Józef Czechowicz

~ 2 ~

XX-lecie międzywojenne – egzamin – Józef Czechowicz

Józef Czechowicz – biografia i poezja

Biografia

Wywodził swój rodowód od ariańskiego rodu. Urodził się 15 marca 1903 roku. Rodzice Czechowicza osiedlili
się w Lublinie, gdzie po pewnym czasie zawarli ślub i oboje otrzymali pracę w pobliskim Banku Warszawskim.
O wczesnym dzieciństwie i młodości poety nie wiemy prawie nic. Ojciec był młodszy od matki o 10 lat i było
to powodem późniejszych nieporozumień w małżeństwie. Ojciec zapadł na chorobę umysłową, jednak nie
wiadomo, kiedy i w jakich okolicznościach. Napady choroby, które miały swoje konsekwencje w
długotrwałych pobytach w szpitalu zostawiły w głowie poety bardzo przykre wspomnienia. Na plan pierwszy
w życiu poety wysuwa się matka, z którą był bardzo związany aż do jej śmierci. W domu musiała być jednak,
atmosfera, która sprzyjała nauce i rozwijaniu pasji. Ojciec prenumerował „Świat”, z którym bardzo mocno
utożsamiał się Czechowicz.

Do szkoły zapisany został w 1913 roku. Uczęszczał do szkoły rosyjskiej. Kiedy w Lublinie powstały pierwsze
szkoły polskie, od razu zapisał się do jednej z nich. Następnie uczęszczał do Seminarium Nauczycielskiego.
Wojna 1920 przerwała jego naukę, jednak jak wspomina nie uczestniczył w wojnie z zapałem, w oczekiwaniu
na nową klęskę. Po ukończeniu Seminarium, w 1921 roku objął posadę nauczyciela w szkole podstawowej w
Brasławiu na Wileńszczyźnie, a wkrótce przeniósł się do niedalekiej Słobódki.

Przeżycia ze Słobódki utrwalił w „Opowieści o papierowej koronie”. Wydrukowana ona została w „Reflektorze”
z pominięciem wskutek przeoczenia, nazwiska autora. Widać w nim wyraźne wpływy twórczości Tadeusza
Micińskiego, który na zawsze będzie oddziaływał na twórczość Czechowicza. Tworzy w opowieści swoje alter
ego, Henryka, który podejmuje nieudaną próbę samobójczą, ze względu na nieodwzajemnioną miłość
homoseksualną.

Zainteresowania literackie Czechowicza objawiły się dosyć wcześnie, bo około 1920 roku. Najwcześniejsze z
zachowanych wierszy własnych Czechowicza noszą datę 1922 roku. Mają one wszystkie znamiona poetyki
młodopolskiej, na niektóre jednak, bardzo szybko nakładają się ramy poetyki nowej. W niektórych wierszach
dostrzega się urbanizm pochodzący od skamandrytów, ale nieprzejęty od Tuwima, tylko od Przysieckiego.

Reflektor – pismo, które ukazywało się w Lublinie, jego pierwsze wydanie datuje się na czerwiec 1923 roku,
pod redakcją Wacława Gralewskiego. Wokół Reflektora zaczęła krystalizować się grupa poetycka o tej samej
nazwie. Grupę Reflektora tworzyło 4 poetów: obok Czechowicza, są to: Konrad Bielski, Wacław Gralewski,
Stanisław Grędziński. Reflektor podjął współpracę z Almanachem Nowej Sztuki, drukował futurystów i poetów
nowej sztuki. W Reflektorze zaznaczało się równoczesne oddziaływanie odmiennych propozycji artystycznych.
Wspólnym mianownikiem była nowoczesność. U Czechowicza odznaczył się wtedy wpływ rozmaitych
tendencji – od futuryzmu do konstruktywizmu awangardy. Do sielskich wierszy Czechowicza przenika to, co
stanowiło wtedy znamiona poezji nowoczesnej (auto, samolot, fabryka). Krajobraz otrzymuje tutaj funkcję
użytkową, a jego piękno zyskuje pełną wartość dopiero w zespoleniu z dziełami rąk człowieka. Programowo
utworem z tamtego okresu było Wyznanie.

Jest  również  u  Czechowicza  nieco  futurystycznej  nonszalancji  i  brutalizmu  obrazów.  Wyraża  się  w  jego
wierszach kult maszyny, który rzutuje także na koncepcję człowieka, a w jednym z utworów bohaterem jest
człowiek-mechanizm, człowiek-robot. Czechowicz swobodnie myśli już nowymi kategoriami. Można to nazwać
pejzażem kubistycznym. Krajobraz miejski czy wiejski ujęty jest w rygory linii, brył, rombów, krat, a więc
całkowicie zgeometryzowany. Wiersze naznaczone są taką samą liryczną tonacją, co cała ówczesna twórczość
nowatorska. Odznaczają się niespokojnym rytmem, szybki i nieregularnym tempem wiersza, naśladującym
tempo współczesnego życia i miasta, dysonansami zestawieniowymi, zwłaszcza w rymach złożonych. Liryka
Czechowicza nosi na sobie ślad oddziaływań ówczesnej epoki. Występuje tutaj uczucie nieskończoności, które
wynika  z  fascynacji  bogactwem  życia  i  mnogością  jego  przejawów.  Wiąże  się  z  tym  widzenie  życia,  jako
nieustannej przemiany.

~ 3 ~

XX-lecie międzywojenne – egzamin – Józef Czechowicz

Lata 1924-1925 stanowiły dla Czechowicza okres intensywnych poszukiwań. Powstające wówczas modele
poezji zdawały się go nie zadowalać w pełni, uznał, że jako poeta musi odnaleźć własną drogę. Czechowicz
przechodził kryzys. Nastąpił on tym szybciej, że poeta zaczął tracić zaufanie do wartości związanych z
urbanizmem. Pojawia się niepokój, odczucia metafizyczne, poczucie zagrożenia.

Następnym etapem pracy nauczycielskiej było dla Czechowicza uczenie w miejscowości Włodzimierz
Wołyński. Został tam nauczycielem szkół powszechnych w latach 1923-1925. W 1926 roku objął w Lublinie
pracę w szkole specjalnej, gdzie po pewnym czasie został jej kierownikiem. Wszystko zdaje się mówić, że
Czechowicz miał powołanie nauczycielskie, i zdawał sobie sprawę z rosnącego powołania poetyckiego.

