Zofia Mitosek „Mimesis krytyczna”

:

 problematyka mimetyczna:

↬ naśladowanie wypowiedzi żywych ludzi, autentycznych zachowań językowych przez tekst,
↬ naśladowanie literatury przez literaturę (literatura drugiego stopnia),
↬ aspekt ontologiczny (wypowiedź jako imitacja gotowych form doświadczenia językowego),



mimetyzm językowy

:

- naśladowanie przez literaturę potocznych form porozumienia i fragmentów zaistniałych dyskursów, żargonów, klisz 

i stylów,

- utwory pasożytują na zastanych środkach wyrazu,
- poetyka opisowa wiąże ją z określonymi gatunkami 

(powieść w listach, narracja w formie monologu wypowiedzianego)

oraz 

fabularno-kompozycyjnymi  właściwościami  literatury 

(przytoczenia  w  mowie  niezależnej  i  pozornie  zależnej,  monolog 

liryczny)

–

mimetyzm formalny

,

- wieloaspektowa  obecność jednych  tekstów  w  innych,  zanurzenie  wypowiedzi  w  historycznych  praktykach 

tekstualnych,

- jej semiotyczne mechanizmy zakładają dystans mówiącego wobec języka, którym mówi,
- jest świadomym zabiegiem artystycznym,
- naśladowanie mowy może spełniać funkcje poznawcze 

(np.  twórczość  Henryka Sienkiewicza)

, ludyczne lub krytyczne 

(np. twórczość Norwida, Witkacego)

,

-

mimesis krytyczna

:

 pewna odmiana naśladowania w literaturze,
 jest wynikiem refleksji nad sytuacją człowieka wobec mowy,
 jest domeną twórców, którzy dostrzegli autonomiczną siłę mowy, przeciwstawiają artykulacji świata uwikłanej 

w powtarzanie zużytych form i stereotypów zdystansowane naśladowanie tych form,

 domena „kultury śmiechu”,
 nadanie sztuce znamion działalności ludycznej,
 świadomy gest imitacyjno-parodystyczny w naśladowaniu literackim,
 pewna postawa twórcza, której odpowiadają określone techniki mimetyczne: cytat, cudzysłów, parodia, ironia 

(przez przywołanie),

 jest  względnie  uniwersalna,  chociaż  nasilenie  chwytów  krytycznych  wobec  mowy  daje się  zaobserwować

przede wszystkim w literaturze XX w.,

 obiektem  krytyki  staje  się  zarówno  artysta,  który  chciałby  „malować rzeczywistość”,  jak  i  krytyk,  który 

wierzy,  że  literatura  przedstawia  świat  sam  w  sobie  i  tylko  w  pewnych,  na  ogół  realistycznych  tekstach, 
imituje w wypowiedziach postaci style środowiskowe (pogrążenie w

iluzji referencjalnej

),

 przemieszczając  konotancje,  pokazując  klisze  i  stereotypy,  kwestionuje  się  ukryty  w  języku  literackim 

oficjalny obraz świata,

 staje się ideologią, która łączy pisarzy i artystów o nastawieniu awangardowym 

(groteskowe  naśladowanie  stylu 

romantycznego, parodia podręczników retoryki  – Pieśni  Maldorora Lautreamonta, plagiat formuł klasycznego racjonalizmu w 
Poezjach Lautreamonta),

 twórczość Eugene Ionesco, Samuela Becketta, Sławomira Mrożka,



twórczość  Marcela  Prousta

–

dyskurs  mimetyczny

(typ  wypowiedzi  literackiej  naśladującej  różne  sposoby 

mówienia,  jednakże  nie  w  celu  lepszej  charakterystyki  postaci  czy  lepszego  poznania  świata,  o  którym  się 
mówi, ale w celu podważenia czy uczynienia przedmiotem refleksji samej mowy),

 wpisuje  się  w  nurt  myśli  europejskiej,  który zapoczątkował  Kant,  a  którego  kontynuacje  odnajdujemy  w  konwencjonalizmie, 

neokantyzmie  czy  symbolizmie  Cassirera  (podkreślenie  faktu,  że  między  rzeczywistością  a  jej  ludzkim  odbiciem  pośredniczą 
różnego typu formy zmysłowości, pojęcia nauki, systemy moralne i religijne, język naturalny),

 Ludwig Wittgenstein: „Granice mego języka oznaczają granice mego świata”,



mimetyzm ontologiczny

:

- rzeczywistość,  jaka  dociera  do  nas,  nie  jest  tożsama  z  empiryczną  realnością,  stanowi  zaledwie  jej  echo,  które 

pochodzi od społeczeństwa,

- próbując przedstawić rzeczywistość, ludzie stają  wobec fenomenów,  które  sami  wytworzyli  w  toku długotrwałej 

interakcji: mitu, podania, przekazu historycznego, stereotypu,

- artysta  tylko  powiela  znaczenia,  jakie  nadało  tym  przedmiotom  doświadczenie  społeczne  (

według  Barthesa  na  tym 

polega 

efekt rzeczywistości

),

- najbardziej ekstremalne są tezy głoszące, że każdy podmiot wypowiadający się jest totalnie skazany na reprodukcję 

tego, co już powiedziane, a znaczenie powstaje jako wynik transformacji jednej wypowiedzi w drugą 

(w  pewnych 

wersjach  prowadzi  to do  odcięcia  literatury  i  wszelkiej  aktywności  językowej  od  świata  realnego,  do  pojmowania  go  jako  jednego, 
globalnego, chociaż wielopoziomowego zapisu),

