STEFAN ŻEROMSKI, LUDZIE BEZDOMNI (BN) oprac

STEFAN ŻEROMSKI, LUDZIE BEZDOMNI (BN) oprac. Irena Maciejewska

PRACA NAD POWIEŚCIĄ

Nad opowiadaniami pracował Żeromski wiele lat, a powieści powstawały szybko. Wykorzystywał materiał
gromadzony  latami.  Ludzie  bezdomni  powstali  w  latach  1898-99.  Autor  miał  zebrane  z  okresu  pracy  w
Muzeum w Rapperswilu (1892-96) materiały do cyklu powieści o epoce napoleońskiej (Popioły).

Po skończeniu Syzyfowych prac (1897) podpisał z Bronisławem Natasonem kontrakt na nową powieść. W
listopadzie 1898 r. pisał do Jana Lorentowicza o informacje na temat domu noclegowego Chateau Rouge w
Paryżu (rozdz. Mrzonki). W  lecie 1899 r. powieść  już  „na gwałt” przepisywał,  by  zawieźć  ją do drukarni
Anczyca  w  Krakowie.  Pisząc,  cały  czas  pracował  jako  pomocnik  bibliotekarza  w  Bibliotece  Zamoyskich
(1897-1903).

W Zakopanem pisał od sierpnia 1899 r. drugą część. Nie przerwał pracy nawet na wiadomość o urodzeniu
się syna. Chciał go bardzo zobaczyć, w  listach do żony pisał, że ta powieść to spowiedź, którą on kiedyś
będzie  czytał.  W  październiku  napisał  ostatnią  stronę!  Książka  wyszła  z  postdatą  (1900)  –  żeby  dłużej
uchodziła za nowość. To stały zwyczaj ówczesny. Książka rozeszła się błyskawicznie!

MATERIAŁY DO „LUDZI BEZDOMNYCH”

Od Jana Lorentowicza chciał się dowiedzieć, ile Chateau Rouge  ma pokoi, ile ludzi się tam mieści, kto to
utrzymuje,  ile się płaci, do której godziny wolno tam  leżeć  i  jacy  ludzie tam nocują. I jeszcze  –  na  jakiej
ulicy się mieści. W 1899 r. był w Dąbrowie Górniczej, by zobaczyć życie Zagłębia – opisy pracy w stalowni
i  kopalni,  opis  narzędzi,  prac,  warunków,  technologicznego  procesu  produkcji.  Cisy  wzorowane  są  na
rzeczywistym  Nałęczowie  –  krajobraz,  topografia,  zakład  leczniczy.  Nałęczów  poznał  Żeromski  jako
guwerner  u  Michała  Górskiego,  tu  spotkał  swą  przyszłą  żonę  –  Oktawię  z  Radziwiłów  Rodkiewiczową,
której rodzina była związana z zakładem. Planował założenie muzeum w Nałęczowie, zbierał materiały do
„albumu  nałęczowskiego”.  Pierwowzorem  Joasi  była  jego  żona  (Oktawia  to  też  pierwowzór  Madzi  z
Emancypantek Prusa). Dr Judym to dr Zieliński, Korzecki – Edward Abramowski, cisowscy starcy – ludzie
z zarządu muzeum w Rapperswilu i Nałęczowa.

Opisy  są  bardzo  dokładne  –  drewniana  kostka  na  Polach  Elizejskich,  sposób  prezentowania  gazet,  opis
umiejscowienia Wenus w Luwrze, opisy Cisów.

Postaci, konflikty i zdarzenia uległy pod piórem pisarza przekształceniom i wzbogaceniom, były po prostu
inspiracją. Np. Joasia i Madzia (od Prusa) mają wspólną jedynie wrażliwość, uczuciowość, samodzielność
intelektualną; poza tym bardzo się różnią – choć mają ten sam pierwowzór (choć np. scena oświadczyn jest
autentyczna).  Postacie  powstawały  dzięki  materiałom  obserwacyjnym  i  własnym  przemyśleniom  i
doświadczeniom pisarza (gł. warszawskie i rapperswilowskie).

Z  ruchem  socjalistycznym  spotkał  się  już  w  Rapperswilu.  Czerwoni  działali  też  w  Warszawie,  do  której
wrócił.  Brał  udział  w  konspiracyjnych  wieczorkach  PPSu.  W  mieszkaniu  Żeromskich  ukrywali  się  np.
Stanisłąw  Wojciechowski  (późniejszy  prezydent  Polski)  i  Józef  Piłsudski.  Odbyło  się  u  nich  zebranie  w
związku z odsłonięciem pomnika Mickiwiecza (1898) – ustalono, że przyłączą się do pochodu robotników
pod  pomnik  (masom  zabroniono  uczestnictwa  w  obchodach).  Żeromski  był  potem  aresztowany,
zarekwirowano rękopisy, które z trudem udało się odzyskać.