W latach 1928/1929 ukończył Instytut Pedagogiki Specjalnej w Warszawie, poza nowymi kwalifikacjami,
Czechowicz nawiązał kontakty literackie z poetami Meteora i Kwadrygi oraz Wiliamem Horzycą i
redagowanym przez niego miesięcznikiem „Droga”, gdzie Czechowicz wydrukuje przez kilkanaście lat wiele
swoich utworów. Po powrocie do szkoły, zajął się również dziennikarstwem.

Po  wygaśnięciu  grupy  Reflektor,  w  Lublinie  przestały  istnieć  zorganizowane  grupy  życia  literackiego.
Czechowicz  przez dłuższy  czas nosił  się  z  zamiarem  powołania  w Lublinie  związku pisarzy,  ale  do  skutku
udało mu się pomysł doprowadzić dopiero w maju 1932 roku. Związek skupiał w swoich szeregach wszystkich
pisarzy  Lubelszczyzny,  w  tym  dawnych  członków  Reflektora.  Związek  nie  miał  określonego  programu
artystycznego, nie tworzył grupy literackiej. Jego cele znajdowały się w innej sferze – w działalności literackiej
i kulturowej  na  terenie swojego  regionu.  Plany wydawnicze sięgały daleko,  w  1933  roku  miał ukazać  się
miesięcznik „Strefa” nigdy jednak nie wyszedł ze sfery projektów.

Z pracą dziennikarską zetknął się Czechowicz dosyć wcześniej, bo już w 1924 roku. W roku 1930 wchodzi w
bliskie kontakty z „Ziemią Lubelską”. Czechowicz marzył jednak o własnym dzienniku, co udało się spełnić z
dniem 1 stycznia 1932 oku – zaczął ukazywać się „Kurier Lubelski”.

Czechowicz jeszcze w czasach lubelskich skupiał wokół siebie grupę młodych poetów i już wtedy zaczęto
mówić  i  pisać  o  tzw.  awangardzie  lubelskiej.  Po  przeniesieniu  się  do  Warszawy,  Czechowicz  umożliwia
młodszym kolegom osiedlanie się w niej i patronuje ich początkowym poczynaniom literackim. W spotkaniach
i  dyskusjach  u  Czechowicza  spotykali  się  prawie  wszyscy  poeci  młodego  pokolenia:  Julian  Przyboś,  Jerzy
Zagórski, Jerzy Putrament, Jan Śpiewak.

Na początku 1937 roku Czechowicz został sekretarzem redakcji tygodnika literackiego „Pion”. Po opuszczeniu
tej pracy otrzymał stanowisko w Polskim Radiu, i z tą instancją został związany aż do wybuchu wojny. Kilka
dni po rozpoczęciu działań wojennych udał się do Lublina i tam zginął 9 września 1939 podczas ciężkiego
bombardowania pod gruzami domu.

Twórczość

Utwory Dramatyczne

Zainteresowanie dramatami u Czechowicza pojawiło się dopiero w 1937 roku. W tym roku ukazały się jego
pierwsze  jednoaktówki.  Cztery  opublikowane  jednoaktówki  obejmują  w  zasadzie  całość  twórczości
Czechowicza. Przywiązywał do nich wielką wagę i zamierzał je rozwijać. Na kilka miesięcy przed śmiercią
planował dokończyć „Berło” przez wiele lat pisanej i niedokończonej powieści dramatycznej. Nosił się również
z  zamiarem  napisania  dramatu  o  Bolesławie  Śmiałym.  Próby  dramatyczne  Czechowicza  wskazują,  że  nie
zmierzały one ku dramatowi zdarzeń i akcji, jednak ku dramatowi postaw i myśli. Pojawiają się statyczne
obrazy z odwołaniem do konkretnych dzieł plastycznych. Czechowicz widział wielkie możliwości, jakie stwarza
radio dla literatury.

~ 4 ~

XX-lecie międzywojenne – egzamin – Józef Czechowicz

Proza

Wchodził, jako autor wspomnianego opowiadania. W latach 1922-1923 obok poezji pracował intensywnie
nad prozą, obmyślając, co raz to nowe cykle opowiadań, przeważnie, o podkładzie autobiograficznym. W
latach następnych poezja stała się głównym obiektem zainteresowań literackich Czechowicza, tym bardziej,
że w tej dziedzinie szybko odniósł wielkie sukcesy, więc proza zeszła niejako na dalszy plan. Na terenie prozy
chciał prowadzić literackie doświadczenia: stosując zdobycze psychoanalizy, techniki filmowej. Warsztatem
do tego miała zostać powstająca przez lata epopeja „Berło”. Jeśli wierzyć poecie dzieło to zostało zniszczone.
Przed samą wojną napisał Czechowicz wiele opowiadań i nowel. Większość z nich powracała do wojennych
doświadczeń i wyzyskiwała materiał autobiograficzny.

Twórczość dla dzieci

Pierwsze utwory dla dzieci, jak można przypuszczać, powstały w okresie jego pracy w Szkole Specjalnej.
Kiedy przeszedł do ZNP, twórczość ta bardzo się nasiliła. Szczególnie interesujące są wiersze dla dzieci. Liczył
się z możliwościami czytelniczymi i słuchowymi młodego czytelnika. Świetne efekty uzyskuje dzięki
nawiązaniu do kołysanki i innych form poezji ludowej. Połączył Czechowicz pewne motywy swojej poezji w
tym także utworów regionalnych z twórczością dla dzieci.

