Max Weber - Duch kapitalizmu

2. Duch kapitalizmu

tytule naszego studium widnieje do pretensjonalnie brzmi ce poj cie »duch kapitalizmu«.
Co nale y pod tym poj ciem rozumie ? Przy próbie jego zdefiniowania pojawiaj si od razu

pewne, wynikaj ce z samej istoty naszego celu badawczego, trudno ci.

Je li w ogóle istnieje jaki przedmiot, do którego zastosowanie tego okre lenia miałoby sens, to

mo e to by jedynie »jednostka historyczna«, tzn. pewien kompleks powi za w rzeczywisto ci
historycznej, które mo na by uj w poj ciow cało z punktu widzenia ich znaczenia kulturowego.

Takiego poj cia historycznego nie mo na jednak, jako e jego tre odnosi si do indywidualnego

zjawiska, definiowa  według schematu genus  proximum  [gatunek najbli szy omawianemu — przyp.
red.],  differentia  specifica  (czyli  odr bnie,  w  oderwaniu  —  abgegrentz).  Trzeba  je  komponowa
stopniowo, bior c poszczególne składniki z historycznej rzeczywisto ci. Ostateczne okre lenie poj cia
nie  mo e  wi c  nast pi   na  pocz tku,  lecz  dopiero  na  ko cu  pracy  badawczej.  W  toku  analizy  oka e
si ,  jak  najadekwatniej  mo na  okre la   to,  co  rozumiemy  pod  poj ciem  »duch  kapitalizmu«.  Nasze
sposoby  interpretacji  (o  których  b dzie  jeszcze  mowa)  nie  s   oczywi cie  jedynymi  metodami  bada
zjawisk  historycznych.  Inne  punkty  widzenia  pozwoliłyby,  jak  w  przypadku  ka dego  zjawiska
historycznego,  odkry   inne  cechy,  nie  tylko  »istotne«.  Wynika  st d,  e  pod  poj ciem  »duch
kapitalizmu«  niekoniecznie  mo na  lub  trzeba  rozumie   tylko  to,  co  bierzemy  jako  rzecz  istotn   dla
naszych  bada .  Taka  sama  jest  istota  »tworzenia  poj   historycznych«,  przy  którym  d y  si   nie  do
szufladkowania  rzeczywisto ci  w  abstrakcyjne  poj cia  gatunkowe,  lecz  wi e  si   jej  elementy
w konkretne,  genetyczne  zwi zki,  zawsze  o  indywidualnym  zabarwieniu.  Je li  jednak  ma  doj   do
ustalenia  przedmiotu,  który  pragniemy  zanalizowa   i  obja ni   historycznie,  to  nie  mo e  chodzi
o poj ciow  definicj , lecz na wst pie o tymczasowe uzmysłowienie tego, co ma si  na my li mówi c
o »duchu kapitalizmu«. Jest to niezb dne dla zrozumienia tego, co stanowi przedmiot bada .  W tym
celu  trzymamy  si   pewnego  dokumentu  owego  »ducha«,  zawieraj cego  w  klasycznej  niemal
przejrzysto ci to, o co nam chodzi, a jednocze nie maj cego t  zalet ,  e dokument ten wolny jest od
wszelkich  bezpo rednich  nawi za   do  spraw  religii.  Jest  to  dokument  w  stosunku  do  tematu
»niezaanga owany«:

Pami taj, e czas to pieni dz; ten, kto mógłby przez dzie zarobi dziesi szylingów, lecz pól dnia sobie

spaceruje lub le y w swoim pokoju, nie mo e tego sam obliczy , cho by na swoje przyjemno ci wydal tylko sze
pensów,  gdy   prócz  tego  wydal  jeszcze,  czy  raczej  zmarnował,  pi   szylingów.  Pami taj,  e  kredyt  to  pieni dz.
Je li kto  zostawia mi swoje pieni dze, to przekazuje mi przez to interesy, czyli tyle, ile w tym czasie mog  z tym
pocz

. B dzie to znaczna suma, je eli człowiek ten ma dobry i du y kredyt i potrafi z niego zrobi dobry u ytek.

Pami taj, e pieni dz ma natur polegaj c na rozmna aniu si i tworzeniu nowego. Pieni dz robi pieni dz,

ka dy  nowy  rodzi  nast pny  i  tak  dalej.  Pi   szylingów  daje  sze ,  w  dalszym  obrocie  siedem,  a   dojdzie  do  stu
funtów.  Im  wi cej  jest  pieni dza,  tym  wi cej  zysku  w  obrocie,  a  zysk  ten  ro nie  coraz  szybciej.  Kto  zabija
macior ,  niszczy  całe  przyszłe  potomstwo  do  tysi cznego  pokolenia.  Kto  zabija  pi cioszylingówk ,  morduje(!)
wszystko  to,  co  mo na  by  z  niej  wyprodukowa :  całe  góry  funtów  szterlingów.  Pami taj,  i   zgodnie
z przysłowiem, dobry płatnik jest panem sakiewki ka dego. Kto jest znany jako punktualnie płac cy, ten w ka dej
chwili mo e po yczy  pieni dze, których jego przyjaciele akurat nie potrzebuje.

Daje to wielkie korzy ci. Obok pilno ci i umiaru nic tak nie przyczynia si do awansu młodego człowieka

w  wiecie, jak punktualno  i akuratno  w interesach. Dlatego nigdy nie przetrzymuj po yczonych pieni dzy ani
o  godzin   dłu ej,  ni   obiecałe ,  eby  przyjaciel  si   nie  zdenerwował  i  nie  zamkn ł  raz  na  zawsze  dost pu  do
swego portfela. Trzeba zwraca  uwag  na najmniejsze drobiazgi maj ce wpływ na kredyt. Odgłosy twojej pracy,
które twój wierzyciel słyszy o pi tej rano czy o ósmej wieczór, zadowalaj  go na pół roku; ale je li zobaczy ci
przy stole bilardowym lub usłyszy w gospodzie w czasie, gdy powiniene  pracowa , to ju  nast pnego dnia zapyta
o  zwrot  pieni dzy  i  za da  ich,  zanim  zbierzesz  potrzebn   sum .  Poza  tym  taka  pracowito   oznacza,  e  pa-
mi tasz o swoich długach i pokazuje,  e jeste  uczciwym człowiekiem, a to pomna a twój kredyt.

Strze si przed uwa aniem wszystkiego, co masz, za swoj własno — i przed yciem według takiego

mniemania. Takie złudzenia s udziałem wielu ludzi korzystaj cych z kredytu. By si przed tym ustrzec, prowad
dokładny rachunek wydatków i wpływów.

Je li zadasz sobie trud uwa ania na szczegóły, b dzie to miało nast puj cy dobry skutek; odkryjesz, jak

przedziwnie małe wydatki puchn do du ych sum i zauwa ysz, e mo na by zaoszcz dzi , i zorientujesz si , ile
w przyszło ci zaoszcz dzi mo na.

Za sze szylingów rocznie mo esz obraca stoma szylingami, pod warunkiem, e jeste człowiekiem znanym

z m dro ci i uczciwo ci. Kto wydaje bezproduktywnie grosz, ten wyda bez potrzeby i sze szylingów rocznie, a to

jest  cena  obracania  stoma  szylingami.  Ten,  kto  dziennie marnuje  swój czas  warty  jednego grosza  (mo e  to  by
cho by  par   minut),  ten  traci  w  skali  całego  roku  sum   równ   obracania  stoma  funtami.  Ten,  kto  traci
bezproduktywnie czas warty pi ciu szylingów, stracił te pi  szylingów, jakby je wyrzucił do morza. Kto traci pi
szylingów,  ten  traci  nie  tylko  t   sum ,  lecz  i  wszystko,  co  mógłby  na  niej  zarobi   obracaj c  ni ,  a  to  oznacza
w przypadku młodego człowieka sumy bardzo znaczne

Te słowa, skierowane do nas przez Benjamina Franklina

, s tymi samymi, które w »obrazach

kultury ameryka skiej«

Ferdynand Kurnberger uznaje, z humorem i zło liwo ci , za wyznanie wiary

Jankesa.

Nikt nie mo e w tpi , e z tego tekstu przemawia »duch kapitalizmu«, ale te nie b dziemy

twierdzili,  e zawarto tu wszystko, co si  pod tym poj ciem rozumie. Pozosta my jeszcze przez chwil
przy  tym  tek cie,  którego  yciow   m dro   Kurnberger  streszcza  w  słowach:  »Z  bydła  robi  si   łój,
z ludzi  pieni dze«  W  tej  »filozofii  sk pstwa«  jako  rzecz  najwa niejsza  jawi  si   ideał  człowieka
uczciwego,  godnego  kredytu.  Zwłaszcza  za   jawi  si   obowi zek  jednostki  wobec  interesu  pojmo-
wanego  jako  cel  sam  w  sobie,  obowi zek  zwi kszania  kapitału.  I  rzeczywi cie,  istot   rzeczy  jest  tu
fakt,  e  zaleca  si   nie  tyle  zwykł   technik   ycia,  co  raczej  specyficzn   »etyk «,  której  naruszenie
uwa ane jest nie tylko za głupot , lecz za pewien rodzaj zaniedbywania obowi zku. Propaguje si  nie
tylko »m dro  w interesach« — tego jest wiele i w innych miejscach — lecz pewien etos. Wła nie to
nas interesuje.

Jakub Fugger odpowiada swemu, ju w stanie spoczynku, koledze — gdy ten namawia go, by

uczynił to samo — »on [Fugger] my li inaczej. Zamierza zarabia , póki to mo liwe«

. »Duch« tej

wypowiedzi  ró ni  si   wyra nie  od  Franklinowskiej.  To,  co  u  Fuggera  znajduje  wyraz  w  kupieckiej
odwadze i stanowi osobist , etycznie indyferentn  skłonno , u Franklina przyjmuje charakter etycznie
zabarwionej maksymy. W tym sensie u ywa si  tu poj cia »duch kapitalizmu«

Oczywi cie mowa o nowoczesnym kapitalizmie zachodnioeuropejsko-ameryka skim — co jest

jasne, je li uwzgl dni si nasz sposób stawiania problemu. Bo, jak mówili my, »kapitalizm« jako taki
istniał tak e w Chinach, Indiach, Babilonii, w staro ytno ci i w redniowieczu. Ale brakowało mu, jak
to jeszcze zobaczymy, wła nie tego specyficznego, swoistego etosu.