- radykalna  zmiana  pojęcia  fikcji  literackiej  – literatura  zatrzymuje  się  na  poziomie  znaczeń,  nie  docierając  do 

desygnatów, pomiędzy znakiem a desygnatem pośredniczy siatka innych znaków i pojęć (interpretantów),

- dotyczy wszystkich podmiotów mówiących,
- wizja  świata  jako  zagadkowego  uniwersum,  niemożliwego  do  uchwycenia  poza  mową  i  poza  tekstową 

interpretacją,

 Michał Bachtin:

Ø zapłodnił współczesne badania nad mimetyzmem językowym,

Ø mówił o różnych formach „naśladowania cudzego słowa”,

Ø opracował fenomen powieściowego przedstawiania mowy, stworzył teorię 

cudzej mowy i cudzego głosu

,

Ø kształtując wypowiedź, osobnik powtarza zbiorowo wypracowane formy porozumienia,

Ø mowa nie jest  neutralnym narzędziem komunikacji, ale  utrwaloną  w znakach praktyką społeczną, zbiorem gotowych  formuł  i  ocen, 

konglomeratem językowych światopoglądów,

Ø każda ma wypowiedź ma orientację dialogową (indywiduum musi się ustosunkować do treści niesionych przez mowę),

Ø mówiąc  w  określony  sposób  o  przedmiocie,  odnoszą  się  do  innych  sposobów  mówienia  o  nim,  wybierając  dane  słowo,  przywołują 

historię użyć tego słowa,

Ø rzeczywistość dociera do człowieka, będąc już przez tę mowę zinterpretowana,

Ø w  II  połowie  XIX  w.  pojawiło  się  marzenie  o  „zerowym  stopniu  stylu”  (mowie  nienacechowanej,  absolutnie  neutralnej),  której 

towarzyszyły  próby  zbudowania  wypowiedzi  kontrmitycznej  (takiej,  która  naśladując  mity  utrwalone  w  mowie,  obnaża  je  i 
demaskuje),

Ø pisarz:

- jest osobnikiem paradoksalnym: jako zwykły podmiot mowy nie może się wyrażać inaczej aniżeli otaczający 

go ludzie, jest zarazem podmiotem niezwykłym – naśladując style i sposoby mówienia, dystansuje się od siły, 
która „nim mówi”,

- uprawia mimesis językową nie z powodów semiotycznych (ponieważ posługując się słowami nie może naśladować

przedmiotów) ani estetycznych (ponieważ bawi się w komunikację zwaną literaturą), ale z powodów etycznych,

- językowa ambiwalencja nadaje mu coś z sytuacji błazna: igra on mową, wiedząc, że mowa igra z nim,

Ø uznał parodię za krytykę bardzo powierzchowną, o wiele większą moc przypisując dialogizacji i hybrydyzacji wypowiedzi,

Ø funkcji krytycznej nie sposób oddzielić od funkcji ludycznej,

 semiotyka Charlesa Peirce’a:

Ø pragmatyczna idea rzeczywistości,

Ø interpretantem danego znaku jest inny znak lub pojęcie, nie jest nim przedmiot oznaczany,

Ø proces semiozy zamyka człowieka w swoim uniwersum,

Ø „Omne symbolum de symbolo”,

 Derrida mówi  o  łańcuchach  znaków  odsyłających  nie  do  rzeczywistości  jako  takiej,  ale  do  rzeczywistości  przeżytej,  funkcjonującej  w 

różnych formach i na różnych poziomach zapisu,

 Martin Heidegger stwierdził, że „byt tworzy się jako historia przez logos i nigdy poza nim”,

 w XX wieku pojawiło się wspólne przekonanie, że teksty nie przekazują jedno, przedstawionego i gotowego sensu, ale ów sens powstaje w 

procesie wypowiadania, który jest zderzeniem, przywołaniem i dialogiem z uprzednim doświadczeniem mowy, przekonanie o uniwersalnym 
pośrednictwie utrwalonego doświadczenia mowy,

 Barthes,  Genette,  Hamon krytykują  pisarzy  realistycznych  (np.    Balzaca)  za  iluzję  referencjalną,  za  niedostrzeganie  autonomicznej  siły 

środków,  które  przedstawiają  rzeczywistość,  za  traktowanie  języka  powieści  jako  „domu  ze  szkła”  (przełomową  rolę  wyznaczają 
Flaubertowi i Dostojewskiemu),

 pisarz według Barthesa:

Ë mowa  objawia  się  mu  jako  czysta  negatywność  (gest  naśladowczy  jest  gestem  parodysty,  mimesis  językowa  pełni  zawsze  funkcję 

krytyczną, kryterium oceny stanowi jej brak lub jej występowanie),

Ë alienację językową dostrzega ten, kto przemawia w imieniu grup rewolucyjnych, osobnik zrywający z systemem wartości, instytucjami 

i językiem ideologii oficjalnej, jest to pisarz kontrmityczny,

Ë większości piszących przysługuje iluzja referencjalna,

Ë nie  ma  szans  na  wymknięcie  się  z  zasadzek  odwiecznego  „dyskursu”,  może  tylko  zmieniać  jego  rejestry, 

przeciwstawiać  języki,  uprawiać  grę,  która  (nawet  jeśli  prowadzi  do  efektów  krytycznych)  nie  wyzwala  samego 
pisarza (gest krytyczny jest niejako gestem oszusta).