Przekłady

Tłumaczył  literaturę  rosyjską,  a  w  szczególności  twórczość  Błoka,  który  tak  jak  on  wykazywał  cechy
katastrofizmu.  Prócz  poetów  rosyjskich,  tłumaczył  poetów  czeskich,  słowackich  oraz  ukraińskich.  Ważne
miejsce  w zainteresowaniach  Czechowicza spełniała  poezja  francuska.  Liczba  tłumaczonych  autorów  była
skromna, ale znajdował się pośród nich m.in. Apollinaire. Po paru latach następuje przemiana zainteresowań,
Czechowicz skupia się na poezji anglosaskiej. Główną zasługą Czechowicza są tłumaczenia Eliota, należą one
do  pierwszych,  jak  nie  są  ogólnie  pierwsze  w  literaturze  polskiej.  Podejmował  również  Czechowicz
tłumaczenia prozy – głównie ukraińskiej i angielskiej. Bodaj pierwszy przełożył fragment Ulissesa Jamesa
Joyce’a.  Słaba  znajomość  języków  sprawiła,  że  literacka  wartość  przekładów  Czechowicza  jest  mocno
dyskusyjna. Dla poety miały one jednak bardzo duże znaczenie – oddziaływały na jego twórczość, inspirowały
ją i w końcu stanowiły poszerzenie jego własnego świata poetyckiego.

Poezja śmierci i zagłady

Utwory w pierwszych dwóch tomikach poezji, mówiące o urbanizacji, świecie cywilizacji, maszyn, miast, o
doświadczeniach i przeżyciach ich mieszkańców nie kończyły się optymistycznie. Pojawiały się w nich wyrazy
niepewności, znaki zapytania albo poczucie bezpośredniego zagrożenia zniszczeniem lub śmiercią. Wiersze
mówią o nieustannej wszechobecności śmierci. Śmierć wyznacza punkt odniesienia dla spraw tego świata,
stanowi  symbol  wszystkich  wartości  transcendentnych.  Widać  nawiązania  do  pierwotnych  przekonań
mówiących o jedności człowieka z ziemią, gdzie za jedyny porządek rzeczy przyjmuje się porządek rzeczy
złożony z kolejnych narodzin i śmierci. U Czechowicza powstaje wątpliwość czy rzeczywistość widzialna jest
całością  świata,  czy  może  zaspokoić  wszystkie  ludzkie  pragnienia.  Życie  zwykłe,  codzienne  widziane  jest
właśnie w kategoriach więzienia, męki i koszmaru. W 1932 roku poeta wydaje „balladę z tamtej strony”, w
której śmierć stała się motywem głównym i obejmującym wszystkie utwory. Śmierć pozbawiona jest tutaj
wymiaru osobowego, ale przejawia się w sposób konkretny i namacalny. Przydany jest jej kształt motyla, nie
jest tutaj on dowolnością poetycką, ponieważ według wierzeń pierwotnych, istoty duchowe mogą taką postać
przyjąć. Śmierć obecna jest również we snach, które w twórczości Czechowicza należą do obszaru śmierci,
wyrażają  rzeczywistość  o  ujemnej  wartości  znaczeniowej.  Poezja  Czechowicza  odtąd  zauroczona  jest

~ 5 ~

XX-lecie międzywojenne – egzamin – Józef Czechowicz

śmiercią. Śmierć nie budzi jednak grozy, jest fascynacją, podmiot liryczny nie ucieka przed nią, ani się przed
nią nie broni – godzi się na jej obecność. Mrok, noc i ciemność również należą do symboliki śmierci, jest ona
jednak bogatsza, wicher oznacza duszę ludzką, każdą istotę duchową, postać tę mogę przybierać wszystkie
złe  siły.  Ważnym  motywem  śmierci  dla  Czechowicza  jest  oddech,  w  wierzeniach  mitologicznych  oznacza
duszę, samą istotę życia. Poza wcześniej wspomnianymi słowami-kluczami, w poezji Czechowicza ważną rolę
pełnią wszystkie słowa związane z pogrzebem lub czasem, który zwykle kojarzy się ze śmiercią (wrzesień,
listopad). Czarne róże kojarzą się z wieńcem żałobnym, a sen u Czechowicza ma zawsze wartość ujemną.
Sen  według  poety,  jest  chlebem  świata  umarłych,  płomyk  zaś  również  znajduje  się  na  ujemnym  polu
znaczeniowym i znaczy tyle, co, składnik świata zagłady. U Czechowicza można znaleźć postać starca z kosą,
łączy on w tym wypadku zarówno cechy śmierci, jak też stanowi personifikację czasu prowadzącego wszystko
nieuchronnie do śmierci. Motywem utożsamiającym jest symbol kosy.  Śmierć stanowi jeden z elementów
obrazowych, ale dzięki bogatej symbolice i promieniowaniu na całe otoczenie słowne, zabarwia je, określając
w  ten  sposób  tonację  całości.  Czechowicz  bardzo  często  i  chętnie  korzystał  z  wyobrażeń  śmierci
zaczerpniętych wprost z mitologii. Potrzebne mu to było, ponieważ w jego liryce, śmierć stanowi synonim
rzeczywistości,  a  więc  ma  cechy  boskie.  W  tym  sensie  można  mówić  o  micie  śmierci  u  Czechowicza.  Ta
dialektyka życia i śmierci, spokoju i grozy, rzeczywistości i pozorów stanowi istotę liryki Czechowicza i leży u
podstaw jej artystycznej struktury, stanowi o jej wewnętrznym dramatyzmie i napięciu.

Niepokój i katastrofa

W liryce Czechowicza istnieją dwa bardzo ważne źródła, które wzmagają ciemną tonację jego poezji. Jedno
obejmuje impulsy historyczne, dające o sobie znać w wielu tekstach. Czechowicz uczestniczył w wojnie 1920
roku, jako ochotnik, skąd wrócił z urazami nie tyle, co fizycznymi, ale i bliznami psychicznymi. Wyobraźnia
poeta nasycona realizmami wojny nie potrafi się od nich odsunąć. Drugie źródło katastrofizmu Czechowicza
zawiera się w jego pojmowaniu świata, w przyjętym obrazie istnienia. Czechowicz tworzy wizerunek świata,
który jest częściowo zbieżny z wizją Heraklita, a obrazem jego jest rzeka. Nie oznacza ono spokoju – wręcz
przeciwnie  –  rzeka  symbolizuje  płynność  i  niestałość  rzeczy,  zakłada  istnienie  nieprzewidzianych  wirów  i
wodospadów. Takie pojmowanie świata prowadzi ku katastrofizmowi egzystencjonalnemu. Stopniowo koń w
poezji Czechowicza staje się wywoławczym znakiem wszelkich niepokojów i katastrof, należy do obrazów,
które je zapowiadają. Poza wyjątkami, właśnie koń wyraża sytuację katastroficzną. Staje się upostaciowaniem
sił  żywiołowych,  miażdżących  i  tratujących,  bowiem  obrazy  związane  z  koniem  mają  stałą  tendencję  do
ekspansji i przenoszenia się na inne elementy rzeczywistości. Wizje z koniem mają dwa źródła, jedno odnosi
się do wspomnień wojennych, drugie wiąże się z samym poetą i jego marzeniami sennymi, które zresztą
mogą pochodzić od poprzedniego członu. Niezależnie od źródła, z jakiego obraz konia się wywodzi, powstaje
stała  skłonność  do  wyolbrzymiania  wizji,  nadawania  jej  cech  apokaliptycznych,  dzięki  temu  poeta
wyolbrzymia obraz, rozszerza wymiary wizji.