W ka dym razie wszystkie zakazy moralne Franklina maj kierunek utylitarny: uczciwo popłaca,

gdy  zapewnia kredyt; podobnie punktualno , pracowito , umiar — i dlatego s  one cnotami. St d
z kolei  wynikałoby,  e  np.  tam,  gdzie  ten  sam  skutek  osi gałoby  si   przez  pozory  uczciwo ci,
wystarczyłyby  takie  pozory.  Zb dny  nadmiar  tej  cnoty  musiałby  by   przez  Franklina  uwa any  za
naganny, jako bezproduktywne marnotrawstwo.

I rzeczywi cie, kto czyta w jego autobiografii o »nawróceniu si « na te cnoty

lub ledzi wywody

na temat korzy ci, jakie daje cisłe przestrzeganie pozorów słuszno ci i celowe przemilczanie ch ci
prywatnego zysku dla uzyskania powszechnego uznania

, ten musi z konieczno ci doj do wniosku,

Tłum. J. Mizi ski. Zob. te : Benjamin Franklin, Mój ywot, Warszawa 1960 [przyp. red.].

Passus ko cowy pochodzi z Necessary hints to those that would be rich (1736 r.); reszta z Adrise to a joung tradesman

(1748), w. Works, wyd. Sparks, tom II, s. 87.

Der Amerikamude, Frankfurt 1855; poetycka parafraza wra e z Ameryki poety Lenau. Jako dzieło sztuki ksi k t

byłoby  dzi   trudno  czyta ,  ale  warta  jest  uwagi  jako  dokument  ró nic  (dzi   ju   nieco  zatartych)  w  sposobie  my lenia
Niemców  i  Amerykanów,  czy  te   yciu  wewn trznym,  wła ciwym  od  czasów  redniowiecznej  mistyki  mimo  wszystko
i niemieckim  katolikom,  i  protestantom.  Pozostaj   one  w  sprzeczno ci  z  puryta sko-kapitalistyczn

dz czynu. (Do

swobodne tłumaczenie tekstu Franklina przez Kurnbergera zostało tu skorygowane zgodnie z oryginałem).

Sombart wpisał ten cytat jako motto rozdziału Der moderne Kapitalismus

Na tym, w odró nieniu od Sombarta, polega nasz sposób widzenia problemu. Praktyczne znaczenie tej ró nicy zostanie

omówione  pó niej.  Teraz  zauwa my  tylko,  e  Sombart  wcale  nie  zapomniał  o  etycznej  stronie  kapitalisty  —
przedsi biorcy.  Tylko,  e  u  niego  pojawia  si   ona  jako  nast pstwo  kapitalizmu,  podczas  gdy  my  musimy  uwzgl dni
hipotez  odwrotn .

W tłumaczeniu brzmi to nast puj co: »Przekonałem si ostatecznie, e prawda, honor i uczciwo w stosunkach

mi dzyludzkich s  najwa niejsze dla osi gni cia szcz cia w  yciu i od tej chwili zdecydowałem si , zapisuj c t  decyzj
w swoim dzienniku, by ich przez całe  ycie przestrzega . Objawienie, jako takie, nie było jednak dla mnie wa ne. Raczej
byłem  zdania,  e  pewne  czyny  nie  dlatego  s   złe,  e  objawienie  ich  zabrania  lub  dobre  dlatego,  e  je  poleca,  lecz  s
zabronione prawdopodobnie dlatego,  e ze swej natury s  szkodliwe, a inne s  zalecane, poniewa  s  u yteczne«.

»Usun łem si jak najdalej w cie i podawałem j [zainicjowan przez niego bibliotek ] za przedsi wzi cie »pewnej

liczby przyjaciół«, którzy poprosili mnie o to, bym obszedł ludzi, których uwa ali za zwolenników czytelnictwa. W ten

e dla Franklina te i wszelkie inne cnoty o tyle tylko s cnotami, o ile konkretnie przynosz korzy

danej osobie. Za  zwykłe pozory wystarczaj  wsz dzie tam, gdzie pozwalaj  osi ga  ten sam skutek.
Jest to nieunikniona konsekwencja ka dego twardego utylitaryzmu. To, co Niemcy przyzwyczaili si
odczuwa  jako »obłud « w cnotach amerykanizmu, zostało tu chyba przyłapane na gor cym uczynku.
Tylko,  e  tak  naprawd   te  sprawy  wcale  nie  s  tak proste. Ale charakter Benjamina  Franklina,  który
objawia  si   w  jego  autobiografii  z  rzadko  spotykan   prostolinijno ci   i  to,  e  »po yteczno «  cnoty
wywodzi z objawienia bo ego,  wiadcz ,  e mamy do czynienia z czym  wi cej, ni  tylko ozdobnymi,
czysto egocentrycznymi maksymami. Przede wszystkim jest to summum bonum tej etyki. Zdobywanie
pieni dzy,  coraz  wi kszej  ilo ci  pieni dzy,  unikanie  lekkomy lnego  ich  wydawania,  całkowity  brak
przesłanek  eudajmonistycznych  czy  hedonistycznych,  bogacenie  si   —  to  cel  sam  w  sobie  tak
jednoznaczny,  e jawi si  on w zestawieniu ze »szcz ciem« czy »po ytkiem« pojedynczej osoby jako
co   zupełnie  transcendentalnego  lub  irracjonalnego

. Człowiek nastawia si na zarabianie pieni dzy

jako na cel swego ycia, a nie tylko jako na rodek do celu, jakim jest spełnianie materialnych potrzeb

yciowych. Takie bezsensowne odwrócenie »naturalnego« stanu rzeczy jest dla kapitalizmu motywem

przewodnim równie niezb dnym, jak dla człowieka niedotkni tego jego tchnieniem — czym  zupełnie
obcym. Jednocze nie zawiera ono w sobie pewien szereg wyobra e  ł cz cych si   ci le z religijnymi.
Je li postawimy pytanie, dlaczego to z »ludzi ma si  robi  pieni dze«, to Benjamin Franklin — cho
przecie , gdy chodzi o wyznanie, deista — odpowiada na to cytatem z Biblii. Jest to zdanie, które jego
ojciec,  surowy  kalwinista,  ci gle  mu  w  młodo ci  wpajał:  »Gdy  widzisz  m a,  krzepkiego  w  swym
zawodzie, ten godzien przed królem stan «

Zdobywanie pieni dzy, je li odbywa si w sposób legalny, jest w nowoczesnym systemie

ekonomicznym rezultatem i wyrazem sprawno ci w zawodzie. Sprawno ta, jak łatwo rozpozna , jest
alf i omeg moralno ci Franklina, co wyra a si w cytowanym ju fragmencie autobiografii i we
wszystkich innych jego pismach.

I w samej rzeczy: to owa, dzi tak dla nas zwyczajna, ale w rzeczywisto ci wcale nie tak oczywista

idea  obowi zku  zawodowego,  poczucia  obowi zku,  które  ma  posiada   ka dy  w  swej  działalno ci
zawodowej  —  niezale nie  od  jej  rodzaju,  zwłaszcza  od  tego,  czy  dotyczy  ona  tylko  oceny  wło onej
pracy fizycznej, czy posiadania dóbr (»kapitał«) — to wła nie ta idea jest charakterystyczna dla »etyki
społecznej«  kapitalistycznej  kultury  i  stanowi  jej  główny  element  konstytutywny.  Nie  znaczy  to,  e
pojawiła  si   ona  tylko  na  gruncie  kapitalistycznym:  spróbujemy  pó niej  prze ledzi   jej  obecno
w historii.  Tym  bardziej  nie  mo na  twierdzi ,  e  w  dzisiejszym  kapitalizmie  przyswojenie  tej
maksymy przez jej zwolenników — czy to przedsi biorców, czy robotników nowoczesnych zakładów
kapitalistycznych  —  jest  warunkiem  dalszego  istnienia.  Dzisiejszy  kapitalistyczny  system
ekonomiczny  to  cały  skomplikowany  kosmos,  w  którym  jednostka  si   rodzi.  Jawi  si   on  jej  jako
istniej ca  z  góry,  niezmienna  budowla,  w  której  trzeba  y .  Swoje  normy  narzuca  ka demu,
zwi zanemu  z  rynkiem,  człowiekowi.  Odrzucaj c  je  zostanie  wyeliminowany  z  rynku  równie
nieuchronnie, jak robotnik, który nie mog c lub nie chc c si  do nich dostosowa , znajdzie si  wkrótce
na ulicy.

Dzisiejszy kapitalizm, który osi gn ł panowanie w yciu gospodarczym, wykształca si tworz c na

drodze ekonomicznego doboru takie podmioty gospodarcze — przedsi biorców i robotników — jakich
potrzebuje. Ju w tym punkcie mo na dokładnie poj granice poj cia »doboru« jako rodka

sposób  mój  interes  rozwijał  si   lepiej  i  potem  cz sto  posługiwałem  si   t   metod   w  tego  rodzaju  sprawach  —  i  mog
rzeczywi cie  poleci   j   jako  skuteczn .  Chwilowe  niewielkie  po wi cenie  miło ci  własnej  bardziej  mi  si   potem  opłaci.
Je li  przez  jaki   czas  nie  jest  wiadome,  kto  wła ciwie  ponosi  zasług ,  to  zawsze  kto   bardziej  pró ny  b dzie  chciał  j
przypisa   sobie,  a  wtedy  zawi   skłoni  ludzi  do  tego,  e  wyrw   takiej  osobie  piórka,  w  które  si   stroi  i  zwróc   je
prawowitemu wła cicielowi".

Brentano przyj ł t uwag jako okazj , by skrytykowa pó niejsze wywody o »racjonalizacji i zdyscyplinowaniu«

człowieka przez jego ascetyczne skłonno ci. To według niego »racjonalizacja« w kierunku »irracjonalnego sposobu  ycia«.
I  tak  rzeczywi cie  jest.  Co   jest  »irracjonalne«  nie  samo  z  siebie,  lecz  dopiero  z  okre lonego,  »racjonalnego«  punktu
widzenia.  Dla  człowieka  niereligijnego  irracjonalny  b dzie  religijny  sposób  ycia,  dla  hedonisty  —  ascetyczny,  cho by
według kryterium ostatecznej warto ci stanowiły »racjonalizacj «. Niniejsza praca, je li w ogóle co  daje, to odkrycie całej
wszechstronno ci pozornie tylko jednoznacznego poj cia »racjonalno ci«.