KSIĄŻKA-CZYN

Obok Wesela, Ludzie bezdomni to największe wydarzenie literackie przełomu wieków. Powieść zestawiano
z Ogniem i mieczem, Emancypantkami i Nad Niemnem! Autor sformułował w niej przeżycia i poszukiwania
ówczesnych  młodych.  Powieść  zachwyciła  wszystkich  z  wyjątkiem  skrajnej  prawicy.  Nazywano  go
wieszczem narodowym i kontynuatorem wielkiego romantyzmu!

doceniono krytykę stosunków sankcjonujących nędzę proletariatu

doceniono kreację nowego bohatera – Judyma (wrażliwego i niezwykle etycznego)

wskazywano na nowatorskie rozwiązania artystyczne i technikę nastrojowo-symboliczną

Najczęściej wypowiadali się działacze rewolucyjni i pisarze. I to głównie z perspektywy czasu.

PPSowcy widzieli w książce obraz swojego życia i Marzenia

młodych zachwycał opis świata konspiracji, każdy odłam socjalistyczny coś dla siebie znajdował,
książka zagrzewała do walki

Adam Grzymała Siedlecki pisał, że książka była spowiedzią pokolenia

Boy doceniał odnowienie wallenrodyzmu, mówił, że rozstanie Judyna z Joasią sprowadziło romantyzm
między codziennych ludzi

Maria Dąbrowska mówiła o Żeromskim jako o budzicielu ducha narodowego

Kazimiera Iłłakowiczówna pisała, że Żeromski wpływał na życiowe wybory, np. decyzje o poświęceniu
się (wyruszyła na wojnę 1914 r. jako sanitariuszka przy armii rosyjskiej)

Oczywiście pojawiły się też ostre, brutalne potępienia powieści – przez krytykę konserwatywną.

„LUDZIE BEZDOMNI” JAKO POWIEŚĆ SPOŁECZNA

Akcja  rozgrywa  się  współcześnie  w  Warszawie  oraz  w  Cisach  (wiejska  polska)  i  Zagłębiu  (Polska
przemysłowo-robotnicza),  na  tle  Paryża  i  Syberii  (list  od  brata  Joasi).  Głównym  bohaterem  jest  młody,
wrażliwy,  wchodzący  w  życie  inteligent.  Na  jego  przykładzie  widać  najważniejsze  sprawy  epoki:  życie
robotników wielkoprzemysłowych i rolnych.

jak w Siłaczce, Doktorze Piotrze, Promieniu

inne postacie: Wiktor Judym, inż. Korzecki, Wacław Podborski (student-zesłaniec jak z Oziminy), Les-
Leszczykowski (świat starych spraw powstańczych), Węglichowski i Krzywosąd (starzy w konfrontacji
z młodymi)

dalekie tło: pani Niewadzka („z jakich to Judymów?”), Karbowski („złota młodzież” feudalno-
kapitalistyczna), panna Wanda Orszeńska, pani Listwina i swawolny Dyzio, ciotka Pelagia, ulica Ciepła
i Krochmalna, lekarze warszawscy

dwa światy: ziemiaństwo i burżuazja || klasa pracująca (robotnicy W-wy, Cisów, Zagłębia)

epizody: Żydzi, oficerowie, księża, dzieci

W pozytywizmie nowe klasy społeczne występowały jako przedmiot humanitarnych zabiegów klas
wyższych (wyj. Placówka). Żeromski kompromitował takie postawy – Siłaczka umarła niewiele
zdziaławszy, a dr Obarecki (Promień) zmienił się w filistra, pasożyta żyjącego z cudzej pracy.

Świat przedstawiony w „Ludziach bezdomnych”

Świat widziany jest oczyma dr. Judyma. Ostry kontrast społeczny:

piękno, wdzięk, bogactwo (Paryż, historyczna Warszawa – łazienki, historyczno-zabytkowe budowle w
Cisach-Nałęczowie): parki, zabytki, kobiety, wdzięczne rozmowy  Judym myśli, że czyta romans z
końca zeszłego wieku, pełen somantyzmu, gdzie widać życie godne zniszczenia, które wszakże posiada
jakiś taki urok

świat klas panujących (ul. Ciepła i dzielnica, z której pochodzi bohater, podobna dzielnica Paryża,
zatrute malarią Cisy robotnicze, Zagłębie): warunki życia i pracy, nędza i brzydota, nory, pieczary i jamy
(jak ludzie pierwotni), skutki (choroby, zwyrodnienie, śmierć)

 opisy naturalistyczne i emocjonalna stylistyka nastrojowa: powtórzenia epitetów nacechowanych
emocjonalnie (oczy krwawe, oczy, które śnią o śmierci), porównania (stare, zmęczone kobiety są jak
Parki,  boginie  śmierci)  –  potęgują  wrażenie  brzydoty,  oskarżenia,  że  tak  żyją  ludzie  będący
podstawą dobrobytu i oni też są piękni
  opisy  wielkich  zakładów  przemysłowych:  porównania  do  mocarzy  z  rzeźb  starożytnych,
dostrzega piękno robotników, czyny rytmiczne  jak taniec, huk  młotów  jak śpiew, prace są celowe,

harmonijne, doskonałe, metafory (praca nad żelazem to ujarzmianie węża, młot jak piorun, kute
żelazo ryczy jak lew) – praca jako ujarzmianie sił przyrody

PIEWCA LUDZI PRACY

 obraz ambiwalentny: fascynacja siłą, celowością i harmonią pracy || emocjonalne oskarżenie
warunków życia i pracy

Proletariat nie jest degradowany jako zły, brzydki i gorszy:

Judym mówi o swoim pochodzeniu jako o motłochu, ale w cudzysłowie, polemicznie wobec
obiegowego rozumienia słowa

robotników chciał witać, pozdrowić, widział w nich ojca i matkę

Markiewicz mówi, że Judym chce walczyć za lud, ale bez niego, bo nie dostrzega jego aktywności (jak
Czarowic w Róży). Aktywność jest tylko ewokowana aluzyjnie w zachowaniu Wiktora i tajemniczego
„przemytnika-konspiratora”.