Z  tego  samego  źródła  wywodzą  się  inne  składniki  apokaliptyczne  –  np.  czerwień.  Jest  ona  w  różnych
postaciach, ognia, płomieni. Wartość obrazów zbudowanych z tych składników jest zawsze u Czechowicza
ujemna. Poeta pamięta o dawniejszych tradycjach np. biblijnej czy mitologicznej, które obecne są choćby w
wielu wierszach. Nurt katastroficzny poezji Czechowicza przynajmniej w swojej połowie, żywi się zasobami
pamięci i osobistych doświadczeń, a następnie odnawia się przy każdej sposobności. Są trzy główny momenty
oddziaływania historycznego na lirykę Czechowicza: wojna 1920 roku, wielki kryzys ekonomiczny 1929-1932,
oraz  próg  nowej  wojny.  Poza  metaforą  rzeki,  często  stosowane  jest  słownictwo  akwatyczne,  związane  z
wodą, wyraża ono podstawowe wyobrażenia o świecie zawarte w liryce Czechowicza. Szczególny dramatyzm
wykazują te utwory, które mówią o końcu tej rzeki, o wodospadach, wirach, wodogrzmotach. To jest punkt
dojścia.  Od  rzeki,  poprzez  morze  i  ocean,  poprzez  coraz  większe  wyolbrzymianie  wizji  aż  do  wymiarów
kosmicznych poeta zmierza do konstrukcji drugiej sytuacji eschatologicznej – potopu. Te dwa rodzaje wizji,
związanych  z  ogniem  i  z  wodą,  stanowią  kościec  wszystkich  niemal  katastroficznych  wizji,  określają  one

~ 6 ~

XX-lecie międzywojenne – egzamin – Józef Czechowicz

związaną z tym symbolikę. Podmiot liryczny w wierszach Czechowicza jest stale osaczony, brak
zdefiniowanych konturów niebezpieczeństwa wskazuje na jego totalność i wszechmoc. Wiemy, że czasami w
miejscu podmiotu lirycznego można podstawić samego autora. Katastroficzne wiersze Czechowicza mają
stałą, choć bardzo bogatą symbolikę. Burza, ogrody ognia, wicher, kosa, kosaciec, te słowa niosą ze sobą
znaczenie nie tylko dosłowne. Czechowicz przeżywał katastrofizm osobiście, siła jego polegała na tym, że
dawał temu wyraz w swojej poezji. Tak przedstawiony katastrofizm Czechowicza, tylko w części pokrywa się
z tym nurtem w poezji międzywojennej, który oznaczono tym samym mianem.

Katastrofizm

Przedstawicielami  tego  nurtu  byli  poeci  skupieni  na  początku  lat  trzydziestych  wokół  wileńskiego  pisma
poetyckiego  „Żagary”,  a  więc  Jerzy  Zagórski,  Czesław  Miłosz,  i  nieco  później  Aleksander  Rymkiewicz.
Znamiona  katastroficzne  nosiła  także  poezja  Mieczysława  Jastruna,  Władysława  Sebyły  i  Konstantego
Ildefonsa  Gałczyńskiego,  w  prozie  zaś  wyróżniały  się  dzieła  Stanisława  Ignacego  Witkiewicza.  Postawy
niepokoju o los przyszłości nie były udziałem tylko pisarzy. Koncepcje katastroficzne przepowiadające upadek
cywilizacji, pojawiały się w książkach Oswalda Spenglera, Floriana Znanieckiego a także w poezji futurystów.
Katastrofizm lat trzydziestych jakkolwiek zależał od ówczesnej sytuacji społeczno-politycznej, rzadko dotyczył
realiów  ówczesnej  nowoczesnej  cywilizacji.  Toteż  naturalnym  pejzażem  scen  katastroficznych  jest  wieś,
ucieczka  w  pierwotność,  mitologizację,  z  dala  od  przestrzeni  miejskiej.  U  Czechowicza  katastrofizm  był
bardziej egocentryczny, oddalony od realiów historycznych. Żagaryści byli bardziej sprecyzowani w swojej
genealogii.  Tak  Żagaryści,  jaki  Czechowicz  dążyli  do  nadania  swoim  wizjom  katastroficznym  mitu  o
kosmicznej  zagładzie.  Dla  Czechowicza  i  niektórych  żagarystów  zagłada  nie  była  ostatnim  aktem  świata.
Niszczyła ona świat stary, ale zarazem otwierała perspektywę do budowy nowego świata. Wszystko wraca
do  punktu  zerowego,  do  mitycznego  momentu  stworzenia.  W  miejscu  tym  katastrofizm  nawiązywał  do
cykliczności dziejów, do stałego rytmu kosmicznego, niszczenia i odradzania, narodzi i śmierci. Z ognia i wody
świat wraz z człowiekiem wychodził oczyszczony, zdolny do nowego życia. Tutaj właśnie katastrofizm, wbrew
pozorom, okazywał swój dalekowzroczny optymizm i nadzieję. A poezja jego nurtu była próbą sprostania
świata, w którym wypadało jej istnieć.