Luter tłumaczy to przez »w swym przedsi wzi ciu«. W starszych angielskich tłumaczeniach Biblii wyst puje słowo

business.

wyja niaj cego zjawiska historyczne. Po to, eby ów dostosowany do specyfiki kapitalizmu sposób

ycia i pojmowania zawodu (pracy zawodowej) mógł zosta »wybrany«, tzn. odnie zwyci stwo nad

innymi,  musiał  przecie   najpierw  powsta   —  i  to  nie  u  odosobnionych  jednostek,  lecz  jako  sposób
my lenia  całych  grup  ludzi.  Trzeba  wi c  wyja ni ,  jak  doszło  do  jego  powstania.  O  wyobra eniach
naiwnego  materializmu  historycznego,  e  tego  rodzaju  »idee«  pojawiaj   si   jako  »odzwierciedlenie«
czy  »nadbudowa«  sytuacji  ekonomicznych,  b dziemy  mówi   szczegółowo  pó niej.  W  tym  miejscu
wystarczy  wskaza   na  fakt,  e  przynajmniej  w  ojczy nie  Benjamina  Franklina  »duch  kapitalizmu«
istniał  ju   przed  »rozwojem  w  kierunku  kapitalizmu«  (ju   w  roku  1632  słycha   uskar anie  si   na
zjawiska chciwego wyrachowania w ród mieszka ców Nowej Anglii — w przeciwie stwie do innych
obszarów  Ameryki).  e  istniej c  w  s siednich  koloniach,  pó niejszych  stanach  południowych  Unii,
pozostał on na nieporównanie ni szym stopniu rozwoju — i to mimo faktu, i  te południowe kolonie
stworzone  zostały  przez  wielkich  kapitalistów  w  celu  osi gania  zysków.  Kolonia  Nowej  Anglii  za
zało ona  została  przez  kieruj cych  si   religijnymi  przesłankami  kaznodziejów  i  nauczycieli,
w poł czeniu z drobnomieszcza stwem, rzemie lnikami i drobnymi dzier awcami. W tym przypadku
stosunek  przyczynowy  kształtuje  si   akurat  odwrotnie,  ni   by  to  nale ało  postulowa
z »materialistycznego«  punktu  widzenia.  Ale  młodo   takich  idei  jest  o  wiele  trudniejsza,  ni   to
przyjmuj  teoretycy »nadbudowy«, a ich rozwój wcale nie nast puje bezbole nie. »Duch kapitalistycz-
ny«,  tak  rozumiany,  jak  przyj li my  to  dla  naszych  celów,  musiał  toczy   ci k   walk   ze  wiatem
przeciwnych sil.

wiatopogl d taki, jak w cytowanych wypowiedziach Benjamina Franklina, który nast pnie znalazł

poparcie całego narodu, byłby w staro ytno ci pot piony jako wyraz brudnego sk pstwa i niegodnego
sposobu  my lenia.  Do  dzi   jeszcze  czyni   tak  wszystkie  grupy  najsłabiej  zł czone  z  gospodark
kapitalistyczn  i najmniej do niej dostosowane. Ale nie dlatego bynajmniej,  eby »p d do zysku« był
w  epokach  przedkapitalistycznych  czym   nieznanym  lub  »niedorozwini tym«,  jak  to  si   cz sto
mówiło,  ani  te   dlatego,  i   panowała  auri  sacra  fames  [przekl ta

dza złota]. Chciwo pieni dza

wtedy  i  dzi   była  poza  kapitalizmem  mieszcza skim  nie  mniejsza,  ni   w  sferze  kapitalistycznej  —
wbrew  temu,  co  sobie  wyobra aj   współcze ni  romantycy.  W  tym  punkcie  nie  na  ró nicy  mi dzy
»duchem«  kapitalistycznym  i  przedkapitalistycznym;  chciwo   mandarynów  chi skich,  rzymskich
arystokratów  czy  nowo ytnych  wła cicieli  maj tków  ziemskich  jest  całkowicie  porównywalna.  Auri
sacra  fames  neapolita skiego  wo nicy  czy  przewo nika  łodzi ,  ale  i  rzemie lnika  w  Europie
Południowo-wschodniej  czy  w  Azji,  objawia  si   —  co  ka dy  mo e  sprawdzi   na  sobie  —  o  wiele
natarczywiej, a w szczególno ci jest bardziej pozbawiona skrupułów, ni  np. w podobnym przypadku
w Anglii.

Uniwersalne panowanie absolutnego braku skrupułów przy realizowaniu prywatnych interesów

pieni nych było specyficzn  cech  tych krajów, których rozwój mieszcza sko-kapitalistyczny — je li
mierzy   kategoriami  Zachodu  —  pozostał  »w  tyle«.  Jak  wie  ka dy  fabrykant,  brak  conscienziosita
[sumienno ci] w ród robotników w tych krajach był, a w pewnej mierze jest do dzi , jedn  z głównych
przeszkód  kapitalistycznego  rozwoju.  Kapitalizm  nie  mo e  potrzebowa   jako  robotnika  takiego
niezdyscyplinowanego  przedstawiciela  liberum  arbitrum  [swobodnej  decyzji]  —  podobnie  jak  nie
potrzebuje  te   pozbawionego  wszelkich  skrupułów  człowieka  interesu,  czego  uczył  ju   Franklin.
Ró nica nie polega zatem na odmiennym stopniu rozwoju jakiego  »p du« (»instynktu«) do pieni dza.
Auri  sacra  fames  jest  równie  stara,  jak  ludzko .  Zobaczymy  jednak,  e  ci,  którzy  si   jej  całkowicie
jako  pop dowi  oddali  (jak  ów  holenderski  kapitan,  który  »dla  zysku  chciał  po eglowa   do  piekła,
cho by nawet nadpaliły mu si   agle«), wcale nie byli przedstawicielami sposobu my lenia, z którego
wykluł si  współczesny kapitalistyczny »duch« jako zjawisko masowe.

Bezwzgl dne, nieograniczone adnymi normami wewn trznymi osi ganie zysku istniało we

wszystkich  epokach  historycznych,  gdzie  tylko  było  to  mo liwe.  Podobnie  jak  wojna  i  piractwo,  tak
te  i wolny, nie skr powany jakimikolwiek normami handel był przyj ty w stosunkach z obcymi, nie
za   ze  swoimi;  »moralno   na  zewn trz«  zezwalała  na  co ,  co  w ród  »braci«  było  pot piane.
I, podobnie  jak  zewn trzne,  kapitalistyczne  osi ganie  zysków  jako  »przygoda«  istniało
w najró niejszych  formach  —  przez  dzier aw ,  po yczki,  finansowanie  wojen,  dworów  ksi

cych,

urz dników — we wszystkich systemach gospodarczych tak te i wsz dzie był obecny ów

awanturniczy sposób my lenia, który drwi sobie z wszelkiej etyki. Absolutna i wiadoma bezwzgl d-
no w osi ganiu zysków cz sto towarzyszyła wła nie najgł bszemu przywi zaniu do tradycji.

Wraz z rozpadem tradycji i upowszechnianiem wolnego osi gania zysku, tak e w obr bie

zwi zków  społecznych,  [wolno   ta]  niekoniecznie  musiała  poci ga   za  sob   etycznie  oboj tn
tolerancj   lub  te   uznawanie  tych  zjawisk  za  negatywne,  ale  niestety  nieuniknione.  Takie  było
normalne  stanowisko  nie  tylko  wszelkich  odmian  etyki,  lecz  te   —  co  najistotniejsze  —  postawa
praktyczna przeci tnego człowieka epoki przedkapitalistycznej. Przedkapitalistycznej w tym sensie,  e
racjonalne,  zorganizowane  obracanie  kapitałem  i  kapitalistyczna  organizacja  pracy  nie  były  jeszcze
dominuj ce  w  całej  orientacji  działa   ekonomicznych.  Wła nie  ta  postawa  [rozdwojenia  na  tradycj
i awanturnicz  bezwzgl dno ] była jednym z najsilniejszych hamulców, na jakie napotykało wsz dzie
dostosowywanie si  ludzi do warunków uporz dkowanej gospodarki mieszcza sko-kapitalistycznej.

Przeciwnikiem, z którym głównie musiał boryka si »duch kapitalizmu

, w sensie okre lonego,

wyst puj cego w szatach pewnej »etyki« stylu  ycia, był ten rodzaj odczuwania i zachowywania si ,
który mo na by nazwa  tradycjonalizmem. Takie i tu trzeba zrezygnowa  z jakiejkolwiek ostatecznej
»definicji«.  Zechcemy  raczej  zobaczy   na  kilku  przykładach,  co  mo na  tu  mie   na  my li  —
a zaczniemy od dołu, od robotników.

Jednym ze rodków technicznych, przy pomocy których współczesny przedsi biorca chce osi gn

maksimum wydajno ci, jest wynagradzanie akordowe. W rolnictwie stosuje si  je np. w czasie  niw,
gdy  przy niepewnej pogodzie od maksymalnego przy pieszenia pracy mo e zale e  wielko  zysku.
Poniewa   wraz  ze  wzrostem  plonów  i  intensywno ci  pracy  zainteresowanie  wła ciciela
przyspieszeniem  niw  staje  si   coraz  wi ksze,  próbowano  zainteresowa   robotników  wzrostem
wydajno ci  przez  zwi kszenie  stawek  akordowych.  Oznaczało  to  wysoki  zarobek  w  nadzwyczaj
krótkim czasie. Ale pojawiły si  trudno ci: podwy szanie stawek akordowych powodowało cz sto nie
zwi kszanie,  a  zmniejszanie  wydajno ci.  Robotnicy  zareagowali  na  zwi kszenie  akordu
zmniejszeniem  wydajno ci  dziennej.  niwiarz,  który  np.  za  z t   morg   zbo a  otrzymywał  jedn
mark , wykonywał dot d norm  dwie i pół morgi, zarabiaj c dwie i pół marki. Po zwi kszeniu stawki
akordowej o 25 fenigów za morg  nie  ł dziennie np. trzech mórg,  eby zarobi  3,75 marki, lecz tylko
dwie morgi dziennie, by zarabia  dalej swoje 2 i pół marki — i tym si  zadowalał. Dodatkowy zarobek
interesował go w mniejszym stopniu, ani eli mniej pracy. Nie pytał, ile mo e dziennie zarobi , lecz ile
musi  si   napracowa ,  eby  zarobi   dwie  i  pół  marki,  które  brał  dot d,  a  które  zaspokajały  jego
tradycyjne potrzeby. To jest wła nie przykład zachowania, które nale y nazwa  »tradycjonalizmem«.