INTERPRETACJA TYTUŁU POWIEŚCI

1. Ludzie, którzy nie mają domu.

lumpenproletariat Paryża i Warszawy, klasa robotnicza żyjąca w złych warunkach

inne utwory: Lalka, Ziemia obiecana, Kaśka Kariatyda Zapolskiej, Krety i Hutnik

Gruszeckiego, Promień Żeromskiego

oskarżenie porządku społecznego

2. Brak swojego miejsca w świecie, stabilizacji życiowej, spokoju, rodziny.

Judym, Joasia, Wiktor Judym, Korzecki, Les, Wacław, Panna L.

niezgoda na zastany świat – zbuntowani wyruszają w świat

Judym i Wiktor nie mają domu jak typowi proletariusze, zmuszeni dla chleba szukać pracy w

innych miejscach; gdzie chleb, tam ojczyzna – hasło proletariatu

Wiktor opuszcza miasto w zły, zimowy poranek, ucieka, jest pewnie ścigany – tytuł rozdziału
wzięty z wiersza Asnyka (Ta łza, co z oczu twoich spływa, dalej jest: jak ogień pali moją
duszę: wiersz osobisty, ale i ogólny, treści patriotyczne), twardy robotnik z trudem rozstaje
się z miastem-ojczyzną

Joanna  opuściła  dom  ziemiański,  bardzo  uczuciowy  jest  jej  powrót  do  niego  i  ponowne
pożegnanie;  opuszczenie  domu  oznaczało  społeczną  degradację;  odwiedziny  Joasi  zamyka
klamra:  racjonalne  myślenie  o  sensowności  jej  odejścia  z  szlacheckiego  domu,  a  potem
mistyczne zespolenie z ziemią-matką

Joasia odchodzi po raz drugi z własnego wyboru – widzi jak jej wujowie poniewierają
chłopów i służbę, odpycha ją zaściankowość obyczaju i myślenia (vs. powrót do gniazda w
Rodzinie Połanieckich Sienkiewicza)

3. Bezdomność narodu, ludzi bez własnego państwa.

Marian Abramowicz przysłał Żeromskiemu fotografię siebie i swojej rodziny z Syberii z
dopiskiem: Za „Bezdomnych” od bezdomnych podziękowanie i pozdrowienie

Wiktor Judym, Korzecki z tajemniczą przesyłką (Słowacki: Żem prawie nie znał rodzinnego
domu, / Żem był jak pielgrzym, co się w drodze trudzi / Przy blaskach gromu), Lesa burza
wyrzuciła z kraju, Wacław umiera z dala od kraju

4. Bezdomność człowieka ogarniętego altruistyczną ideą.

Judym rezygnuje ze swego domu, bo widzi zło i chce z nim walczyć; dom-rodzinę zamienia
na dom-ojczyznę i dom-społeczeństwo

5. Absolutna obcość, niezakorzenienie w świecie, samotność w świecie – sens egzystencjalny.

dekadentyzm Korzeckiego

DR JUDYM ALBO LITERACKIE NARODZINY NOWEGO CZŁOWIEKA

Judym to nowy człowiek, pionier nowego ruchu moralnego – wg Andrzeja Struga. Krytycy eksponują jego
wrażliwość na krzywdę i zdolność współczucia. Chmielowski stwierdził, że tacy ludzie albo pracują w
szpitalach i na misjach, albo chcą reformować społeczeństwo.

niezgoda na zastany świat (Marks: filozofowie dotąd jedynie objaśniali świat, chodzi jednak o to, aby
go zmienić)

Judym jest człowiekiem młodym, pełnym sił i energii. Szuka drogi życiowej.

jest proletariuszem z pochodzenia i z wyboru, należy do inteligentnego proletariatu

nie odrywa się od korzeni jak dr Chmielnicki, ale czuje, że musi pomagać rodzinie

Poszukiwania

Chce leczyć i zapobiegać chorobom oraz podnosić poziom higieny. Nie chce działać w pojedynkę, chce
przekonać innych lekarzy: ukazuje nędzę klasy robotniczej, wykłada pozytywistyczną misję lekarza,
przedstawia realny plan działania:

żądać od pracodawców zadbania o higienę

Zmówmy się między sobą, naradźmy, wydajmy uchwałę i walczmy – strajk wymuszający oświadczenia
(dzięki strajkom 1905-07 można było stworzyć związki zawodowe)

dr Kalecki mówi, że to nie sprawa lekarzy, chce sprowadzić ją do problemu filantropii

działania Judyma zakończą się fiaskiem, rozdział nosi tytuł Mrzonki

Judym wyjechał do Cisów i zaczął działalność... filantropijną; do konfliktu dochodzi, gdy odzywają się
znów działania rewolucyjne (zmuszenie dyrekcji do likwidacji malarycznych stawów) – Judym wrzuca
w błoto administratora

bohater rozstaje się z Cisami, by próbować działać dalej, choć tu miał już możliwość jako takiej
stabilizacji – jest wierny swojej idei (nie potępiał starców cisowskich, podziwiał ich, ale widział, że ich
czas minął – to samo widzi też sam Les)

decyduje się na dalsza walkę w Zagłebiu nie tylko pod wpływem tamtejszej nędzy, ale też Korzeckiego,
który wolał śmierć niż życie, gdzie jest zgoda na nikczemność; uzasadnia wybór przed Joanną i samym
sobą (spłaca „przeklęty” dług – nie jest święty), jest rozdarty (sosna), dokonuje wyboru tragicznego
(każda racja zabija drugą)

Zbuntowany, niepokorny człowiek pojawia się tu na kilka lat przed rewolucją. Jest to człowiek przede
wszystkim aktywny. Nie ma jedynie słusznej metody, nie działa z robotnikami – widać jego upór, energię i
determinację. Niepowodzenia go wzmacniają.

To, co najważniejsze, czyli o systemie wartości bohaterów Żeromskiego

Dyskusja światopoglądowa toczy się w salonie dyrektora Kalinowicza między Korzeckim a młodym
Kalinowiczem. Judym jest po stronie Korzeckiego.

Kalinowicz – student, syn dyrektora, nie przedstawiony w działaniu; nie zgadza się ze starymi (ideologia

mieszczańska), jest rzecznikiem utylitaryzmu etycznego (Spencer – etyka pożytku społecznego)

Korzecki też głosi „człowieka społecznego”, ale ostateczną instancją dobra i zła jest dla niego jednostka
ludzka, a nie abstrakcja społeczeństwa; przeciwstawia się amoralizmowi Nietzschego (jest więc
przeciwko utylitaryzmowi i indywidualizmowi)

Korzecki prowadzi dyskusję na zasadzie dialogu sokratejskiego: zadaje pytania; odwołuje się do
Sokratesa, Chrystusa i Mickiewicza

prawda Korzeckiego: Człowiek jest to rzecz święta, której krzywdzić nikomu nie wolno, Złe niewątpliwie

jest tylko jedno: krzywda bliźniego, a granica krzywdy leży w sercu ludzkim – humanizm; człowiek miarą
wartości; naturalna dobroć człowieka; zło dzieje się na skutek braku wolności człowieka (granicą
wolności człowieka jest drugi człowiek); boskość w człowieku (sokratejski Dajmonion)

nakaz moralny: Czcij człowieka... – oto nauka, cytat z Ewangelii: Po tym poznają, żeście uczniami

moimi, jeśli się wzajem miłować będziecie

w utworze brak metafizyki i religii, występuje tylko zjednoczenie z wielką naturą, z ziemią lub
sokratejska prawda wewnętrzna; odrzuca się kult cierpienia i ofiary

Wszystko dzieje się między ludźmi – kościół międzyludzki. Świat to zadanie, które człowiek musi podjąć.
Postawa bohaterów to laicki, heroiczny humanizm – człowiek z „czymś boskim” w sobie.

Postawa potwierdza się w działaniach, gł. Judyma – skierowanych do ludzi, mających na uwadze ich dobro,
zwłaszcza ludzi krzywdzonych.

Źródła postawy światopoglądowej „Ludzi bezdomnych”

Żeromski zawsze doceniał rolę tradycji – osiągnięcia materialno-cywilizacyjne i duchowe. Nie ma tu sprawy
polskiej,  a  jedynie  kwestie  społeczne  i  egzystencjalne.  Nie  ma  tylko  problemu  socjalistycznej  walki  klas,
tylko  nakaz  braterstwa  i  miłości.  Socjaliści  (Strug,  Abramowski)  pisali  o  socjalizmie  jako  o  ruchu
moralnym. Nawiązywali do Mickiewicza i jego rewolucji moralnej, która ma zmienić postać świata.

Żeromski odwołał się do źródeł – Mickiewicza i Lelewela (z Tow. Demokratycznego Polskiego). Powieść
powstała zresztą w 100-lecie urodzin wieszcza (1898). O Mickiewiczu (jako autorze Ksiąg narodu polskiego
i  pielgrzymstwa  polskiego)  i  Słowackim  mówi  się  w  czasie  dyskusji  –  Korzecki  patrzy  na  burzę  i  żałuje
pielgrzymów,  którzy  muszą  się  trudzić  przy  blaskach  gromu.  Joasia  myśli  cytatami  z  Ody  do  młodości,
biega do teatru na  Słowackiego, cytuje  Krasińskiego. Judym  nie cytuje romantyków, jako  homo novus  nie
musiał  ich  znać.  Wywody  Korzeckiego  opierają  się  też  o  Platona,  cytat  z  Ewangelii    humanizm
europejski: od antyki, przez chrześcijaństwo, romantyzm, po współczesność. Judym też łączy dziedzictwo
przeszłości z ideami nowego czasu: idea pracy jako godności najwyższej + rewolucyjno-romantyczna idea
równości  społecznej;  kult  pracy  i  nauki  +  idea  romantycznego  poświęcenia  i  walki  (romantyczny
organicznik).

