachodzą w wątrobie?

4.2.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zidentyfikuj zawartość rutozydu w zielu bratka za pomocą chromatografii cienkowarstwowej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

dodać do 1 g surowca zielarskiego (ziele bratka) 10 cm

metanolu,

ogrzewać tak przygotowany roztwór na łaźni wodnej w temperaturze 60°C,

przesączyć podgrzany roztwór otrzymując w ten sposób tak zwany roztwór A,

przygotować metanolowy roztwór substancji porównawczej (rutozydu) o stęŜeniu
0,25 mg/cm

– roztwór B,

nanieść na płytkę chromatograficzną zawierająca Ŝel krzemionkowy jako fazę
nieruchomą 20 µm

roztworu A i 5 µm

roztworu B,

rozwijać chromatogram uŜywając jako fazy ruchomej mieszaninę następujących
rozpuszczalników: octan etylu – woda - kwas mrówkowy - kwas octowy w stosunku
100:27:11:11,

wysuszyć chromatogram w temperaturze pokojowej,

obejrzeć chromatogram w nadfiolecie (366 nm) – plamy flawonoidów wykazują brunatną
fluorescencję, a po wywołaniu metanolowym roztworem chlorku glinu o stęŜeniu
10 g/dm

, fluorescencję Ŝółtopomarańczową,

umieścić chromatogram w parach amoniaku celem pogłębienia barwy plam,

10)

przeanalizować otrzymany chromatogram, obecność plam z roztworu A i roztworu B
wskazuje na obecność rutozydu w zielu bratka.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

łaźnia wodna,

−

sączki,

−

lejki szklane,

−

płytki chromatograficzne,

−

statyw do sączenia,

−

mikropipeta do nanoszenia próbki,

−

odczynniki:
-

metanol,

rutozyd o stęŜeniu 0,25 mg/cm

octan etylu: woda: kwas mrówkowy: kwas octowy w stosunku 100:27:11:11,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

chlorek glinu o stęŜeniu 10 g/dm

cz.d.a. amoniak.

Ćwiczenie 2

Scharakteryzuj oddziaływanie toksyczne luminalu jako przykład zatrucia barbituranami.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

dokonać ogólnej charakterystyki pochodnych kwasu barbiturowego korzystając z danych
literaturowych,

wyróŜnić podstawowe grupy pochodnych kwasu barbiturowego ze względu na czas
działania,

określić przyczyny zatruć barbituranami,

omówić objawy pojawiające się w zatruciu przewlekłym pochodnymi kwasu
barbiturowego,

omówić objawy pojawiające się w zatruciu ostrym pochodnymi kwasu barbiturowego,

podać dawkę toksyczną luminalu,

podać dawkę śmiertelną luminalu,

opisać sposoby usuwania barbituranów z organizmu oraz ratowania osób zatrutych,

wyciągnąć wnioski po przeanalizowaniu zatrucia luminalem.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

Farmakopea Polska,

−

literatura dotycząca farmakologii,

−

przybory do pisania,

−

notatnik.

Ćwiczenie 3

Określ rodzaje i oceń wpływ trucizn na zdrowie i Ŝycie człowieka.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

podać definicje trucizny, toksyny, ksenobiotyku, zatrucia przewlekłego i zatrucia ostrego,

dokonać klasyfikacji trucizn, jako kryterium wyboru zastosować pochodzenie,

podać przykłady trucizn pochodzenia biologicznego,

podać przykłady trucizn pochodzenia przemysłowego,

opisać powstawanie zatruć przewlekłych, oceniając jakie najczęściej czynniki je
wywołują,

opisać powstawanie zatruć ostrych, oceniając jakie najczęściej czynniki je wywołują,

opisać zapobieganie powstawania zatruć ostrych i przewlekłych,

wyciągnąć wnioski i zanotować.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

foliogramy dotyczące najczęściej występujących trucizn,

−

rzutnik pisma,

−

literatura dotycząca farmakologii i toksykologii,

−

przybory do pisania,

−

notatnik.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

podać definicje dawek leczniczej i śmiertelnej?

⁪

opisać reakcje uczuleniowe pojawiające się w sytuacji toksycznego
oddziaływania leków?

⁪

określić jakie są powody powstawania zatruć lekami?

⁪

opisać na czym polega działanie rakotwórcze niektórych leków?