Człowiek »z natury« nie chce zarabia wi cej pieni dzy, lecz chce po prostu y tak, jak

przyzwyczaił  si   y   i  zarabia   tyle,  ile  jest  do  tego  konieczne.  Wsz dzie  tam,  gdzie  współczesny
kapitalizm  rozpoczynał  próby  zwi kszenia  »wydajno ci«  pracy  ludzkiej  przez  wzmaganie  jej
intensywno ci, natykał si  na twardy opór ze strony przedkapitalistycznego poj cia o pracy. Natyka si
na   i  dzisiaj  jeszcze,  tym  bardziej  oraz  mocniej,  im  bardziej  »zacofani«  (z  punktu  widzenia
kapitalizmu) s  robotnicy, z którymi musi si  pracowa . Gdy apel do »zmysłu zarobkowania

zawiódł,

narzucało si  zastosowanie  rodków odwrotnych: zmuszanie robotników przez obni anie zapłaty, aby
dla  zachowania  wysoko ci  zarobków  pracowali  wi cej,  ni   dotychczas.  Istnieje  korelacja  mi dzy
wynagradzaniem,  a  wysokim  zyskiem;  o  ile  wi cej  wypłaca  si   wynagrodze ,  o  tyle  zmniejsza  si
zysk. T  drog  kapitalizm szedł od samego pocz tku. Ci gle na nowo i przez całe stulecia wierzono,  e
niskie  wynagrodzenie  jest  »produktywne«,  tzn.  zwi ksza  wydajno   pracy.

e, jak to w duchu

dawnego kalwinizmu mówił ju Pieter de la Cour, naród pracuje tylko dlatego i tylko tak długo, jak
długo jest biedny.

Jednak skuteczno tego rodka ma swoje granice. Oczywi cie, kapitalizm dla swego rozwoju

potrzebuje nadwy ki ludno ci, któr mo e wykorzystywa za nisk zapłat . Zbyt du a »armia
rezerwowa

sprzyja wprawdzie mo liwo ciom wymiany pracowników, ale hamuje rozwój jako ciowy

— mianowicie przechodzenie do takich form zorganizowanych, które pozwalaj lepiej wykorzystywa
prac

. Niskie wynagrodzenie wcale nie jest to same z tani prac . Ju patrz c czysto ilo ciowo

Niskie wynagrodzenie i wysoki zysk, niskie wynagrodzenie i korzystne szanse rozwoju przemysłu nie s po prostu

jednoznacznie zbie ne. To nie mechaniczne operacje pieni ne powoduj »wychwytywanie« w kulturze kapitalistycznej
i tym samym umo liwiaj rozwój kapitalistycznej gospodarki. Wszystkie wybrane przykłady maj charakter czysto

widzimy, e przy biologicznie niewystarczaj cym wynagrodzeniu wydajno pracy zawsze spada, co
na dłu sz met oznacza wr cz »selekcj najgorszych

. Dzisiejszy przeci tny l zak skosi przy

pełnym  wysiłku  mniej  ni   dwie  trzecie  tej  powierzchni,  co  lepiej  wynagradzany  i  od ywiony
Pomorzanin; Polak za , im dalej na wschód, tym jest — w porównaniu z Niemcem — mniej wydajny.
Z  czysto  ekonomicznego  punktu  widzenia  niskie  wynagrodzenie  jako  podstawa  rozwoju  kapitalizmu
zawodzi wsz dzie tam, gdzie chodzi o wytwarzanie towarów wymagaj cych wykwalifikowanej pracy,
obsług  kosztownych i łatwych do uszkodzenia maszyn czy w ogóle o uwa n  prac  i inicjatyw .

W takich warunkach niskie wynagrodzenie nie opłaca si i daje skutek przeciwny od

zamierzonego.  Konieczne  jest  tu  bowiem  nie  tylko  rozwini te  poczucie  odpowiedzialno ci,  lecz
w ogóle  sposób  my lenia,  w  którym  przynajmniej  podczas  wykonywania  pracy  nie  chodzi  o  to,  by
przy  maksimum  wygody  i  minimum  wysiłku  osi gn   oczekiwany  zarobek,  lecz  by  pracowa   tak,
jakby praca, »zawód«, były celem samym w sobie.

Taki sposób my lenia nie jest jednak wrodzony. Nie mo na go stworzy ani poprzez wysokie, ani

poprzez niskie wynagrodzenie, lecz musi by wytworem długotrwałego procesu wychowawczego.
Dzi kapitalizm, mocno usadowiony w siodle, stosunkowo łatwo rekrutuje robotników we wszystkich
krajach przemysłowo rozwini tych, a w poszczególnych krajach we wszystkich gał ziach przemysłu.
Jednak dawniej bywało to bardzo trudnym problemem

. Nawet dzisiaj odbywa si nie bez wyt onej

pomocy werbuj cego, który wspierał kapitalizm w czasach jego powstawania. Mo na to znów
wyja ni na przykładzie.

Zacofan , tradycjonalistyczn form pracy reprezentuj dzi szczególnie cz sto robotnice,

zwłaszcza  niezam ne.  Pracodawcy  niemal  powszechnie  uskar aj   si   na  absolutny  brak  zdolno ci
i ch ci porzucenia raz wyuczonych, przestarzałych form pracy przez niemieckie dziewcz ta, na rzecz
nowych orientacji umysłowych — czy w ogóle robienia z nich u ytku. Dyskusja na temat mo liwo ci
l ejszego,  bardziej  opłacalnego  sposobu  pracy  napotyka  na  całkowite  niezrozumienie;  podwy szenie
stawek akordowych odbija si  od muru przyzwyczajenia. Inaczej wygl da sprawa — co ma znaczenie
dla naszych rozwa a  — z dziewcz tami maj cymi specyficzne wychowanie religijne, a zwłaszcza —
pietystyczne  pochodzenie.  Słyszy  si   cz sto  i  potwierdzaj   to  obliczenia,  e  u  tej  kategorii  robotnic
szanse  ekonomicznej  edukacji  s   najwi ksze.  Umiej tno   koncentrowania  my li,  a  takie  zasadnicza
postawa  »czucia  si   zobowi zan   do  pracy«,  ł cz   si   cz sto  z  wielk   gospodarno ci ,  my leniem
o wysoko ci  zarobku,  trze wym  opanowaniem  i  umiarem  —  co  bardzo  zwi ksza  wydajno .
Gotowo  do pojmowania pracy jako celu samego w sobie, jako »zawodu-powołania« w rozumieniu
kapitalistycznym,  jest  tu  najwa niejsza,  a  religijne  wychowanie  daje  najwi ksze  szanse  przez-
wyci enia tradycyjnych szablonów.

Ju sama ta obserwacja pokazuje, e warto postawi pytanie o sposób kształtowania zwi zków

pomi dzy kapitalistyczn zdolno ci dostosowywania si , a momentami religijnymi w okresie
młodo ci kapitalizmu

. Bowiem na podstawie wielu jednostkowych zjawisk mo na wnioskowa , e

i dawniej istniały one w podobnych konfiguracjach. Wstr t i prze ladowania, z jakimi spotykali si  np.
ze  strony  własnych  kolegów  robotnicy  metody ci  w  XVIII  wieku,  były  spowodowane  nie  tylko  ich
religijn  odmienno ci  (o czym  wiadczy niszczenie ich narz dzi), lecz »nadgorliwo ci «, jak by my

ilustracyjny.

Ugruntowanie przemysłu kapitalistycznego nie było mo liwe bez wielkich ruchów migracyjnych z terenów o starszej

kulturze.  Cho   słuszne  s   uwagi  Sombarta  o  ró nicach  pomi dzy  indywidualnymi  »umiej tno ciami«  i  tajemnicami
zawodowymi  rzemie lnika,  a  wymaganiami  naukowej  techniki  współczesnej,  to  w  okresie  powstawania  kapitalizmu
ró nica  ta  prawie  nie  istniała.  Co  wi cej:  kwalifikacje  etyczne  robotnika  kapitalistycznego  (i  w  pewnym  zakresie  tak e
przedsi biorcy)  były  cz stokro   bardziej  cenione,  ni   wykształcone  przez  stuletni   tradycj   umiej tno ci  rzemie lnika.
Zreszt . nawet dzisiejszy przemysł nie jest całkowicie niezale ny od powstaj cych w ci gu wieków, kształtowanych przez
tradycj   i  wychowanie  cech  ludno ci.  Tam,  gdzie  zale no ci  takie  s   widoczne,  przypisuje  si   je  dziedzicznym  cechom
rasowym, zamiast wła nie tradycji i wychowaniu.

Uwagi te nale y wła ciwie zrozumie . Z jednej strony mamy skłonno pewnego typu ludzi interesu do

wykorzystywania na swój sposób zasady »zostawcie ludowi jego nadziej «, z drugiej do  rozpowszechnione, zwłaszcza
w ród  duchowie stwa  lutera skiego  tendencje  do  funkcjonowania  w  roli  »czarnej  policji«  (by  uznawa   strajk  za  grzech,
a organizacje  robotników  za  objaw  »chciwo ci«).  S   to  wszystko  rzeczy  nie  maj ce  nic  wspólnego  ze  zjawiskami,
o których  mówimy.  W  przypadku  sytuacji  opisanych  w  tek cie  chodzi  nie  o  fakty  odosobnione,  lecz  typowe  i  ci gle  si
powtarzaj ce.

to dzi powiedzieli. Ale wró my do tera niejszo ci, a konkretnie do przedsi biorstw, by prze ledzi
znaczenie »tradycjonalizmu«.