Między arkadią a katastrofizmem

Poezja Czechowicza, tak odczytana staje w innym niż dotychczas świetle. Zwykle dostrzegano u tego poety
sielskie  pejzaże,  łagodną  śpiewność,  uroki  zaułków  miejskich.  Ulice  hałaśliwe,  gdzie  rządzi  niepokój  i  zło
przeciwstawia  się  ciszę  miejskich  zakątków.  Wyrażają  one  świat  spokojny,  łagodny  i  dobry.  Pejzaże
Czechowicza wolne są od praw, które rządzą jego światem poetyckim. Wizje arkadyjskie uzyskują niemal
pełnię i autonomię, nie podlegają zagrożeniu. Wprawdzie obecny jest cień niepokoju związany z porą nocną,
ale symbolika związana z nocą zmienia swą funkcję, ulega załagodzeniu. Najpełniejszy kształt znalazła wizja
arkadyjska w wierszach należących do najbardziej znanych tomów Czechowicza. Łagodne pejzaże, wiejski
miejski,  stanowią,  więc  o  obliczu  arkadyjskiej  wizji  Czechowicza.  Tam  znajdował  się  ratunek  przed
zagrożeniem,  jakie  niesie  nowoczesne  miasto.  Poczucie  obcości  i  samotności  w  tym  świecie  każe  szukać
oparcia i poczucia bezpieczeństwa jeszcze gdzie indziej. U Czechowicza pojawiają się wiersze poświęcone
matce, zagubienie w świecie i zagrożenie w nim, zostają odsunięte dzięki przywołaniu obrazu matki. Ostatnim
składnikiem świata arkadyjskiego u Czechowicza jest kołysanka.

Kształt mitotwórstwa

Problematyka, jaką żyje i wyraża poezja Czechowicza wyraża i układa się w trzy całości o strukturze mitu:
Arkadia, śmierć i katastrofa. Stanowią one trzon mitotwórczych koncepcji poety i wyznaczają plan jego świata

~ 7 ~

XX-lecie międzywojenne – egzamin – Józef Czechowicz

wyobraźni  Jednak  tylko  niektóre  utwory  dają  się  odczytać,  jako  całościowe  wcielenie  konkretnego  mitu.
Przeważnie wątki mitologiczne mieszają się i krzyżują, wzajemnie się przenikając. Mity były jednak punktem
odniesienia, wobec którego orientowała się poezja Czechowicza, ku niemu starała się zdążać. Czechowicz
starała się oprzeć całą swoją poezję na strukturze mitu. Stanowisko takie miało daleko idące konsekwencje.
Skłonności  mitotwórcze  prowadzą  do  budowania  makrokosmosu,  do  wyolbrzymiania  rzeczywistości.
Czechowicz chętnie ukazuje świat w momencie chaosu. Jest to, więc sytuacja świata sprzed dnia stworzenia.
Poeta otrzymuje w tym wypadku przymioty Boga i Stwórcy, z nicości, chaosu, wyprowadza nowe światy.
Świat Czechowicza jest terenem, gdzie odbywa się nieustanna gra sił. Siły te mają zawsze kształt konkretny,
ostro  zarysowany,  a  służy  temu  cały  system  animizacji  i  personifikacji.  Proces  ten  był  obecny  w  poezji
Czechowicza od pierwszego tomu. Czechowicz próbował też tworzyć własną mitologię.

W świecie magicznym

Człowiek uwikłany został w grę sił i żywiołów. Magia stanowi, więc rodzaj zachowania się w świecie i sposób
postępowania.  Pozwala  sobie  zjednać  dobre  siły,  a  uchronić  się  przed  złymi.  Mówiąc  o  magii  w  poezji
Czechowicza,  należy  zastrzec  się  przed  rozumieniem  jej  dosłownym.  Słowu  temu  trzeba  nadać  sens
metaforyczny. Magia w poezji będzie analogiczna do magii prawdziwej. Zasady pozostają te same, ale istotą
magii jest zaklęcie, słowo i to pozwala także na łączenie jej z poezją, w tym wypadku  – z poezją Józefa
Czechowicza.    Jeszcze  przed  określeniem  kształtu  swojego  mitotwórstwa  odwoływał  się  Czechowicz  do
praktyk magicznych. Czechowicz buduje zaklęcia oparte na wyliczeniach, nagromadzeniach, wykrzyknieniach
i ewokacjach. Jeżeli poezja przyjmuje sposoby i funkcje magii, to poeta równocześnie staje się cudotwórcą i
jasnowidzem-prorokiem.  Postawa  poety,  jako  proroka  najłatwiej  tłumaczy  się  w  tych  utworach,  gdzie
występują  wizje  katastroficzne.  Jego  stanowisko  profetyczne  ujawniło  się  bardzo  wcześnie.  Wszystko  ma
oparte w poetyce przepowiedni. Profetyka Czechowicza odwołuje się bardzo często do tradycji biblijnej –
starotestamentowej  lub  apokaliptycznej.  Magiczność  i  czarodziejskość  jego  świata  nie  ogranicza  się  do
korzystania z formuł i zaklęć.

Muzyczny porządek rzeczy

Muzyczność  wiersza,  regularny  rytm  i  strofa,  były  dla  awangardy  krakowskiej  podejrzane  i  ulegały  stałej
redukcji. Toteż stanowisko Czechowicza, jeżeli chciał pozostać w obrębie awangardy – wymagało niemałej
odwagi  i  uporu,  aby  nie  tylko  zachować  muzyczność  w  swoich  wierszach,  ale  jeszcze  teoretycznie  ją
uzasadnić.  Właśnie  muzyczność  stała  się  od  początku  zasadniczym  znamieniem  poezji  Czechowicza.
Łagodziła  ona  ekstremalną  poetykę  awangardy  krakowskiej  i  była  pomostem  między  osiągnięciami
awangardy a polską tradycją literacką, która u autora nuty człowieczej miała zawsze miejsce bardzo wysokie.
Niektórzy krytycy łączą muzyczność z nawiązaniami do poezji ludowej. Dla Czechowicza muzyczność była
związania z poezją w sposób konieczny. Zawierała się ona nie tylko w zobiektywizowanym zapisie tekstowym,
ale  towarzyszyła  całemu  procesowi  tworzenia.  Muzyka  nie  stanowiła  jednak  tworzywa,  a  była
akompaniamentem.  Najprostszym  do  uchwycenia  elementem  muzycznym  Czechowicza  jest  słownictwo  z
dziedziny muzycznej.  Spotyka się w jego wierszach cały zestaw instrumentów muzycznych. Pojawiają się
rozmaite formy i sposoby wyrazu muzycznego. Prawie każdy utwór poety zawiera słowo należące do świata
muzyki  i  dźwięków.  Muzyczność  przenika  wszystkie  elementy  obrazowe  wiersza,  tworzą  się  obrazy
synestezyjne.  Na  obszarze  muzyczności  Czechowicza  znajduje  się  i  odgrywa  znaczą  rolę  tradycyjna
wersyfikacja i jej środki. Często poeta bierze kontur klasycznego wiersza czy strofy i on poddaje ton. Korzysta
Czechowicz z sekstyny, z czterowierszowej strofy, używa regularnego trzynastozgłoskowca. Nie czynił tak dla
samej wierności tradycji, ale dla korzyści, jakie taka praktyka przynosiła. Muzyczność Czechowicza to także
cały  system  aliteralizacji,  paralelizmów,  powtórzeń,  rymów  wewnętrznych,  asonansów,  od  których  poeta
nigdy nie odstępuje, chiazmów dźwiękowych. Nie pojedynczy element stanowi u niego o stronie dźwiękowej
wiersza, ale cały zespół, wzajemnie ich sprzężenie.