„Ludzie bezdomni” jako tekst uwarunkowany cenzurą

Bohater  nie  mógł  kontaktować  się  z  organizacjami  socjalistycznymi,  realizować  ich  programu  walki  z
ustrojem!  Utwór  o  powstańcach  1863  (Rozdzióbią  nas...)  musiał  wydać  jako  Maurycy  Zych  w  Galicji,  a
Syzyfowe prace o młodzieży w szkole carskiej – we Lwowie.

O  powstaniu:  W  ciągu  siódmego  dziesiątka  lat  tego  wieku  ów  pan  Niewadzki  wyjechał  z  kraju.  Kiedy
powrócił do Cisów, był starcem złamanym i nieuleczalnie chorym.
O Lesie: Burza wyrzuciła go na brzeg Bosforu.
O Węglichowskim: który bodaj czy nie więcej od dwu pierwszych świata obszedł.
Wiktor  był  rok  w  więzieniu,  ale  tego  możemy  się  tylko  domyślić,  bo  jego  żona  jedynie  coś  godzinę
opowiada, płacząc – nie wiemy co.

JOASIA

Ma  wiele  cech  biografii  autora:  dzieciństwo  w  Górach  Świętokrzyskich,  wczesne  sieroctwo,  miłość  do
Kielc, wyjazd do Warszawy i tęsknotę za utraconym, korepetycje, dziennik (sam pisał  Dziennik człowieka
nerwowego) – teksty pisarzy antycznych, zachwyt nad romantykami, cytuje Biblię (PnP). Zbieżna jest ocena
środowiska  ludzi  niepracujących  (szlachty,  mieszczaństwa),  opisy  przyrody.  Odmienne  są  tylko  zapisy  o
statusie kobiety w świecie, przeżywania miłości (subtelne, dość stereotypowe). Joasia aż za dużo przeczytała
(są  to  lektury  samego  pisarza).  Zachwyca  się  Witkiewiczem,  Ibsenem,  Tołstojem,  Hamsunem,  Zolą.  Jest
łącznikiem z innymi postaciami (jak Judym – uczeń Radka). Jest uczennicą i przyjaciółką Siłaczki-Staszki
Bozowskiej, której poglądy ocenia dość krytycznie z perspektywy lat.

Sprawa  emancypacji:  Joasia  szuka  swego  miejsca  w  zawodach  inteligenckich.  Ciężko  przeżywa  stan
samotności, bezdomności. Docenia własną kromkę chleba, na którą zarobiła. Wolność i samodzielność są jej
sukcesem (jak chłopów po uwłaszczeniu, Żydów).

Pod  wpływem  Nietzschego  pisze,  że  człowiek  stworzony  jest  do  szczęścia,  życie  trzeba  kochać  nade
wszystko, a cierpienie zwalczać jak ospę. Pojawia się konflikt – mesjanistyczne poświęcenie dla innych czy
eudajmonistyczne szczęście jednostki? Judym wybierze społeczeństwo.
 wewnętrzne zdialogizowanie tekstu

Karol  Irzykowski  był  przeciwnikiem  poświęceń,  ale  rozumiał  dramatyzm  postawy  Judyma.  Późniejsi
krytycy nie widzieli już dramatu, stwierdzali, że Judym kochał Natalię, nie Joasię.

BOHATEROWIE DRUGIEGO PLANU

Wiktor Judym jest niepokorny, nie pogodzony ze światem krzywdy (nie zgadza się, by majster decydował
o  jego  sposobie  ubierania  się,  ale  dodaje:  My  ta  wiedzieli,  o  co  się  drzemy  –  niezgoda  na  rzeczowe
traktowanie robotnika). Ciotka Pelgia czyni Judymowi wyrzuty, że to on odpowiada za postawę Wiktora.
Wiktor jest surowy i nieskory do wyjawiania emocji. Uczucia ujawniają się przez nastrojowy opis pejzażu,
który towarzyszy jego wyjazdowi. Przyroda odpowiada stanowi duszy bohatera.

Korzecki też jest niepokorny, konspiruje (posłaniec z przesyłką, pojawia się też przy zwłokach bohatera, nie
jest  więc  tylko  handlarzem).  Nie  jest  jednak  człowiekiem  czynu!  Jest  tylko  medium  wielu  problemów
utworu,  typowe  dziecię  nerwowego  wieku  –  ulega  nudzie,  smutkowi,  metafizycznemu  lękowi.  Niepokój
wewnętrzny gna go po świecie. Fascynuje go bliskość śmierci-wyzwolicielki.

Dyskutuje  o  nowościach  literackich  (Maeterlinck,  Uhdem,  Ruskin),  ale  zna  też  romantyków  (Słowacki,
Prelekcje paryskie Mickiewicza). Wprowadza problematykę filozoficzną:

dobro i zło, wartości współczesnego świata  u Kalinowicza
epistemologia i estetyka (Co jeden człowiek może wiedzieć o prawdzie albo fałszu duszy drugiego

człowieka?) – pojęcie Dajmoniona, głosu wewnętrznego człowieka

Joasia uważa, że człowieka da się lepiej „przeczuć” niż przeanalizować systematycznie.