⁪

podać jakie grupy leków są szczególnie niebezpieczne?

⁪

ocenić niebezpieczny wpływ leków zaŜywanych przez kobiety w ciąŜy? ⁪

⁪

określić co to jest lekomania?

⁪

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.

Toksyczność substancji uzaleŜniających

4.3.1.

Materiał nauczania

Substancje uzaleŜniające powodują w organizmie człowieka zespół objawów

wyraŜających  się  zaleŜnością  psychiczną  i  fizyczną.  Sprowadzają  się  one  do  konieczności
zaŜywania  substancji  wywołujących  oczekiwany  efekt  odurzający.  ZaleŜność  psychiczna
powoduje,  Ŝe  chory  jest  zmuszony  nieustannie  dostarczać  do  organizmu  substancję
uzaleŜniającą.  Efektem  nadmiernego  zaŜywania  niektórych  leków  czy  środków
uzaleŜniających  jest  zjawisko  tolerancji.  Jedną  z  cech  charakterystycznych  tolerancji  jest
przymus

przyjmowania

coraz

większych

dawek

środka

farmakologicznego

lub

uzaleŜniającego  w  celu  osiągnięcia  oczekiwanego  efektu.  Przymus  i  napięcie  wewnętrzne
ustępują  po  zaŜyciu  środka  uzaleŜniającego.  Środkami  wywołującymi  bardzo  szybkie
uzaleŜnienie psychiczne są między innymi kokaina, alkohol etylowy czy LSD.

Tabela 2. Związki wywołujące uzaleŜnienia [6, s. 113]

kokaina

bardzo silna zaleŜność psychiczna

amfetamina

silna zaleŜność psychiczna

związki psychostymulujące

nikotyna

silna zaleŜność psychiczna

barbiturany i leki nasenne

silna zaleŜność psychiczno-fizyczna

alkohol etylowy

silna zaleŜność psychiczno-fizyczna

związki działające depresyjnie na

OUN

inhalanty

silna zaleŜność psychiczna

leki anksjolityczne

benzodiazepiny

umiarkowana zaleŜność psychiczno-
fizyczna

LSD

słaba zaleŜność psychiczno-fizyczna

meskalina

słaba zaleŜność psychiczno-fizyczna

fencyklidyna

umiarkowana zaleŜność psychiczno-
fizyczna

związki psychomimetyczne

kannabinoidy

słaba zaleŜność psychiczno-fizyczna

ZaleŜność fizyczna jest takim stanem organizmu w którym ciągłe przyjmowanie takiego

środka  jest  jednym  z  czynników  niezbędnych  dla  prawidłowego  funkcjonowania  czyli
zdrowia.  W  organizmie  pojawiają  się  zmiany  prowadzące  do  zespołu  abstynenckiego.
Objawami wystąpienia takiego zespołu jest pobudzenie nerwowe, niepokój, bóle mięśniowe,
bezsenność, omamy, wizje, a takŜe drgawki.

Istnieje wiele czynników sprzyjających powstawaniu uzaleŜnienia. Jest to zarówno

naduŜywanie leków jak równieŜ czynniki psychologiczne takie jak stres, napięcia wewnętrzne
lub  konflikty  w  domu  i  w  pracy.  JeŜeli  lek  lub  substancja  powoduje  poprawę  nastroju
i złagodzenie  napięć  zostaje  zaakceptowana  jako  swoiste  antidotum  na  Ŝyciowe  kłopoty.
Osoba  uzaleŜniona  poszukuje  więc  przez  zaŜywanie  środków  uzaleŜniających  wyjścia
z trudnej sytuacji nie poszukując jednocześnie jej rozwiązania.

NaduŜywanie środków mogących powodować z czasem uzaleŜnienie jest wynikiem wielu

współistniejących  czynników.  Problemy  w  Ŝyciu  osobistym  powodujące  stany  obniŜonego
nastroju,  napięcia,  emocje,  stany  depresyjne  czasem  po  prostu  moda  są  zaliczane  do
najczęstszych. Dodać do nich moŜemy duŜą dostępność i łatwość zakupu, co stanowi niemałą
zachętę do ich zaŜycia.

Zjawisko prowadzące do nałogu lub nawyku nazywane jest toksykomanią. WyróŜniono

następujące typy toksykomanii:

Typ morfinowy – silna zaleŜność psychiczna i fizyczna, skutkuje objawami
abstynenckimi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Typ barbituranowo - alkoholowy – silna zaleŜność psychiczna, słaba fizyczna.