W swej pracy o genezie kapitalizmu

Sombart wymienił dwa »motywy wiod ce«, mi dzy którymi

poruszała  si   historia  gospodarcza: »zaspokajanie  potrzeb« i  »zarabianie«,  w  zale no ci od tego,  czy
bardziej  miarodajna  jest  wielko   osobistych  potrzeb,  czy  te   ci enie  do  zysku  i  mo liwo ci  jego
zdobywania. To, co nazywa »systemem gospodarczym« zaspokajania potrzeb, wydaje si  zbiega  na
pierwszy rzut oka z tym, co opisywali my jako »tradycjonalizm ekonomiczny«. Tak te  rzeczywi cie
jest, je li poj cie »potrzeby« uto samiamy z »tradycyjnym zapotrzebowaniem«. Je li jednak tego nie
uczynimy,  to  du a  ilo   przedsi biorstw,  które  nale y  uznawa   za  »kapitalistyczne«,  wypadnie  —
takie  ze  wzgl du  na  podan   w  innym  miejscu  jego  dzieła  definicj   »kapitału«  —  z  kategorii
»zarobkowych« i stanie si  »przedsi biorstwami zaspokajaj cymi potrzeby«.

Równie przedsi biorstwa, kierowane przez prywatnych przedsi biorców, traktowane jako forma

przekształcania kapitału (pieni dza lub dóbr o warto ci pieni dza) celem osi gni cia zysku (zakup

rodków produkcji i sprzeda wyrobów) — a wi c bez w tpienia »przedsi biorstwa kapitalistyczne«

—  mog   nosi   charakter  »tradycjonalistyczny«.  Tak  było  w  toku  nowej  historii  gospodarki  —
bynajmniej nie sporadycznie, lecz wr cz regularnie, mimo powtarzaj cych si  przerw spowodowanych
coraz  pot niejszymi  naciskami  »ducha  kapitalizmu«.  »Kapitalistyczna«  forma  przedsi biorstwa
i »duch«,  w  jakim  jest  ono  prowadzone,  s   wprawdzie  »adekwatne«,  ale  nie  ma  mi dzy  nimi
zale no ci  »prawnej«.  I  je li  mimo  to  u ywamy  w  odniesieniu  do  tego  typu  my lenia,  które
zawodowo,  systematycznie  i  racjonalnie  preferuje  legalny  zysk,  wyra enia  »duch  (nowoczesnego)
kapitalizmu«  (jak  to  było  w  przypadku  Benjamina  Franklina),  to  dzieje  si   tak  z  powodów
historycznych.  Ten  typ  my lenia  znalazł  we  współczesnym  przedsi biorstwie  kapitalistycznym  sw
najbardziej  adekwatn   form ,  za   z  drugiej  strony  przedsi biorczo   kapitalistyczna  widzi  w  nim
najbardziej  odpowiedni ,  duchow   sił   nap du.  Ale  oba  te  czynniki  mog   by   odr bne.  Benjamin
Franklin  przepełniony  był  »duchem  kapitalizmu«  w  czasach,  gdy  jego  drukarnia  sw   form   w  ogóle
nie  ró niła  si   od  jakiegokolwiek  warsztatu  rzemie lniczego.  Zobaczymy  zreszt ,  e  u  progu
nowo ytno ci  nosicielami  tego  sposobu  my lenia  nie  byli  wył cznie  ani  te   w  przewa aj cej  mierze
kapitalistyczni  przedsi biorcy  z  szeregów  patrycjatu.  lecz  raczej  warstwy  stanu  rzemie lniczego

Równie   i  w  wieku  XIX  jego  klasycznymi  reprezentantami  byli  nie  wytworni  d entelmeni
z Liverpoolu  i  Hamburga,  ze  swymi  dziedzicznymi  fortunami  kupieckimi,  lecz  wyrastaj cy
z niewielkich  maj tków  parweniusze  z  Manchesteru  czy  Nadrenii-Westfalii.  Podobnie  było  ju
w wieku  XVI;  powstaj cy  wtedy  przemysł  tworzony  był  w  głównej  mierze  przez  parweniuszy.
Prowadzenie  np.  banku,  firmy  eksportowej,  wi kszego  przedsi biorstwa  handlu  detalicznego  czy
du ego  składu  materiałów  przemysłowych,  mo liwe  jest  nie  tylko  w  formie  przedsi biorstwa
kapitalistycznego.  Wszystkie  one  mog   by   jednak  prowadzone  tak e  w  duchu  ci le  kapitalistycz-
nym. Interesów wielkich banków kapitałowych nie mo na wr cz prowadzi  inaczej; handel zamorski
przez  całe  stulecia  opierał  si   na  monopolach  i  reglamentacji  o  całkowicie  tradycjonalistycznym
charakterze.  Handel  detaliczny  —  i  to  nie  drobnych  złodziejaszków,  ebrz cych  dzi   o  wsparcie
pa stwowe —  jest  w  toku  rewolucjonizowania si , które  przyniesie  kres tradycjonalizmu.  Jest  to  ten
sam  przełom,  który  zniszczył  formy  starego  systemu,  a  z  którym  nowoczesna  praca  nakładcza
spokrewniona  jest  jedynie  formalnie.  Jak  dokonuje  si  ta  rewolucja i  co  ona  oznacza,  zobaczymy  na
konkretnym przykładzie.

Gdzie do połowy ubiegłego wieku ycie wła ciciela składu, przynajmniej w niektórych bran ach

Der moderne Kapitalismus. t 1, s. 62.

Otó wcale nie zakładamy a priori, e z jednej strony technika przedsi biorstwa kapitalistycznego, z drugiej za duch

»pracy  zawodowej«  nadaj cy  kapitalizmowi  jego  ekspansywn   energi ,  musiały  znale   sw   pierwotn   po ywk   w  tych
samych warstwach społecznych. Podobnie jest ze społecznym uwarunkowaniem ró nych tre ci religijnych. Kalwinizm był
historycznie  no nikiem  wychowania  w  »duchu  kapitalistycznym«.  Ale  wła nie  wielcy  bogacze,  np.  w  Niderlandach,  to
wcale  nie  zwolennicy  surowego  kalwinizmu,  lecz  arianie.  Przekształcaj c  si   w  przedsi biorców  redniego  i  małego
mieszcza stwa byli i tu, i gdzie indziej  »typowymi« nosicielami etyki kapitalistycznej. Ale to wła nie zgadza si  z tym,
o czym  mówimy. Wielcy finansi ci i handlarze istnieli zawsze, za  racjonalna organizacja kapitalistyczna  mieszcza skiej
pracy rozwin ła si  tylko na Zachodzie, w okresie od  redniowiecza do nowo ytno ci.

Pokazywany tu obraz stanowi nieco »wyidealizowan « kompilacj stosunków społecznych w ró nych bran ach

kontynentalnego  przemysłu  tekstylnego,  było,  jak  na  nasze  dzisiejsze  poj cia,  bardzo  wygodne.
Wygl dało  to  mniej  wi cej  nast puj co:  chłopi  przyje d ali  ze  swoimi  tkaninami  —  cz sto
wyprodukowanymi,  jak  w  przypadku  lnu,  z  własnego  surowca  —  do  miast,  w  których  mieszkali
wła ciciele  składów  i  po  skrupulatnym,  cz sto  urz dowym  badaniu  jako ci  otrzymywali  normalne
ceny. Klienci hurtowników byli po rednikami w dalszym rozprowadzaniu. Albo odbierali nie według
wzorów, tylko raczej gatunków, albo te  zamawiali ju  przedtem u hurtownika, który z kolei zamawiał
towar  znów  u  chłopów.  Sami  obje d ali  chłopów  niezwykle  rzadko,  w  okresach  szczególnego
zapotrzebowania; na ogół wystarczała korespondencja, a z czasem, bardzo powoli, rozsyłanie wzorów.
Niewielka ilo  godzin w kantorze, 5-6 dziennie, czasem o wiele mniej, (w okresie kampanii wi cej),
mierny,  ale  wystarczaj cy  na  zno ne  ycie i  ewentualne  odło enie  niewielkiego  maj tku  zarobek,  na
ogół  poprawne  stosunki  mi dzy  konkurentami,  przy  du ej  zgodno ci  zasad  prowadzenia  interesów,
regularne  dostawy  »towaru«,  a  wieczorem  szklaneczka  wina  i  wygodne  tempo  ycia  —  oto  styl  ich
egzystencji.

Była to pod ka dym wzgl dem »kapitalistyczna« forma organizacji — je li wzi pod uwag

kupiecki  charakter  przedsi biorcy  oraz  konieczno   po rednictwa  kapitału  w  obrocie  towarem,
wreszcie stron  obiektywn  procesu ekonomicznego i sposób ksi gowania. Była to jednak gospodarka
»tradycjonalistyczna«, je li spojrze  na »ducha« rz dz cego takim przedsi wzi ciem i przedsi biorc .
Tradycyjna postawa  yciowa, tradycyjna wysoko  zysku, tradycyjny wkład pracy, tradycyjny sposób
prowadzenia  interesów  i  stosunek  do  robotników  oraz  głównego  kr gu  klientów,  pozyskiwanie
klientów — to wszystko le ało u podstaw »etosu« tego kr gu przedsi biorców.