~ 8 ~

XX-lecie międzywojenne – egzamin – Józef Czechowicz

Program poetyki Czechowicza

Zwykło  się  mówić  o  Czechowiczu,  że  był  przede  wszystkim  poetą,  że  o  poezji  nie  wypowiadał  się,  jako
teoretyk. W ostatnich latach życia, występował jednak bardzo często jak autor wypowiedzi programowych,
postulował pewien typ poezji, walczył o jej nowej poezji. Chętnie komentował soją własną twórczość, dosyć
systematycznie  pisał  felietony  o  poezji  i  recenzje  tomików  bliskich  sobie  pisarzy.  We  wszystkich  tych
wypowiedziach przedstawia całościowe widzenie poezji wyrażającej wielkość nadchodzących czasów i zdolnej
im sprostać. Zrażał go minimalizm ideowy awangardy, jej technicyzm i zainteresowania prawie wyłącznie
formalne.  Widział  potrzebę  wielkiej  ideowej  dyrektywy.  Początkowo  było  nią  skierowanie  ku  wielkości.
Oznaczało  to  potrzebę  wypracowania  nowej  idei,  modelu  przeszłości,  który  poezja  mogłaby  światu
zaproponować. Wielką rolę przypisuje Czechowicz wyobraźni, jest ona pomostem pomiędzy światami, ujmuje
świat w kategoriach mitu. Czechowicz przeciwstawia się poezji naturalistycznej, zapisującej tylko istniejący
świat.  Zarzuca  poezji  współczesnej,  że  nie  buduje  ona  nowych  projekcji  świata.  Swój  program  poetycki
nazwał także fantazjotwórstwem, mówił o wyobraźni stwarzającej. W ten sposób, co raz to bardziej wysuwał
na pierwszy plan w swojej poezji wizyjność i kreacyjność. Stały się one kamieniem węgielnym ostatniej wersji
programu Czechowicza, któremu nadał miano poezji  czystej. Dodać warto, że w programie poezji czystej
obok takich haseł, jak wizjonerstwo, kreacyjność, swobodna wyobraźnia i budowanie utworów w kształcie
doskonałego piękna było miejsce także na mocne akcentowanie postawy moralnej artysty, bezinteresowności
i czystości intencji.

Miejsce Czechowicza

Jego pozycja znajdowała się z dala zarówno od Skamandrytów jak i awangardy. Nie odmawiał on wartości
tradycji, przeciwnie, poczuwał się do głębokiego z nią związku, przynajmniej z niektórymi jej ogniwami. A
równocześnie  sympatie  jego  znajdowały  się  po  stroni  awangardy,  ponieważ  walczyła  ona  o  nowy  kształt
poezji. W niektórych swoich wypowiedziach pisał o dwóch zasadniczych postawach poetyckich: klasycznej i
romantycznej. Czechowicz sytuował samego siebie w kręgu twórców odkrywających i stwarzających świat.
Czechowicz  poszedł  swoją  własną  drogą,  od  Skamandra  odpychał  go  tradycjonalizm,  od  awangardy  jej
doktrynerstwo i ograniczenia. Toteż zachował całkowitą swobodę działania i zwracał się do źródeł, które w
kodeksie awangardy krakowskiej były nieobecne. Jedno z nich to folklor. Postawa Czechowicza była bardzo
świadoma  i  programowa.  Właśnie  Czechowicz,  jako  jedyny  z  poetów  zbliżonych  do  awangardy,  otwarcie
podjął się obrony symbolu.

Tomy poezji:

1.  Kamień 1927 rok
2.  dzień jak codzień 1930 rok
3.  ballada z tamtej strony 1932 rok
4.  Stare Kamienie 1934 rok
5.  w błyskawicy 1934 rok
6.  nic więcej 1936 rok
7.  nuta człowiecza 1939 rok

~ 9 ~

XX-lecie międzywojenne – egzamin – Józef Czechowicz

Wybrane wiersze do omówienia

Tom - Kamień (1927) – „Na Wsi”

Wiersz Na wsi Józefa Czechowicza traktuje, jak sam tytuł wskazuje, o wsi. Powtarzający się trzykrotnie w
różnych wariacjach pierwszy wers Siano pachnie snem staje się myślą przewodnią całego tekstu. Wnosi do
utworu atmosferę spokoju, sielanki, bezpieczeństwa. Jest konsolidacją motywu Arkadii oraz świadectwem
oniryzmu,

senności

liryku.