Typ kokainowy – silna zaleŜność psychiczna, słaba fizyczna, występują objawy
abstynenckie.

Typ cannabis – wywoływany przez alkaloidy konopi, silna zaleŜność psychiczna,
brak fizycznej, brak objawów abstynenckich.

Typ amfetaminowy – zaleŜność psychiczna, brak zaleŜności fizycznej.

Typ khat – zaleŜność psychiczna, brak lub słaba zaleŜność fizyczna.

Typ substancji halucynogennych – słaba zaleŜność psychiczna, brak zaleŜności
fizycznej.

Typ lotnych rozpuszczalników – słaba zaleŜność psychiczna, silne objawy toksyczne.

Do substancji najczęściej wywołujących uzaleŜnienie zaliczamy:

Morfina i pochodne.

Do tej grupy substancji zwanych opioidami naleŜą między innymi morfina, heroina,

kodeina  i  etylomorfina.  Mogą  one  powodować  zjawisko  zwane  zaleŜnością  opioidową.
Szczególnie  niebezpieczne  jest  oddziaływanie  morfiny  na  ośrodkowy  układ  nerwowy,
powodujące  zmniejszenie  wraŜliwości  ośrodka  oddechowego,  prowadzące  do  jego
poraŜenia,  pojawiają  się  urojenia,  zanik  wyŜszych  uczuć,  halucynacje  i  psychozy.
W uzaleŜnieniu  pojawiają  się  charakterystyczne  objawy:  suchość  błon  śluzowych  dróg
oddechowych,  nerwobóle  oraz  bóle  mięśniowe.  Po  odstawieniu  opioidów  pojawiają  się
objawy  zespołu  abstynencji.  Są  to:  osłabienie,  senność,  bóle  i  drŜenia  mięśniowe,
wymioty, biegunki, skurcze jelit, nadmierne pocenie się, niepokój i senność.

Leki nasenne.

Ze strony leków nasennych główne zagroŜenie związane jest z barbituranami oraz

pochodnymi  benzodiazepiny.  Najczęściej  przyjmowane  pochodne  benzodiazepiny  to
diazepam,  lorazepam  i  nitrazepam,  zaś  z  grupy  pochodnych  kwasu  barbiturowego
najczęściej  zaŜywane  są  cyklobarbital,  fenobarbital  i  tiopental.  Są  one  przyjmowane
początkowo  w  celach  terapeutycznych  w  zaburzeniach  snu.  Jednak  wywołują  one
zjawisko  tolerancji  szczególnie  silnie  zaakcentowane  w  czasie  stosowania  pochodnych
benzodiazepin, co powoduje wytworzenie uzaleŜnienia, spotęgowane przez wytwarzanie
stanów  euforycznych.  Osoby  naduŜywające  barbituranów  doprowadzają  do  uzaleŜnienia
się  psychicznego  i  fizycznego  wraz  z  objawami  abstynenckimi,  do  których  zaliczyć
moŜna  omamy,  drgawki,  niewydolność  oddechową,  zaburzenia  krąŜenia.  Pochodne
benzodiazepiny

połączeniu

alkoholem

etylowym

stanowią

szczególne

niebezpieczeństwo  dla  osoby  je  zaŜywającej.  Zdarza  się,  Ŝe  są  przyjmowane  w  celach
samobójczych  w  niezwykle  duŜych  dawkach.  Nagłe  odstawienie  benzodiazepin  nie
wywołuje  objawów  abstynenckich  w  pierwszej  chwili.  Mogą  się  one  ujawniać  po  kilku
dniach i są to: mrowienie kończyn, zaburzenia czucia, zwiększona wraŜliwość na światło
oraz drgawki.

Alkohol etylowy.

UzaleŜnienie od alkoholu etylowego jest w porównaniu z innymi substancjami

odurzającymi  częstsze,  co  przede  wszystkim  związane  jest  z  duŜą  dostępnością  tej
substancji.  Przybiera  ono  cechy  nałogu,  który  cechuje  się  duŜą  zaleŜnością  fizyczną
i psychiczną. W mechanizmie alkoholizmu jako jednostki chorobowej niezwykle duŜego
znaczenia  upatrywać  naleŜy  w  działaniu  systemów  enzymatycznych  metabolizujących
alkohol etylowy. Są nimi przede wszystkim dehydrogenaza alkoholowa i dehydrogenaza
aldehydowa  a  takŜe  katalaza  i  mikrosomalny  układ  utleniania  etylowego  (MEOS).
Enzymy  te  w  celu  osiągnięcia  optimum  swej  aktywności  muszą  ulec  indukcji.
Zapotrzebowanie  na  substrat  przez  te  układy  enzymatyczne  wywołuje  zjawisko  zwane
„głodem”. Towarzyszą mu niezwykle uciąŜliwe i przykre objawy. Geneza tych objawów

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

znajduje  się  na  poziomie  biotransformacji  etanolu  w  wątrobie  a  dotyczy  gospodarki
węglowodanowej  i  lipidowej  oraz  zaburzeń  kwasowo-zasadowych  i  niedotlenienia
komórek.  Czynnikiem,  który  ma  niezwykle  waŜny  wpływ  na  toksyczność  etanolu  jest
jego  silne  degeneracyjne  działanie  na  układ  nerwowy.  Jest  to  związane  ze  zmianami
zanikowymi  płatów  czołowych  kory  mózgowej,  poniewaŜ  te  części  mózgu  odpowiadają
za  tzw.  wyŜsze  funkcje  psychiczne.  U  osób  systematycznie  naduŜywających  alkoholu
rozwija  się  z  czasem  zespół  objawów  zwanych  chorobą  alkoholową,  której  towarzyszy
padaczka  alkoholowa  i  stan  zwany  delirium  tremens  czyli  majaczenie  alkoholowe.
Leczenie  choroby  alkoholowej  opiera  się  głównie  na  terapii  psychologicznej,
wspomaganej  farmakologicznie.  Do  tego  celu  uŜywa  się  leku  o  nazwie  disulfiram
(Esperal),  wszywanego  pod  skórę  w  postaci  tzw.  peletek,  czyli  tabletek  wszywanych
podskórnie,  rozpuszczających  się  przez  okres  nawet  kilku  miesięcy.  Alkohol  etylowy
bardzo często daje interakcje z zaŜywanymi lekami co potęguje jego szkodliwe działanie.
Zatrucia  etanolem  dzielimy  na  lekkie,  średnie  i  cięŜkie,  kryterium  oceny  jest  zawartość
etanolu w promilach.

Tabela 3. Rodzaje zatrucia alkoholem etylowym i objawy charakterystyczne

Rodzaj zatrucia etanolem

Objawy charakterystyczne

Zatrucie lekkie

0,5-1,5 promila

pobudzenie, wydłuŜony czas reakcji, zaburzenia widzenia
i koordynacji ruchowej, osłabiony samokrytycyzm,
zaburzona spostrzegawczość, pojawia się euforia, nadmierna
pewność siebie, skłonność do kłótni i awantur

Zatrucie średnie

1,5-3,0 promila

silne zaburzenia koordynacji ruchowej, pojawiają się
nieopanowane ruchy, upośledzenie widzenia, brak
samokrytycyzmu, bełkotliwa mowa

Zatrucie ostre

3,0-5,0 promila

podwójne widzenie, szczękościsk, silne zaburzenia
koordynacji, pojawiają się zaburzenia krąŜeniowo-
oddechowe, drgawki, utrata przytomności

Środki halucynogenne.

Działanie tych związków prowadzi do pojawienia się charakterystycznych

halucynacji  i omamów  zarówno  wzrokowych  jaki  słuchowych.  Dołączają  do  nich
gwałtowne  skoki  nastroju  objawiające  się  bądź  euforią  bądź  depresją.  Do  najczęściej
zaŜywanych  środków  o  działaniu  halucynogennym  naleŜą:  meskalina,  psylocybina  oraz
fencyklidyna.  UzaleŜnienie  od  tych  środków  ma  głównie  charakter  uzaleŜnienia
psychicznego  nasilającego  się  z  biegiem  czasu.  Ponadto  wytwarza  się  tolerancja.
Szczególnie groźne są pojawiające się napady agresji, lęku oraz zaburzenia mowy.

Amfetamina.

NaleŜy do związków silnie pobudzających ośrodkowy układ nerwowy.

Po osiągnięciu stanu pobudzenia u osoby zaŜywającej amfetaminę, pojawiają się objawy
zupełnie  odmienne  tj.  senność,  zmęczenie  oraz  stany  depresyjne.  Związek  ten  w  bardzo
krótkim  czasie  wywołuje  rozwój  tolerancji  i  w  konsekwencji  zaleŜność  psychiczną.
Objawami  odstawienia  amfetaminy  są:  halucynacje,  omamy  dotyczące  zarówno  zmysłu
wzroku jak i słuchu.

Haszysz i marihuana.

Substancje te naleŜą do grupy pochodnych kannabinolu i uwaŜane za substancje

uzaleŜniające o nieco mniejszej sile działania niŜ wymienione wyŜej. Są one
otrzymywane z konopi indyjskich. Objawy pojawiające się w czasie zaŜywania haszyszu
i marihuany związane są z nieprawidłową pracą ośrodkowego układu nerwowego. NaleŜą
do nich zaburzenia pamięci, braki w koncentracji a ponadto charakterystyczne
przekrwienie gałek ocznych i zaburzenia ze strony układu oddechowego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tytoń.

Palenie tytoniu uznawane jest za uzaleŜnienie o charakterze psychicznym. Wywołuje

je  substancja  zawarta  w  tytoniu  –  nikotyna  oraz  zjawisko  przyzwyczajenia  do  palenia
tytoniu  w sytuacjach  np.  stresujących.  Spośród  wyŜej  wymienionych  substancji
uzaleŜniających  palenie  tytoniu  wydaje  się  być  najmniej  szkodliwe  społecznie.  Jednak
zawartość  wielu  substancji,  głównie  rakotwórczych  węglowodorów  i  ciał  smołowatych,
niesie  ryzyko  powstania  chorób  nowotworowych  układu  oddechowego,  głównie  raka
płuc. Z epidemiologicznego punktu widzenia dotyczy on częściej męŜczyzn. UzaleŜnienie
to  wywołuje  takŜe  toksyczny  wpływ  tlenku  węgla  na  organizm  palaczy.  StęŜenie
patologicznej  formy  hemoglobiny  tworzącej  połączenie  z  tlenkiem  węgla  -
karboksyhemoglobiny u palaczy wzrasta do poziomu przy którym pojawiają się pierwsze
objawy zatrucia tlenkiem węgla (ok. 10%). Nałóg palenia tytoniu jest jednym z głównych
czynników  powodujących  chorobę  niedokrwienną  serca  oraz  nadciśnienie  tętnicze
u palaczy, takŜe u tzw. „palaczy biernych”. Nagłe odstawienie nikotyny powoduje między
innymi zjawisko głodu, prowadzące często do gwałtownego przyboru masy ciała. Wynika
to z faktu, Ŝe nikotyna wprowadzana do organizmu podnosi poziom glukozy we krwi.

4.3.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonywania ćwiczeń.

Na czym polega zjawisko tolerancji?

Jakie czynniki sprzyjają powstawaniu uzaleŜnienia?

Jakie objawy są charakterystyczne w zespole abstynencji w zaleŜności typu opioidowego?

Jakie substancje naleŜą do grupy pochodnych kannabinolu?

Jakie enzymy metabolizują przemiany alkoholu etylowego w organizmie?

Jakie są charakterystyczne objawy dla zatrucia ostrego alkoholem etylowym?

Jakiego rodzaju uzaleŜnienie pojawia się u palaczy?

4.3.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeprowadź analizę szkodliwości zdrowotnej i społecznej palenia tytoniu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

dokonać analizy właściwości nikotyny jako substancji potencjalnie uzaleŜniającej,

określić wpływ nikotyny na komórki i tkanki osoby palącej,

przeanalizować skład dymu tytoniowego ze szczególnym uwzględnieniem związków
tlenku węgla oraz wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA) -
związków potencjalnie rakotwórczych a takŜe niektórych alkaloidów,

omówić działanie toksyczne dymu tytoniowego,

ocenić

chorobotwórczość

dymu

tytoniowego

podkreślając

jego

właściwości

chorobotwórcze dla osób palących oraz embriotoksyczne i teratogenne dla matek
palących,

podkreślić szkodliwość społeczną palenia tytoniu takŜe dla tzw. biernych palaczy,

wyciągnąć wnioski.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

Farmakopea Polska,

−

literatura dotycząca toksykologii,

−

ulotki na temat szkodliwości palenia tytoniu,

−

przybory do pisania,

−

notatnik.

Ćwiczenie 2

Scharakteryzuj objawy zatrucia alkoholowego w zaleŜności od stęŜenia alkoholu

etylowego we krwi.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

dokonać analizy właściwości alkoholu etylowego, jako substancji potencjalnie
uzaleŜniającej,

przeanalizować przebieg procesów metabolicznych alkoholu etylowego i jego toksyczny
wpływ na organizm,

określić na podstawie danych literaturowych dawkę toksyczną i dawkę śmiertelną
alkoholu etylowego w organizmie człowieka,

korzystając z literatury oraz z tabeli nr 3 poradnika omówić intensywność i częstość
występowania objawów toksycznych w zaleŜności od zawartości alkoholu etylowego we
krwi,

podkreślić negatywne skutki spoŜywania alkoholu przez kierowców,

omówić negatywne aspekty społeczne choroby alkoholowej,

wyciągnąć wnioski.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

Farmakopea Polska,

−

literatura dotycząca toksykologii,

−

przybory do pisania,

−

notatnik.

Ćwiczenie 3

Na przykładzie naduŜywania popularnych leków, określ na czym polega zjawisko

lekozaleŜności i oceń jego skutki zdrowotne i społeczne.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić na czym polega problem lekozaleŜności,

sprecyzować mechanizm tego zjawiska,

określić jakie leki najczęściej są przez pacjentów naduŜywane,

zaproponować działania profilaktyczne zapobiegające powstawaniu lekozaleŜności,

ocenić skutki zdrowotne lekozaleŜności,

ocenić skutki społeczne lekozaleŜności,

wyciągnąć wnioski i zanotować.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

Ustawa z dnia 6 września 2001 r. Prawo Farmaceutyczne (tj. Dz.U. z 2004 r., Nr 53,
poz. 533),

−

literatura dotycząca farmakologii i toksykologii,

−

opakowania po popularnych lekach wywołujących uzaleŜnienia,

−

ulotki profilaktyczne,

−

Farmakopea Polska.

4.3.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wymienić czynniki sprzyjające powstawaniu uzaleŜnienia?

⁪

opisać szkodliwość społeczną palenia tytoniu?

⁪

określić co to jest delirium tremens?

⁪

opisać uzaleŜnienie wywoływane przez leki nasenne?

⁪

podać definicję tolerancji i uzaleŜnienia?

⁪

podać przykłady substancji wywołujących powstawanie bardzo
szybkiego uzaleŜnienia psychicznego?

⁪

podać przykłady związków psychomimetycznych?

⁪

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

Przeczytaj uwaŜnie instrukcję.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, wstawiając w odpowiedniej
rubryce znak X. W przypadku pomyłki naleŜy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem,
a następnie ponownie zaznaczyć odpowiedź prawidłową.

Test zawiera 20 zadań, w tym: 15 z poziomu podstawowego i 5 z poziomu
ponadpodstawowego.

Do kaŜdego zadania dołączone są 4 moŜliwe odpowiedzi. Tylko jedna jest prawidłowa.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

Kiedy udzielanie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóŜ jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Powodzenia

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Lekiem nazywamy

substancję działającą terapeutycznie.

substancję wprowadzoną do organizmu w odpowiedniej postaci.

substancję wprowadzoną do organizmu w celach terapeutycznych.

substancję wprowadzoną do organizmu w odpowiedniej postaci w celach
terapeutycznych.

Surowcami uŜywanymi do pozyskiwania leków mogą być
a)

tylko surowce roślinne.

tylko surowce mineralne.

tylko surowce zwierzęce.

surowce roślinne, surowce mineralne, surowce zwierzęce.

Przykładem stałych postaci leków są

nalewki.

mazidła.

maści.

maceraty.

Przykładem antybiotyków o wysokiej toksyczności są

sulfonamidy.

tetracykliny.

cefalosporyny.

karbapenemy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Do grupy leków stosowanych w schorzeniach ośrodkowego układu nerwowego naleŜą

leki psychotropowe.

leki działające na układ współczulny.

leki wykrztuśne.

leki chemioterapeutyczne.

Pochodne kwasu barbiturowego wykazują działanie

uspokajające.

nasenne.

przeciwpadaczkowe.

wszystkie wyŜej wymienione.

Ilość substancji, która po wchłonięciu do organizmu wywołuje efekt toksyczny nazywamy

dawką terapeutyczną.

dawką toksyczną.

dawką letalną.

dawką śmiertelną.

Działanie toksyczne na zarodek w pierwszym trymestrze ciąŜy nazywamy działaniem

embriotoksycznym.

rakotwórczym.

teratogennym.

alergicznym.

Do reakcji pierwszej fazy w metabolizmie leków w organizmie zaliczamy

sprzęganie z glicyną.

tworzenie siarczanów.

utlenianie.

tworzenie glukuronianów.

10.

Szkodliwe oddziaływanie leków w czasie ciąŜy, potwierdzone przez miarodajne testy na
zwierzętach pozwala na zaliczenie do kategorii

11.

Zjawisko polipragmazji polega na

zaŜywaniu leku o wysokiej toksyczności.

kumulacji leków w organizmie.

zaŜywaniu wielu leków, które wchodzą w liczne interakcje.

pojawieniu się lekozaleŜności.

12.

Zjawisko polegające na przyzwyczajeniu do stałego zaŜywania środków odurzających,
w efekcie czego pojawia się przymus przyjmowania coraz większych dawek leków
nazywamy

zaleŜności psychicznej.

zaleŜności fizycznej.

tolerancją.

zaleŜnością psychofizyczną.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13.

UzaleŜnienie wywoływane przez alkohol etylowy wykazuje cechy

silnego uzaleŜnienia psychicznego.

silnego uzaleŜnienia fizycznego.

silnego uzaleŜnienia psychofizycznego.

słabego uzaleŜnienia psychofizycznego.

14.

Do grupy morfiny i jej pochodnych wywołujących zaleŜność opioidalną naleŜy

tylko heroina.

tylko kodeina.

tylko morfina.

heroina, kodeina, morfina.

15.

Objawy zatrucia ostrego alkoholem etylowym pojawiają się, gdy we krwi alkohol etylowy
znajduje się w stęŜeniu

od 0,5 do 1,0 promila.

od 1,0 do 2,0 promila.

od 0,2 do 1,0 promila.

od 3,0 do 5,0 promila.

16.

Do grupy pochodnych kannabinolu naleŜy

amfetamina.

marihuana.

kokaina.

nikotyna.

17.

Farmakologiczne leczenie choroby alkoholowej polega na

wszywaniu leków pod skórę w postaci peletek.

doŜylnym podawaniu leków.

doustnym podawaniu leków.

podawaniu leków drogą podjęzykową.

18.

Halucynacje, omamy oraz gwałtowne skoki ciśnienia są charakterystyczne dla
uzaleŜnienia wywołanego przez

amfetaminę.

środki halucynogenne.

alkohol etylowy.

amfetaminę, alkohol etylowy.

19.

Nałóg związany z zaŜywaniem alkaloidów konopi zaliczany jest do

toksykomanii typu kokainowego.

toksykomanii typu lotnych rozpuszczalników.

toksykomanii typu khat.

toksykomanii typu cannabis.

20.

Przyczyny zatruć lekami najczęściej są spowodowane

tylko pomyłką przy przyjęciu leku.

tylko pomyłką lekarza.

tylko pomyłką farmaceuty.

pomyłką przy przyjęciu leku, pomyłką lekarza, pomyłką farmaceuty.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Określanie wpływu leków i substancji toksycznych na organizm

Zakreśl poprawną odpowiedź

zadania

Odpowiedź

Punkty

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

LITERATURA

Korzybski R., Formański T.: Chemia farmaceutyczna. PZWL, Warszawa 1985

Mĕszaros J., Gajewska-Mĕszaros S.: Podstawy Farmakologii. PZWL, Warszawa 1999

Krupińska J., Janiec W.: Farmakodynamika. PZWL, Warszawa 1986

Bogdanik T.: Toksykologia kliniczna. PZWL, Warszawa 1988

Seńczuk W.: Toksykologia. PZWL, Warszawa 1999

Rajtar-Cynke G.: Farmakologia. Czelej Sp.z o.o., Lublin 2002

Farmakopea Polska V

Dutkiewicz T.: Chemia toksykologiczna. PZWL, Warszawa 1974

Lülmann H., Mohr K., Ziegler A., Bieger D.: Kieszonkowy atlas farmakologii. PZWL,
Warszawa 1995