W pewnym momencie cala ta »przytulno « została nagle zakłócona — zreszt bez jakiej

zasadniczej  zmiany  formy  organizacyjnej,  jak  przej cie  do  zwartego,  zamkni tego  zakładu  pro-
dukcyjnego, zastosowanie maszyn, itp. Cz sto zdarzało si  po prostu,  e jaki  młody człowiek z jednej
z  rodzin  zajmuj cych  si   prac   nakładcz   jechał  z  miasta  na  wie ,  wybierał  dokładnie  tkaczy  dla
swoich  potrzeb,  coraz  bardziej  zwi kszał  ich  uzale nienie  i  kuratel   oraz  kontrol   nad  nimi,  robił
z chłopów robotników, a jednocze nie brał w swoje r ce zbyt — przez bezpo redni kontakt z ostatnimi
odbiorcami, czyli sklepami detalicznymi. Osobi cie starał si  o klientel , obje d ał klientów regularnie
co  rok, a  przede  wszystkim  potrafił dopracowa  jako  wyrobów wył cznie do ich  potrzeb i  ycze ,
realizuj c  równocze nie  zasad   »niska  cena,  du y  obrót«.  Nast pnie  powtarzało  si   to,  co  zawsze
i wsz dzie  jest  nast pstwem  takiego  procesu  »racjonalizacji«:  kto  nie  szedł  do  góry,  musiał  odpa .
Idylla  zako czyła  si   bezwzgl dn   walk   konkurencyjn ,  powstały  znaczne  maj tki,  których  nie
składano  na  procent,  lecz  inwestowano  w  nast pne  interesy.  Dawne  spokojne,  wygodne  yciowo
postawy  ust powały  miejsca  twardej  trze wo ci  w ród  tych,  którzy  bezpo rednio  byli  aktywni
i bogacili si , gdy  chcieli nie konsumowa , lecz dalej zarabia . Ci, którzy pozostali przy starym stylu,
musieli si  ogranicza

Przeobra e , co w tym przypadku najwa niejsze, dokonywał z reguły nie dopływ nowego

pieni dza.  W  niektórych  znanych  mi  przypadkach  całego  procesu  rewolucjonizuj cego  dokonywano
z kilkoma  tysi cami  po yczonymi  od  rodziny  —  lecz  czynił  to  nowy  duch,  wła nie  »duch
nowoczesnego  kapitalizmu«,  który  si   pojawił.  Pytania  o  siły  sprawcze  ekspansji  nowoczesnego
kapitalizmu to w pierwszym rz dzie nie pytanie o pochodzenie potrzebnych nam zapasów pieni dza,
lecz  głównie  o  rozwój  kapitalistycznego  ducha.  Tam,  gdzie  jest  on  ywy  i  potrafi  oddziaływa ,
znajduje zapasy pieni dza jako  rodek swojego działania, nie za  odwrotnie

Ale jego pojawienie si nie było wcale pokojowe. Rzeka nieufno ci, a czasem nienawi ci, przecie

wszystkim  jednak  moralnego  oburzenia,  wznosiła  si   ci gle  przeciwko  tym  pierwszym  nowatorom.
Nierzadko  te   —  znam  kilka  takich  przypadków  —  tworzyły  si   całe  legendy  o  tajemniczych,
niewyja nionych  stronach  w  poprzednim  yciu.  Niełatwo  było  zauwa y ,  e  tylko  niezwykle  twardy
charakter mo e uchroni  takiego przedsi biorc  »w nowym stylu« przed utrat  trze wego opanowania

i regionach.. Stworzony został dla celów ilustracyjnych, st d te oboj tne jest, czy istotnie w ka dym z konkretnych
przykładów tak to akurat wygl dało.

Dlatego te nie jest przypadkiem, e pierwszy okres rozpoczynaj cego si racjonalizmu, np. pierwsze kroki przemysłu

niemieckiego, dokonuj si równolegle z całkowitym upadkiem stylu przedmiotów u ytku codziennego.

Nie oznacza to wcale, e ruch zapasów pieni dza był ekonomicznie bez znaczenia.

i przed załamaniem moralnym i ekonomicznym. e, obok jasno ci spojrzenia i energii,

wła nie

przecie  całkiem okre lone i bardzo wyra ne cechy »etyczne« pozwalaj  pozyska  zaufanie klientów
i pomagaj   przezwyci y   niezliczone  przeszkody.  Najwa niejsze  za ,  e  o  wiele  wi kszy  staje  si
wkład  pracy  własnej  przedsi biorcy,  wysiłek  nie  daj cy  si   pogodzi   z  wygodnym  yciem.  Były  to
akurat cechy etyczne całkiem innego rodzaju, ni  te tradycyjne.

I to wła nie, z reguły, nie zuchwali i pozbawieni skrupułów spekulanci czy ekonomiczni

awanturnicy,  jakich  wielu  we  wszystkich  epokach  historii  gospodarki,  ani  nie  »wielcy  finansi ci«
doprowadzali  do  tego  zewn trznie  niepozornego,  ale  istotnego  dla  zmiany  ycia  ekonomicznego
zwrotu.  Doprowadzali  do  tego  całkowicie  oddani  sprawie  ludzie  o  surowych  mieszcza skich
pogl dach  i  »zasadach«,  wychowani  w  twardej  szkole  ycia,  jednocze nie  rozwa ni  i  odwa ni,
zwłaszcza jednak trze wi i konsekwentni w działaniu.

Niektórzy b d skłonni uwa a ,

e te osobiste cechy etyczne nie miały nic wspólnego

z jakimikolwiek  maksymami  etycznymi  czy wr cz  religijnym  my leniem.  e  adekwatn  postaw   dla
takiego  ycia  jest  raczej  co   negatywnego:  umiej tno   wyrwania  si   z  tradycji,  a  wi c  liberalne
»o wiecenie«.  e  nie  tylko  brak  tu regularnego powi zania sposobu  ycia z  podstawami religijnymi,
ale  e tam, gdzie zwi zek taki istnieje, tam ma — przynajmniej w Niemczech — charakter negatywny.
Tacy ludzie, napełnieni »duchem kapitalistycznym«, s  zazwyczaj je li nie wrodzy wobec Ko cioła, to
przynajmniej  religijnie  indyferentni.  Wizja  pobo nej  nudy  w  raju  nie  jest  dla  ich  aktywnej  natury
niczym  n c cym;  religia  jawi  si   im  jako  rodek  do  odci gania  ludzi  od  pracy  tu,  na  ziemi.  Gdyby
zapyta   ich  samych  o  sens  tej  ci głej  pogoni,  nigdy  nie  zadowalaj cej  si   osi gni tym  stanem
posiadania — co wła nie przy całkowicie ziemsko-doczesnej orientacji musi si  wyda  bezsensowne
— to (gdyby w ogóle znali odpowied ) odpowiedzieliby czasem: »z troski o dzieci i wnuki«. Cz ciej
—  jako

e taka motywacja nie jest bynajmniej dla nich specyficzna, gdy wyst puje

i u tradycjonalistów — powiedzieliby po prostu,  e przedsi biorstwo i ci gła praca w nim, stały si  dla
nich  »niezb dne  dla  ycia«.  Jest  to  w  istocie  rzeczy  jedyna  prawdziwa  motywacja.  Wyra a  ona
równocze nie, z punktu widzenia indywidualnego szcz cia, cał  irracjonalno  tego sposobu  ycia,
w którym człowiek istnieje dla swego przedsi biorstwa, a nie odwrotnie.

Oczywi cie, pewn rol odgrywa te poczucie władzy i szacunku, jakie daje sam fakt posiadania.

Tam,  gdzie  fantazja  całego  narodu  skierowana  jest  na  czysto  ilo ciow   wielko ,  jak  w  Stanach
Zjednoczonych, tam ów romantyzm liczb oddziałuje z nieodpartym czarem na »poetów« interesu. Ale
daj  si  nim opanowa  wcale nie ci najwi ksi, którzy ci gle odnosz  sukcesy. Osi gni cie celu, jakim
jest  nabycie  niepodzielnego  maj tku  lub  szlachectwa  (gdy  synowie  próbuj   zapomnie   o  swym
pochodzeniu  na  uniwersytetach  lub  w  korpusie  oficerskim,  jak  to  pokazuj   yciorysy  wielu
parweniuszowskich  rodzin  kapitalistów  niemieckich)  stanowi  produkt  epigo skiej  dekadencji.
»Idealny  typ«  przedsi biorcy  kapitalistycznego

, który w poszczególnych przypadkach wyst pował

tak e u nas, nie ma nic wspólnego z takim, mniej lub bardziej wyrafinowanym, snobizmem.

Ten typ boi si wszelkiej ostentacji i zb dnych kosztów podobnie, jak

wiadomego

wykorzystywania  swojej  władzy  i  niewygodnego  przyjmowania  zewn trznych  odznak  szacunku
społecznego, który wszak e posiada. Jego sposób  ycia ma cz sto cechy ascetyczne. B dziemy musieli
zaj   si   historycznym  znaczeniem  tego  wa nego  dla  nas  zjawiska  —  takim  samym,  jakie  jest
wyra nie  widoczne  w  cytowanym  wy ej  »kazaniu«  Franklina.  Wcale  nierzadko  znajdujemy  u  tego
typu  ludzi  wiele  chłodnej  stronniczo ci,  o  wiele  bardziej  prostolinijnej  ni   ta  rezerwa,  jak   zaleca
Benjamin  Franklin.  Nie  ma  on  »niczego  osobi cie«  ze  swego  bogactwa  —  prócz  irracjonalnego
poczucia »dobrze wykonywanego zawodu«. Wła nie to jawi si  człowiekowi przedkapitalistycznemu
tak niepoj tym i zagadkowym, tak trudnym i godnym pogardy. To,  e kto  mo e uczyni  celem pracy
swego

ycia pój cie do grobu z całym materialnym bogactwem, jest dla człowieka

przedkapitalistycznego objawem perwersji; daje si to wyja ni jedynie przez auri sacra fames.

W naszych czasach, w ród politycznych, prywatno-prawnych i komunikacyjnych instytucji, przy

naszych formach przedsi biorstw i strukturze naszej gospodarki, ów »duch« kapitalizmu mógłby by
zrozumiany  tylko  jako  efekt  dostosowania  si .  Kapitalistyczny  system  gospodarczy  potrzebuje  tego
oddania  si   »profesji«  zarabiania  pieni dzy.  Jest  to  rodzaj  zachowywania  si   wobec  dóbr

Typ przedsi biorcy, który czynimy tu przedmiotem naszych bada , nie za jaka empiryczna przeci tno .

zewn trznych tak bardzo adekwatny, tak zwi zany z warunkami zwyci stwa w ekonomicznej walce
o byt,

e rzeczywi cie nie mo na ju dzi mówi o koniecznym zwi zku mi dzy tym

»charakterystycznym« sposobem ycia, a jakim jednolitym » wiatopogl dem«.