Pierwsza zwrotka dotyczy uchwycenia świata, który pamiętamy z dzieciństwa, gdy Siano pachnie snem i
pachniało

dawnych

snach,

gdy

popołudnia

wiejskie

grzeją

żytem

słońce  dzwoni  w  rzekę  z  rozbłyskanych  blach  /  życie  -  pola  –  złotolite.  Jest  to  świat  pachnący  sianem,
przypominający sen, nagrzany od blasku słońca ogarniającego swymi promieniami łany żyta oraz tafle rzek.
Wszystko jest złote, błyszczące. Jedynym zgrzytem jest tutaj słowo rozbłyskanych, zwracające raczej swoją
fonetyką czy znaczeniem na coś gwałtownego, groźnego, aniżeli pasujące do opisu spokojnej, wręcz idealnej
wsi. Być może Czechowicz chciał tym wyrazem ostrzec przed wojną, zagładą, katastrofą. Bo przecież rozbłysk
kojarzy  się  bardziej  z  walką,  z  błyskiem  ostrza  noża  czy  śladem  wystrzału  kuli,  niż  z  wsią…

Kolejne dwie strofki przynoszą zapadnięcie zmierzchu oraz wnosi niepokój, niepewność, niebezpieczeństwo.
Takie wyrażenia, jak krzyże na rozdrogach, błękitne próchno gwiazd czy kule białego puchu wskazują na
nadchodzące  wielkimi  krokami  „zło”.  Podmiot  liryczny,  choć  nie  wyraża  tego  wprost,  jest  zdziwiony,
niespokojny  w  odróżnieniu  od  zwierząt.  Krowy  wracają  do  domostw  /  przeżuwać  nad  korytem  pełnym
zmierzchu. Nic nie czują, przepychają się nad korytem, wszystko jest im obojętne, gdy tymczasem podmiot
jest zaniepokojony. Nie ma gdzie szukać pomocy, stoi na rozdrożach. Mimo iż w Starym Testamencie Bóg
posłał  chmurę,  by  prowadziła  Izraelitów  do  Ziemi  Świętej,  u  Czechowicza  widzimy  jedynie

dmuchawiec

targany podmuchami wiatru, bezwolny.

Ostatnia strofa wnosi promyk nadziei do wymowy wiersza. Czechowicz ponownie powtarza, że siano pachnie
snem. Ukryta w trawie melodia chroni podmiot liryczny przed złem. I znowu funkcję ochronną u lubelskiego
poety

pełni

pieśń,

zupełnie

jak

wierszu

modlitwa

żałobna.

Wiersz Na wsi ukazuje wieś, jako miejsce odległe od problemów codziennych, gdzie nie ma zła, panuje
spokój, wszyscy czują się bezpiecznie.

Tom – ballada z tamtej strony (1932) – „Sam”

Józef Czechowicz w wierszu Sam przedstawił wiele uczuć. W tekście przewijają się strach, niepokój,
niepewność, brak poczucia bezpieczeństwa, zestawieniu poddano motywy apokaliptyczne i arkadyjskie.

Podmiot liryczny uparcie powtarza, że na świecie nie ma już spokoju, choćby nie wiadomo jak usilnie szukać,
i

tak

już

nie

znajdzie

się

miejsca,

gdzie

można

odrobinę

zaznać.

Pierwsza strofa jest bardzo mroczna i dynamiczna. Już w pierwszym wersie czytamy opis głośnego,
panicznego, lecz bezpodstawnego krzyku, który zapowiada nadchodzące zło i potęguje w czytelniku uczucie
niepewności i strachu.: Kolejne wersy wprowadzają nowe obrazy liryczne. Czytamy o wsi, której mieszkańcy,
dostosowujący życie do pogody, zmian przyrody, nie spodziewają się nadciągającego niebezpieczeństwa.
Tam:

~ 10 ~

XX-lecie międzywojenne – egzamin – Józef Czechowicz

Zwrot nie ma spokoju kieruje uwagę na fakt, iż nawet na tej wsi położonej gdzie diabeł mówi dobranoc,
rozegra się wkrótce dramat. Monotonny i stateczny żywot zostanie na zawsze przerwany, nie pomoże
schowanie

się

kącie

piecem

czy

ucieczka

pole.

Po wnikliwej lekturze w ostatniej zwrotce dostrzec można opis klęski: ślady wojny, gdy lęk i symbol walki –

czerwony kolor

– ulegają nasileniu: Podmiot wszędzie widzi jakieś czerwone koła, płomienie, co może

oznaczać krew, wystrzały z broni, śmierć. Widać tu inspirację elementami biblijnymi - obrazami ognia,
czerwieni, potopu.

Tom – nuta człowiecza (1939) – „Żal”

Żal powstał pomiędzy zakończeniem I, a wybuchem II wojny światowej, dlatego przeraża tak bardzo
wieszcza wizja Czechowicza: jego słowa o krematoriach, rzekach czerwonych od krwi, zabijaniu brata przez
brata, zagładzie Żydów. Utwór został opublikowany w tomiku nuta człowiecza.

Chyba każdemu, kto przeczytał ten wiersz utkwi na długo pytanie retoryczne: ·czy zdąży kręta rzeka z
braterskiej krwi odrdzawieć
Widać w nim refleksję nad tym, czy nadejdą lata, gdy świat otrząśnie się po traumie II wojny światowej,
czy ludzie podźwigną się z przeżytych klęsk.

Czechowicz nie otrzymał odpowiedzi na to pytanie. Tuż po jego ogłoszeniu, 9 września 1939 roku
katastrofista lubelski zginął w zakładzie fryzjerskim podczas bombardowania miasta.

Wiersz Żal, jak sam tytuł mówi, traktuje o smutku, melancholii oraz niepokoju wywołanych przeczuciem
nadchodzącej wojny.

Podmiot liryczny wyraża tęsknotę za czymś, co utracił, a czego już nie odzyska. Interpretacja zależy od
czytelnika, ponieważ w wierszu nie odnajdziemy znaków interpunkcyjnych, to on musi postawić kropki i
przecinki, dowolnie zmieniając przesłanie liryku.

W pierwszej strofie Czechowicz ukazuje bohatera utworu przypominającego wyglądem jakiegoś świętego
ascetycznego męczennika, na przykład Jana, którego osadzono na wyspie Patmos w czasie prześladowań
chrześcijan.:

Dwa razy pojawia się słowo płomień, co jeszcze bardziej podkreśla dynamizm, niepokój, poczucie
nadchodzącego niebezpieczeństwa, panujące w wierszu. Nie pomagają następujące po sobie rzeczowniki
sceny sny festyny, następujące po sobie i przypominające podczas głośnej lektury marsz czy skandowanie.
Także przymiotnik roztrzaskane zwraca uwagę na nieprzewidywalność oraz grozę opisywanych sytuacji.
Występuje on na oznaczenie szybek synagog - mamy tu bezpośrednie nawiązanie do kwestii
antysemityzmu, gdy ludzie wskutek propagandy antyżydowskiej napadali na sklepiki czy prywatne
mieszkania Żydów. To nawiązanie do nocy kryształowej, w czasie, której hitlerowcy zniszczyli wiele witryn
sklepów żydowskich.