Korzeckiego dręczy horror vacui – lęk próżni, od którego wyzwolić może śmierć z wyboru. uzasadnia swą
decyzję myślą sokratyczną (nie indyjską jak Schopenhauer) – Judym dostaje list-pożegnanie z fragmentem
przedśmiertnej  mowy  Sokratesa  (skazanego  za  to,  że  nie  wierzy  w  bogów  i  psuje  młodzież  oraz  zgłębia
rzeczy boskie, nadziemskie, [...] fałsz za prawdę podaje). Sokrates wybiera śmierć, bo człowiek uczciwy nie
potrzebuje obawiać się niczego złego ani za życia, ani po śmierci.

Motywy  nieprzystosowania  są  takie  same  jak  u  Wiktora  Judyma,  Joasi,  dr.  Tomasza  –  wrażliwość  na
krzywdę,  cierpienie,  nadwrażliwość,  niepokój,  niemożność  znoszenia  podłości.  Korzecki  to  artysta  –  tak
odczuwa i rozumie świat. Reaguje nieproporcjonalnie silnie na zło świata.

STRUKTURA POSTACI POWIEŚCIOWYCH

Walka  bohaterów  toczy  się  ze  światem  zewnętrznym  i  z  samym  sobą.  Judym  poświęca  się  nie  dla
wszystkich  i  nie  zawsze  kocha.  Wielu  rzeczy  nie  wie  o  sobie.  A  nawet  znając  prawdę,  nie  jest  w  stanie
zawsze  sobie  zaufać  –  nie  jest  monolityczny,  harmonijny  (poniosło  go  w  sporze  ze  starcami).  Porzuca
Joannę, żeby nie zostać dorobkiewiczem, gdy raz zacznie – nie przestanie już.

Pisarz mówi wprost, że duch ludzki jest niezbadany jak ocean (ustami Korzeckiego). Wnętrze jest ciemne,
groźne, jest w ciągłym ruchu (ocean, pustynia, wędrujące lodowce).

Bohaterowie  ukazywani  są  w  stanach  podświadomości,  np.  Judym  na  Polach  Elizejskich:  W  głowie  jego
przegryzały się myśli bez związku, własne, niepodzielne, niżej świadomości  stojące postrzeżenia, z których

się zwierzyć człowiek nie jest  w możności. Joasia pisze w dzienniku: Mam dużo myśli na pół świadomych,
[...] już się zmieniają pod piórem i nie są takie...

Autor przedstawia bohaterów od wewnątrz, czasem tylko (Judym). O Judymie mówi narrator, ale z pozycji
bohatera – w 3 osobie, ale używając jego słownictwa, jego sposobu myślenia (zasada utajonego pamiętnika).
Mówi  się  nie  o  syntezie  uczuć,  ale  o  poszczególnych  stanach  psychicznych  unaoczniających  proces
doznawania  świata. Pisarz analizuje  zmienność uczuć  lub daje  ich ekwiwalenty obrazowe, gł. przyrody (z
symbolami  –  sosna,  krzyk  pawia).  Prezentacja  psychiki  Joasi  odbywa  się  przez  dziennik.  Obserwacja  i
analiza dokonuje się w formie bezpośredniej, nie przez narratora. Joasia odsłania „wstydliwe punkty duszy”
(określenie Irzykowskiego), zauważając, że w smutek po śmierci brata i panny L. wkraczają inne, przeciwne
pierwiastki.  Zauważa  huśtawkę  uczuć.  Pisze  też  o  sprawach  społecznych  (emancypacja,  wykorzenienie),
literackich  (miejsce  i  odrębność  pisarstwa  kobiecego),  egzystencjalnych  (przeżycie  miłości,  śmierci,
mijania). Korzeckiego charakteryzuje się przez dialogi i quasi-dialogi = monologi (czyli tradycyjnie). Żyjąc
samotnie, czuje on potrzebę wywnętrzania się, bo boi się samotności.

Postaci są mediami osobowości autora: Judym, Joasia, Korzecki i Wiktor Judym.

język, przywołanie lektur (romantyzm, antyk, Biblia i in.)  Joasia, Korzecki

umiejętność przeżycia piękna sztuki i natury  wszyscy, gł. Judym i Joasia

Postaci  są  bogate  wewnętrznie,  ale  nie  uzasadnia  się  ich  psychologii,  ich  cechy  się  nie  powtarzają  w
podobnych przejawach (np. zazdrość Judyma wobec losu Karbowskiego, obawa Joasi przed „motłochem”).

Postacie dalszego planu

Bohaterowie  pobocznych  wątków  akcji  (Natalia,  Karbowski,  Wiktor,  pani  Niewadzka,  Wanda,
dr Chmielnicki,  dr  Węglichowski,  Krzywosąd).  Postacie  epizodyczne  (dr  Czernisz,  klientela  ul.  Długiej,
Dyzio, Żydzi, robotnicy i inni).

posuwają akcję do przodu

przerywnik – zmieniają tonację uczuciowo-nastrojową, np. przez humor

tło społeczno-obyczajowe, (dama-filantropka), środowiskowe (Żydzi, chłop-woźnica)

prezentowane z zewnątrz, charakteryzowane bezpośrednio – przez opis (plastyczny, syntetyczny, ale
szczegółowy, wartościujący) potwierdzany zachowaniem postaci

nie są czarno-białe, np. Karbowski (por. Starski z Lalki) trwoni majątek, gra w karty, oszukuje, ale
jest pełen czaru, piękny i harmonijny jak kwiat tuberozy

przedstawiani są malarsko lub scenicznie – wyrazisty kontur zewnętrzny i duchowy zarys ogólny

KOMPOZYCJA POWIEŚCI

Chmielowski  zarzucał  powieści,  że  jest  zbudowana  z  luźnych  obrazków.  Antoni  Potocki  doceniał
nowatorstwo  budowy,  mówił,  że  to  powieść  nastrojowa,  a  nie  narracyjna.  Nie  rezygnuje  z  fabuły,  ale
wprowadza obok  wątków  fabularnych  materię  innorodną  (nie  rozwijającą  akcji,  ale  nastrój,  np.  rozdziały
Smutek, Przyjdź, większość z „Ta łza...” i Rozdarta sosna).

Smutek  (po  Mrzonkach)  zamyka  i  podsumowuje  przegraną  Judyma.  Park  jesienny.  Zamieranie  jesiennej
przyrody to śmierć projektór Judyma lub ich zimowe zamarcie (por. chochoł).
Przyjdź  (między  rozdziałem  o  Natalii  Orszeńskiej  a  Zwierzeniami  Joasi)  to  wyraz  uczuciowego
niezdecydowania  Judyma  między  myślą  zmysłową  a  przyjacielsko-zmysłową.  Park  wiosenny.  Wiosenna
burza prowadzi do oczyszczenia atmosfery.

 są to małe poematy prozą (pierwsze: Wigilie Przybyszewskiego)

Nastrojowe wstawki: opis burzy w rozdziale Pielgrzym, końcówka Swawolnego Dyzia (obraz parku po
przyjeździe Judyma do Cisów), pradzieje węgla w rozdziale Glikauf, łza przyroda w czasie wyjazdu
Wiktora, pejzaż z zakończenia.  liryzacja prozy

Obrazy pejzażu w funkcji stanów duszy bohaterów Żeromski wprowadzał już w opowiadaniach: Zmierzch,
Zapomnienie, Rozdzióbią...

Symboliczność powieści

Sceny typowo symboliczne:

tytuł, zakończenie powieści

zakończenie  rozdziału  Asperges  me...  z  krzykiem  pawia  (u  Verlaine’a,  Leśmiana,  kawiarnia
młodopolska  w  Krakowie  „Paon”)  –  paw  to  znak  wiecznej  przemiany,  uniwersum,  w
chrześcijaństwie związany z kołem słońca, nieśmiertelnością, ogon ewokował niebo gwieździste, na
Wschodzie to znak piękności wiecznej, spotkania duszy z Bogiem  tu sugeruje tajemnice śmierci,
spotkania  duszy  z  Bogiem,  element  metafizyczny  (paw  krzyczy,  gdy  Judym  czuwa  przy  ciężko
chorej kobiecie)

Zakończenie utworu

Trzy  ostatnie  rozdziały  potęgują  nastrój  dramatu:  Asperges  me  –  odiwedziny  Judyma  u  umierającej,
Dajmonion  –  oparty  na  tekście  Obrony  Sokratesa,  testamencie  Korzeckiego,  Rozdarta  sosna  –  zabicie
miłości.

Judym  nie  wykłada  racji,  dla  których  nie  chce  zakładać  rodziny.  Zastępuje  to  symbolika  ognia,  pożaru,
płonięcia. Pień sosny ociekał krwawymi kroplami żywicy. Była to symbolika pożaru rewolucji. Zakończenie
jest otwarte (trochę też z powodu cenzury)...

w tym czasie Żeromski łączył wielkie nadzieje z ideą rewolucji.

dopiero, gdy przeżył rewolucję, zląkł się jej krwi i płomieni (Róża, Turoń, Przedwiośnie)

Humor

Elementami tonizującymi przeżycia bohatera są opisy przyrody i humor – od pogodnego po komizm i
sarkazm. W: Swawolny Dyzio, Praktyka. Sceny: pijany woźnica, historia dr. Chmielnickiego (z duszą, która
w miarę okoliczności podnosi się wyżej) i Krzywosąda.

równoważnie dramatyzmu jak w moralitecie czy dramacie szekspirowskim

Rola kompozycyjna dziennika

Elementem pogłębiającym luźną (otwartą) budowę powieści jest też dziennik. Dziennik cieszył się
powodzeniem w „epokach czułych”.

do dziennika może wejśc praktycznie wszystko

rekonstrukcja przeżyć (pamiętnik), monolog wewnętrzny, codzienne przeżycia, refleksje z lektur,
epitafia, listy, przekłady, aforystyczne refleksje na temat spraw egzystencjalnych

liryzacja prozy: słownictwo, syntaktyka, metaforyka – poetyckie

STYLISTYKA „LUDZI BEZDOMNYCH”

Łączy sobie cechy pozytywizmu i Młodej Polski, tworząc nową jakość.

rzeczywistość i obiektywizm informacyjny (nawiasy uszczegóławiające informacje)

długie, wieloczłonowe zdania, epitety metaforyczne, rozbudowane porównania i metafory –
ewokowanie emocji, ostre, zmysłowe przedstawienie świata

Wenus jako uosobienie szczęścia, radości i piękna życia oraz Rybak Puvis de Chavannesa jako
oskarżenie świata za odtrącenie części ludzi od tego szczęścia  problematyka utworu: bohater
odczuwający piękno, a i reagujący na konkretne zło

Strona naturalizmu

Opisy dzielnic  nędzy są naturalistyczne (nie  ludzi,  bo nie są oni opisani  biologicznie)  –  szczegółowe (np.
wygląd ul. Ciepłej, waluta, towary w sklepie) i somatyczne widzenie, naukowość, wydobycie tego, co złe
(brud, brzydota, gnój), słownictwo eksponujące biologiczny sposób widzenia (ulica o kształcie szyi, ludzie
roją  się,  twarze  chore,  blade  dziewczyny,  oczy  krwawe),  opisy  degradujące  człowieka  (masy  głów  jak
mrówki, budzą odrazę jak robactwo), animizacja i personifikacja przedmiotów martwych (grobowe, czarne
fabryki,  ściany  ranami  okryte,  dygotały,  fabryki  jak  kadłub  pasożyta,  skład  węgla  jak  czeluść  z  czarnym
oddechem).

Liryzacja powieści

Dobór tematów: stany zakochania i rozpaczy, zachwytu lub niezgody na świat, obrazy

ekwiwalentyzujące takie stany. Głównie na przykładzie spaceru Judyma po klęsce na zebraniu z
lekarzami warszawskimi.

Słownictwo nacechowane emocjonalnie (smutny, trupie, zgniłe, zniszczenie, śmierć, żałoba,

samotność, wylękła, ślepa, głucha), tropy artystyczne: dom Judyma ma sień brudną jak apartament
Lucypera, ściany klatki schodowej są pełne cienia i smutku, jak deski okładające trumnę.

Hipertrofia stylistyczna – częste superlatywy, stylistyka bogatego mówienia: gromadzenie i

powtarzanie, szeregi przymiotników i rzeczowników (serce obejmowało świat, ludzi i rzeczy), nawet
tych samych (smutek), paralelizmy składniowe, potrójny epitet (baseny wody nieruchomej, ślepej,
głuchej), epitet zmetaforyzowany (nie określający cechy, ale je sugerujący), synestezja (jasnożółte
zniszczenie), zawieszenie głosu (wielokropek).

Autor zestawia dwa konkrety, które mają jakieś cechy wspólne, np. Druty telefoniczne osędziały. Są

jak białe sznury grubej bawełny, którą zwija na kłębek jakaś babcia ogromnie wiekowa, Myśli
codzienne wypadły ze swoich siedlisk i były jak młode ptaki spłoszone z gniazda.

Ulubiona pora roku modernistów – jesień. Opis skrajnie subiektywny.

Ten styl występuje zarówno w naturalistycznych opisach, jak i w opisach piękna, urody świata.

Inkrustacja metaforyczna cechuje głównie narrację (styl poetycko-patetyczny), ale też dziennik Joasi.

Poza tym proza jest też zrytmizowana (jak w prozie poetyckiej).

Ironia i humor

Ironiczny narrator towarzyszy zazwyczaj bohaterom, którzy są mu najbliżsi, wyposażeni w zdolność czułej,
lirycznej reakcji na świat (sobowtórom autora). Judym: w opisie ul. Ciepłej mówi się o kupie błota, która
nawet w upale zachowuje właściwą jej przyjemną wilgotność, o szepcie starszych pań, który może zastąpić
telefonowanie  na  odległość.  Ironiczny  tytuł  Mrzonki  lub  Poczciwe,  prowincjonalne  idee.  Joasia:  gł.
autoironia, która jest przejawem krytycznej świadomości.

Styl  gawędziarski,  operujący  idiomatyką  i  wulgaryzmami  mowy  potocznej.  Wykorzystywany  w  prozie
humorystycznej  (Lam,  Prus).  Ironia  dystansuje  wobec  przeciwieństw,  chroni  przed  nadmiarem  liryzmu  i
patosem.

Indywidualizacja języka bohaterów.

Indywidualizacja  wskazuje  na  odmienność  sfery  społecznej-  podobnie  mówią  inteligenci  (podobnie  jak
narrator), inaczej proletariat, Żydzi, chłopi. Germanizmy w mowie Polaków w Wiedniu. Język pobocznych
bohaterów prezentuje polszczyznę  mówioną:  wylazł, nie byle co, ni  be, ni  me, niech  mu Bóg da  zdrowie,
nogi  mi  odjęło,  diabeł  czubaty,  a  bo  to,  no.  Wiele  uwagi  poświęca  autor  gwarze  warszawskiej  –  dialogi
Wiktora Judyma, ciotki Pelagii, Judymowej. Potoczność i kolokwializm jest też w narracji, dokonywanej z
pozycji bohaterów – np. ruch Paryża oczami Judyma (stare babsko, rzeka pojazdów waląca środkiem ulicy,
stado  dzieci,  czerwony  na  gębie).  Neologizmy  (czujące  wiedzenie  –  rodzaj  poznania  intuicyjnego),  dawne
formy,  żyjące  w  gwarach  (powała  zamiast  „sufit”),  często  wprowadza  je  Joasia  w  dzienniku  (u  naju  w
Kielcach). Tradycję językową wprowadzają cytaty i stylizacje biblijne.