Ta postawa yciowa nie potrzebuje ju jakiejkolwiek akceptacji religijnej i uwa a raczej wpływ

norm  ko cielnych  na  ycie  gospodarcze  (o  ile  taki  w  ogóle  jest  zauwa alny)  za  element  tak  samo
hamuj cy,  jak  reglamentacj   ze  strony  pa stwa..  To  stan  interesów  handlowo-politycznych
i społeczno-politycznych  okre la  » wiatopogl d«.  Kto  nie  dostosuje  swego  sposobu

ycia do

warunków kapitalistycznego sukcesu, idzie na dno albo przynajmniej nie idzie do góry.

Takie s zjawiska w czasach, w których nowoczesny kapitalizm, osi gn wszy zwyci stwo,

wyemancypował  si   od  swych  dawniejszych  pomocników.  Tak,  jak  w  sojuszu  z  powstaj c   no-
woczesn   machin   pa stwow   rozsadził  stare,  redniowieczne  formy  religijnej  gospodarki,  tak  te
mogłoby  to  wygl da   z  jego  stosunkiem  do  sił  religijnych.  Czy  i  na  ile  tak  było,  to  wła nie  chcemy
zbada . Bowiem nie trzeba udowadnia ,  e uznanie zarabiania pieni dzy za cel sam w sobie, za sam
»zawód«,  było  sprzeczne  z  etycznym  odczuciem  całych  epok  historycznych.  Przyj te  do  prawa
kanonicznego,  a  uwa ane  wówczas  za  prawdziwe  (podobnie  jak  mówi ce  o  procencie  miejsce
w Ewangelii

) zdanie: Deo placere vix potest [Z trudem mo e podoba si Bogu] oznaczało wyj cie

Kanoniczny zakaz pobierania procentu ma swój odpowiednik we wszystkich niemal etykach religijnych wiata. Walka

przeciwko usuraria pravitas [prywatnej lichwie] przenika cał  histori  Ko cioła hugonockiego i niderlandzkiego w wieku
XVI.  »Lombardzi«,  czyli  bankierzy,  cz sto  jako  tacy  wykluczeni  byli  z  sakramentu.  Nieco  bardziej  liberalny  stosunek
Kalwina (co nie przeszkadza,  e w pierwszej wersji przykaza  były jeszcze przepisy o lichwiarzach) został przeforsowany
dopiero przez Salmasiusa. »Pobo ni m owie« interpretowali zakaz lichwy tak, by »produktywne« inwestowanie kapitału
nie podpadało pod ten zakaz. Podobnie zreszt  wygl dało to na całym  wiecie. Ale znaczenie zakazu pobierania procentu
(tu  w  szczegółach  nie  rozpatrywane,  dawniej  cz sto  przeceniane,  potem  mocno  doceniane,  za   dzi ,  w  czasach  licznych
multimilionerów-katolików,  w  celach  apologetycznych  postawione  wr cz  na  głowie),  mimo  podstawy  z  Biblii,  zniesione
zostało dopiero w minionym stuleciu, postanowieniem Congregatio S. Officii — i to nie wprost, lecz jedynie przez zakaz
niepokojenia  wiernych  pytaniami  na  ten  temat,  w  przypadku  ponownego  jego  wprowadzenia.  Ko ciół  do   pó no
przypomniał  sobie  o  zakazie  pobierania  procentu. Gdy to nast piło, zwyczajowymi formami lokowania kapitału były ju
niejednolicie  oprocentowane  po yczki,  lecz  by   musiały  (ze  wzgl du  na  rodzaj  oprocentowania  po yczki  inwestycyjnej)
foenusnauticum, commenda, societas maris i dare ad proficuum de mari [po yczka, towarzystwa morskie, zyski z morza]
— które poklasyfikowano wedle stopnia ryzyka, w zale no ci od zysku czy straty. Ko cielny zakaz pobierania procentów
miał  dotyczy   wszystkich  tych  form  tylko  według  niektórych,  rygorystycznych  kanonistów.  Potem  jednak,  gdy  wkłady
kapitału  ze  stałym  oprocentowaniem  stały  si   mo liwe  i  zwyczajne,  wyrosły  trudno ci  dla  tych  nieregularnie  opro-
centowanych  —  z  powodu  stosowania  zakazu  oprocentowania  —  prowadz ce  wr cz  do  ostrych  rodków  wobec  gildii
kupieckich  (czarne  listy!).  Ale  sposób  traktowania  zakazu  pobierania  procentu  przez  kanonistów  był  zazwyczaj  prawno-
formalny,  w  ka dym  razie  bez  jakiejkolwiek  tendencji  »ochrony  kapitału«.  Wreszcie,  je li  w  ogóle  mo na  stwierdzi
jakiekolwiek  stanowisko  wobec  kapitalizmu,  to  była  to  z  pewno ci   tradycjonalistyczna,  przewa nie  tylko  niejasno
odczuwana  niech   do  rozprzestrzeniaj cej  si   szybko,  bezosobowej,  a  wi c  trudnej  do  uj cia  w  kategoriach  etycznych,
władzy  kapitału.  Wida   to  u  Lutra,  w  jego  wypowiedzi  o  Fuggerach  i  w  ogóle  o  operacjach  pieni nych.  Z  drugiej  za
strony istniała konieczno  dostosowania si  do stanu faktycznego. Ale to nie nale y do naszego tematu; zakaz pobierania
procentu  i  jego  losy  maj   dla  nas  znaczenie  pewnych  symptomów,  a  i  to  w  ograniczonym  stopniu.  Etyka  ekonomiczna
teologów — skotystów, zwłaszcza za  mendikantystów,. Bernardyna ze Sieny i Antoniana z Florencji, a wi c racjonalnie,
ascetycznie my l cych, pi miennych mnichów — zasługuje bez w tpienia na wi cej uwagi i nie mo emy jej potraktowa
marginesowo. Pisarze ci staraj  si  — i s  w tym staraniu poprzednikami niektórych jezuitów — usprawiedliwi  moralnie
zysk  przedsi biorcy-kupca  jako  rekompensat   za  jego  industria,  a  wi c  jako  zysk  dozwolony.  Poj cie  industria  i  jego
ocena wynika ostatecznie z zakonnej ascezy, ale chyba tak e, według własnych  ródeł, znanych z wypowiedzi Gianozzo,
z ksi owskiego słownictwa przej tego przez Albertiego (O etyce zakonnej jako poprzedniczce pó niejszych ascetycznych
sformułowa   protestantyzmu  b dziemy  mówi   bardziej  szczegółowo  pó niej).  Zal ki  podobnych  koncepcji  znajdujemy
u cyników,  na  pohelle skich  napisach  grobowych  i,  w  zupełnie  innych  warunkach,  w  Egipcie.  Całkowicie  natomiast
brakuje (podobnie jak u Albertiego) czego , co jest dla nas decyduj ce. Nie  ma tam charakterystycznej dla ascetycznego
protestantyzmu koncepcji   zapewnienia   własnego zbawienia — tego certitudo salutis [mo liwo  zbawienia] w zawodzie
—  a  wi c  psychicznych  premii  zwi zanych  z  tym  typem  religijno ci.  Z  industria,  z  konieczno ci  nieobecnych
w katolicyzmie, gdy   rodki zbawienia były tam inne. W przypadku tych pisarzy mamy do czynienia z nauk  etyczn  —
nie za  z indywidualnymi wskazówkami, jak doj  do zbawienia. Z dostosowaniem — nie za  z argumentacj  wychodz c
z centralnych pozycji religijnych, jak w przypadku wewn trznej ascezy. Zreszt  nawet te próby dostosowania si  były a
do  czasów  dzisiejszych  kwestionowane.  Mimo  to  znaczenie  tych  etycznych  koncepcji  mnichów  jako  symptomatycznych
wcale nie jest zerowe. Ale rzeczywiste »pocz tki« etyki religijnej, dotycz cej współczesnego poj cia zawodu, powstawały
w sektach i u rozłamowców, szczególnie u Wyclifa, cho  Brodnitz (Englische Witschaftageschichte) bardzo przecenia jego
znaczenie pisz c, i  wpływ jego był tak silny,  e purytanizm nie mógł zrobi  niczego innego. Tym wszystkim nie mo emy

naprzeciw  doktrynie  katolickiej  włoskich,  tak  ci le  zwi zanych  z  Ko ciołem,  kr gów  finansowych.
Pami ta   za   trzeba,  e  u ywane  przez  w.  Tomasza  okre lenie  turpitudo  [haniebne]  (którym
pi tnowano  nawet  nieuniknione,  a  wi c  etycznie  dozwolone  osi ganie  zysku),  charakteryzowało
antychrematystyczne pogl dy do  szerokich kr gów

I nawet tam, gdzie doktryna przystosowała si jeszcze bardziej, jak u Antonina z Florencji, nigdy

nie znikn ło bez reszty poczucie,  e w przypadku działalno ci zarobkowej jako celu samego w sobie,
mamy do czynienia z pudendum [wstydliwo ci ], któr  istniej cy porz dek  ycia nakazuje tolerowa .
Poszczególni etycy tamtej epoki, zwłaszcza nominali ci, godzili si  z pierwocinami kapitalistycznych
form  ekonomicznych,  jako  po    prostu  z  rzeczywisto ci .  Próbowali  przedstawia   je  jako  dozwolone,
etycznie bez zarzutu, gdy  handel i industria s  konieczne: zreszt  nie bez wewn trznej sprzeczno ci.
Natomiast  panuj ca  etyka  odrzucała  turpitudo  jako  »ducha  kapitalistycznego

, a przynajmniej nie

potrafiła  oceni   go  pozytywnie  pod  wzgl dem  moralnym.  Taka  »moralna  ocena«,  jak  u  Franklina,
byłaby  po  prostu  nie  do  wyobra enia.  Był  to  przede  wszystkim  pogl d  samych  zainteresowanych
kr gów kapitalistycznych. Praca ich  ycia, o ile stali na gruncie tradycji ko cielnej, była w najlepszym
razie  czym   moralnie  indyferentnym,  tolerowanym,  ale  te   —  cho by  z  powodu  stałego
niebezpiecze stwa kolizji z ko cielnym zakazem lichwy — czym  dla zbawienia w tpliwym. Bardzo
znaczne sumy, jak pokazuj   ródła, otrzymywały instytucje ko cielne po  mierci bogatych ludzi jako
»opłat   sumienia«;  czasem  te   otrzymywali  je  dawniejsi  dłu nicy,  jako  zwrot  niesłusznie  pobranych
usura  [procentów].  Inaczej  było  w  kr gach  patrycjatu,  ju   oderwanych  od  tradycji,  no  i  oczywi cie
w ród heretyków. Ale równie  ludzie sceptyczni i oderwani od Ko cioła, dla zabezpieczenia si  przed
niepewnym stanem po  mierci, jako  e zewn trzne poddawanie si  nakazom Ko cioła wystarczało do
zbawienia,  woleli  na  wszelki  wypadek  posłu y   si   jakimi   sumami

. Wła nie tu wida wyra nie

pozaetyczny,  czy  wr cz  sprzeczny  z  etyk ,  przypisywany  swojej  działalno ci  przez  samych
zainteresowanych,  charakter.  Jak  wi c  z  tego,  zaledwie  etycznie  tolerowanego  działania,  powstał
zawód  w  rozumieniu  Franklina?  Jak  wyja ni   fakt,  e  w  samym  centrum  rozwoju  kapitalizmu
ówczesnego  wiata,  we  Florencji  XIV  i  XV  wieku,  na  tym  rynku  kapitałowym  wszystkich  pot g
politycznych,  moralnie  podejrzane  lub  co  najwy ej  tolerowane  było  to,  co  w  prowincjonalno-
mieszcza skiej Pensylwanii wieku XVIII — gdzie z braku pieni dza ci gle groził powrót do wymiany
naturalnej, gdzie nie było wi kszych zakładów produkcyjnych, a dopiero zaczynały powstawa  banki
—  jak  to  mogło  by   uwa ane  za  tre   moralnie  chwalebnego  czy  wr cz  zalecanego  sposobu  ycia?
Mówienie  o  »odzwierciedleniu«  stosunków  »materialnych«  w  »idealnej  nadbudowie«  byłoby  tu
czystym  nonsensem.  Z  jakiego  kr gu  my lowego  wyszła  wi c  idea  zaliczenia  działalno ci
ukierunkowanej tylko na zysk do tej kategorii »zawodów«, z któr  jednostka czuła si  ju  zwi zana?
Była  to  bowiem  idea,  która  dała  punkt  zaczepienia  i  etyczn   podbudow   dla  wytworzenia  si
przedsi biorcy »nowego stylu«.

Za podstawowy element nowoczesnej gospodarki uznawano — czynił to konkretnie Sombart,

w swych cz sto bardzo udanych wywodach — »racjonalizm ekonomiczny«. Jest to niew tpliwie

słuszne, je li rozumie pod tym poj ciem zwi kszenie wydajno ci pracy, które poprzez podział

(i nie powinni my) si  teraz szczegółowo zajmowa . Nie mo na bowiem jeszcze w tym miejscu powiedzie , czy i na ile
chrze cija ska  etyka  redniowieczna  rzeczywi cie  pracowała  na  rzecz  stworzenia  warunków  zaistnienia  »ducha
kapitalizmu«.

Słowa Ewangelii i tłumaczenie Wulgaty nihil inde sperantes [niczego si z tego nie spodziewaj c] (u A. Merxa grecki

odpowiednik - neminem desperantes [nie pozbawia nikogo nadziei]) zalecały wi c dawanie po yczek ka demu, tak e
ubogiemu bratu, bez wspominania w ogóle o oprocentowaniu. Zdanie Deo places vix potest uznawane jest obecnie za
aria skie (co pod wzgl dem merytorycznym jest dla nas nieistotne).

Zob.  Ł,  6,  34  i  35:  »A  je eli  po yczacie  tym,  od  których  si   spodziewacie  odebra ,  jak   łask   macie?  Albowiem
i grzesznicy grzesznikom po yczaj , aby zasi  tyle odebra . Owszem, miłujcie nieprzyjacioły wasze, i czy cie im dobrze,
i po yczajcie, nic si  st d nie spodziewaj c, a b dzie wielka zapłata wasza, i b dziecie synami Najwy szego; albowiem on
dobrotliwy jest przeciw niewdzi cznym i złym«. (Tłum. Brytyjskie i Zagraniczne Towarzystwo Biblijne).

Jak próbowano poradzi sobie z zakazem lichwy, poucza np. Ksi ga I. s. 65 Statuti del Arte di Calimala (t. III, s. 246):

Mowa tu o urz dowym

daniu pieni dzy na ten cel przez cechy. Wysoce charakterystyczne dla pozaetycznego statusu

zysków kapitałowych s takie pó niejsze wskazówki oraz nakaz, by wszystkie procenty i zyski ksi gowa jako
»podarunek«. Odpowiednikiem dzisiejszych czarnych list giełdy przeciwko podnosz cym oprocentowanie było pi tno-
wanie tych, którzy zgłaszali w s dzie ko cielnym exceptio usurariae pravitatis [ograniczenia lichwiarskie dla prywatnych].

procesu  produkcyjnego  na  zasadach  naukowych  zlikwidowało  jego  uzale nienie  od  naturalnych
ogranicze  osoby ludzkiej. Ten proces racjonalizacji w dziedzinie techniki i ekonomiki warunkuje bez
w tpienia  wa n ,  cz

»ideałów yciowych« współczesnego społecze stwa kapitalistycznego. Praca

w  słu bie  racjonalnego  kształtowania  zaopatrzenia  ludno ci  w  dobra  materialne  przy wiecała
przedstawicielom »ducha kapitalistycznego« bez w tpienia zawsze, jako naczelny cel pracy ich  ycia.
Wystarczy  przeczyta   np.  opis  d e   Franklina  w  słu bie  rozwoju  gminy  Filadelfii,  by  stało  si   to
jasne. A ta rado , ta duma wielu ludzi,  e »daj  prac « wielu innym,  e przyczyniaj  si  do rozkwitu
swojego  miasta  —  to  wszystko  jest  niew tpliwym  elementem  owej  »idealistycznie«  interpretowanej,
wła ciwej współczesnemu przedsi biorcy, rado ci  ycia. Jedn  z podstawowych cech kapitalistycznej
gospodarki  prywatnej  jest  tak e  to,  e  racjonalizuje  ona  działanie  na  bazie  dokładnej,  rachunkowej
konkluzji.  e  jest  planowo  i  trze wo  ukierunkowana  na  sukces  gospodarczy,  w  przeciwie stwie  do
chłopskiego  ycia  cechowego  oraz  »kapitalizmu  awanturniczego«,  opartego  na  wykorzystywaniu
szans politycznych i na racjonalnej spekulacji.

Wydaje si wi c, e najłatwiej zrozumie rozwój »ducha kapitalistycznego« jako fragment

ogólnego  rozwoju  kapitalizmu,  wywodz c  go  od  pryncypialnego  stanowiska  wobec  ostatecznych
problemów  yciowych.  Protestantyzm  wchodziłby  wówczas  historycznie  w  gr   tylko  o  tyle,  o  ile
odegrał  pewn   rol   jako  »pierwszy  owoc«  racjonalistycznych  pogl dów  na  ycie.  Jednak,  gdy  tylko
poczyni  si   tak  powa n   prób   interpretacji,  okazuje  si ,  e  uproszczenie  problemu  nic  nie  daje.  Ju
cho by  z  tego  powodu,  e  rozwój  racjonalnego  my lenia  nie  był  wcale  zjawiskiem  przebiegaj cym
równolegle  w  poszczególnych  dziedzinach  ycia.  Na  przykład  racjonalizacja  prawa  prywatnego
osi gni ta  została  —  je li  uzna   za  tak   uproszczenie  poj   i  rozdzielenie  materiału  poznawczego
w swej najwy szej formie, w prawie rzymskim — w pó niejszym okresie staro ytno ci, za  prawo to
pozostało  najbardziej  zacofane  w  niektórych  krajach  najbardziej  pod  wzgl dem  ekonomicznym
zracjonalizowanych. Dotyczy to zwłaszcza Anglii, gdzie renesans prawa rozbił si  swego czasu o opór
wielkich  cechów  prawniczych,  podczas  gdy  w  katolickich  regionach  Europy  Południowej  panowało
ono przez cały czas. Czysto doczesna, racjonalna filozofia znalazła w wieku XVII podatn  gleb  nie
wył cznie,  a  nawet  nie  przede  wszystkim  w  krajach,  gdzie  kapitalizm  był  najbardziej  rozwini ty.
Wolterianizm  jest  do  dzi   pr dem  rozpowszechnionym  w ród  wy szych  i,  co  najwa niejsze,  tak e

rednich warstw krajów roma sko-katolickich. Je li pod poj ciem »praktycznego racjonalizmu«

rozumie   ten  sposób  ycia,  w  którym  wiat  sprowadza  si   wiadomie  do  doczesnych  interesów
poszczególnego  »ja«  i  wszystko  ocenia  si   według  niego,  to  styl  ten  do  dzi   maj   we  krwi  wła nie
narody liberum arbitrium, jak Włosi i Francuzi. Mogli my si  ju  uprzednio przekona ,  e wcale nie
jest to gleba, na której lubi wyrasta  taki stosunek do »zawodu« jako zadania  yciowego, jakiego po-
trzebuje  kapitalizm.  »Racjonalizowa «  mo na  z  bardzo  ró nych  punktów  widzenia  i  w  ró nych
kierunkach,  o  czym  powinien  pami ta   ka dy,  kto  chce  analizowa   poj cie  »racjonalizmu«.
»Racjonalizm

to poj cie historyczne, zawieraj ce w sobie wiele przeciwie stw. B dziemy musieli

zbada ,  jakiego  ducha  wytworem  jest  ta  konkretna  forma  »racjonalnego«  my lenia  i  ycia,  z  której
wyrosła  idea  »zawodu«  i  to  irracjonalne,  z  punktu  widzenia  eudajmonistycznych  interesów,
po wi cenie  si   pracy  zawodowej,  które  było  i  jest  nadal  jednym  z  charakterystycznych  składników
kapitalistycznej  kultury.  Nas  interesuje  tu  pochodzenie  elementu  irracjonalnego,  zawartego  w  tym
i w ka dym innym poj ciu »zawodu«.