Końcowe słowo nagość można zinterpretować dwojako. Po pierwsze - jako symbol pokoju. Wynika to z
przeszłości. W czasach starożytnych na znak pokojowego nastawienia wędrowcy wchodzący do nowego
miasteczka zdejmowali sandał. Z drugiej jednak strony nagość, w zestawieniu z płomieniem miłości, może
być nawiązaniem do komór gazowych i krematoriów. Dlaczego? Ponieważ zaślepieni miłością do
dyktatorskiego wodza hitlerowcy budowali takie miejsca zagłady i nie mieli skrupułów, by zamykać w nich
nagich Żydów i doprowadzać do śmierci milionów niewinnych ludzi.

~ 11 ~

XX-lecie międzywojenne – egzamin – Józef Czechowicz

Trzecia i czwarta strofa – bardzo brutalne fragmenty wiersza – prezentują pełen obraz Apokalipsy, czyli
wojny: a to jest inny głos niż ludzi głodnych płacz

zniża się wieczór świata tego
nozdrza wietrzą czerwony udój
z potopu gorącego
zapytamy się wzajem ktoś zacz

Ryk głodnych ludów jest skutkiem panującego zła, rozprzestrzeniającego się cierpienia oraz poczucia
beznadziei. Może być odczytywany, jako zwiastun bombardowania, albo głód zabijania, który budzi się w
ludzkich sercach podczas zagrożenia. Może także być interpretowany, jako głos ludzi głodnych, wystarczy
tylko zmienić szyk oraz znaleźć synonim nacechowanego semantycznie ryku, przypominającego swym
znaczeniem raczej odgłos zwierzęcia, aniżeli człowieka. Autor chciał pokazać tym zabiegiem, że podczas
wojny człowiek ulegnie zezwierzęceniu, dehumanizacji, zatraci ludzkie odruchy, będzie kierował się całkiem
innymi prawami, niż w czasie pokoju. Jak się niestety okazało, miał rację…wystarczy przeczytać obozowe
wspomnienia Tadeusza Borowskiego. Czechowicz postrzega wojnę w perspektywie końca świata, upatrując
w niej przyczynę upadku cywilizacji oraz zaniku ludzkich odruchów. Pisze, że zniża się wieczór świata tego,
zapowiadające jednocześnie koniec humanizmu i nastanie zwierzęcego ryku. Słowa nozdrza wietrzą
czerwony udój zdają się portretować człowieka idącego a rzeź, niczym zwierzę. Podobną drogę do
obozowych „rzezi”, czyli komór gazowych, opisał wspominany już Borowski. Czechowicz przewidział, więc,
co się stanie. Zdawał sobie sprawę, że wojenna rzeczywistość spowoduje, że matki wyrzekną się swoich
dzieci w drodze do „łaźni”, a ludzie będą gotowi zabić za możliwość przejścia do innej kolejki.

Pod koniec czwartej zwrotki padają słowa o potopie: z potopu gorącego / zapytamy się wzajem ktoś zacz.
Oznaczają porównanie ludzi idących na śmierć, ściśniętych w jednej kolejce, spoconych, przestraszonych do
potopu – symbolu zagłady, a także charakteryzują wojnę, jako czas zastanawiania się, kto w sąsiedztwie,
rodzinie jest przyjacielem, a kto wrogiem.

Piąta zwrotka ujawnia podmiot liryczny. Czterokrotnie dosłownie pojawia się „ja” mówiące, a kilka razy
zdradza swoją obecność poprzez użycie czasowników w pierwszej osobie liczby pojedynczej:

rozmnożony cudownie na wszystkich nas

będę strzelał do siebie i marł wielokrotnie

ja gdym z pługiem do bruzdy przywarł

ja przy foliałach jurysta

zakrztuszony wołaniem gaz

ja śpiąca pośród jaskrów

i dziecko w żywej pochodni

i bombą trafiony w stallach

i powieszony podpalacz

ja czarny krzyżyk na listach

Ta strofa obnaża lęki podmiotu lirycznego. Zdaje sobie sprawę, że oto w nowej, wojennej rzeczywistości

rozmnożony cudownie na wszystkich, czyli obecny jakąś cząstką swojej osobowości we wszystkich

umierających (w człowieku zagazowywanym w komorze gazowej, w kobiecie śpiącej pośród kwiatów, w

dziecku spalanym w piecach krematorium, w człowieku trafionym w ławach kościoła, w osobie, która została

zabita przez oprawców i został po niej tylko czarny krzyż na listach, czyli ogólnie w każdym, kto jest czarnym

krzyżykiem na listach), będzie strzelał do siebie i marł wielokrotnie, czyli będzie mordował ludzi, których

~ 12 ~

XX-lecie międzywojenne – egzamin – Józef Czechowicz

kocha jak siebie. Stanie się maszyną. Wojna wymusi na nim tę konieczność, ponieważ kierują nią odwieczne

prawa

przeżycia

Z drugiej strony te słowa mogą wskazywać na niebezpieczeństwo automatyzacji żołnierza, który będzie

zabijał na oślep, nie zastanawiając się nad etycznymi i moralnymi konsekwencjami tych czynów, ani nawet

nad ich wpływem na własną psychikę. Mimo iż będzie próbował zrzucić odpowiedzialność na warunki,

usprawiedliwić fakt zabicia setek a nawet tysięcy ludzi walką o przeżycie, to i tak nie wiadomo, czy zdoła

zagłuszyć

poczucie

winy

wyrzuty

sumienia.

Dalej Czechowicz opisuje mordowanie ludzi w komorach gazowych: zakrztuszony wołaniem gaz. Ten wers

przypomina sceny holocaustu, obozy koncentracyjne i dym unoszący się z krematoriów.

Ostatnia strofka jest cynicznym przemyśleniem na temat wojny. Różnica między poprzednimi częściami

wiersza tkwi w ukazaniu wojny z perspektywy przeszłej, tak, jakby już była i pozostawiła po sobie żniwa huku

i blasków, wypełniła rzeki czerwienią braterskiej krwi, zrównała kolumny stolic z ziemią: