Regulacyjna Teoria Temperamentu Jana Strelaua
Formalna Charakterystyka Zachowania – Kwestionariusz
Temperamentu (FCZ-KT) oparty jest na Regulacyjnej Teorii
Temperamentu Jana Strelaua
Źródła teorii:
Badania nad podstawowymi cechami układu nerwowego w ujęciu
Pawłowa i szkoły neopawłowowskiej (Strelau, 1969)
Teoria czynności Tadeusza Tomaszewskiego (1963)
Koncepcje temperamentu nawiązujące do teorii aktywacji
(Eysenck, 1970)
Transakcyjny model temperamentu (Eliasz, 1974, 1981)
I inne …
Definicja temperamentu
Temperament to (…) „podstawowe, względnie stałe
czasowo cechy osobowości, które manifestują się w
formalnej charakterystyce zachowania (parametrach
energetycznych i czasowych).
Cechy te występują we wczesnym dzieciństwie i są
wspólne dla człowieka i zwierząt.
Będąc pierwotnie zdeterminowany przez wrodzone
mechanizmy fizjologiczne, temperament podlega
zmianom zachodzącym pod wpływem dojrzewania (i
starzenia się) oraz niektórych czynników
środowiskowych.” (Strelau, 1993)
Cechy temperamentu (1)
Wykazują interindywidualne zróżnicowanie i
intraindywidualną międzysytuacyjną stałość
Ludzie różnią się między sobą w zakresie stopnia nasilenia cech
temperamentu
Nasilenie danej cechy temperamentu u konkretnej osoby
wykazuje stałość w aspekcie czasowym (człowiek zachowuje się
podobnie mimo upływu czasu) i sytuacyjnym (człowiek zachowuje
się podobnie w różnych sytuacjach sprzyjających ekspresji danej
cechy temperamentu)
Stanowią część szerszej struktury, jaką jest osobowość
Stanowią najogólniejszą charakterystykę osobowości
Leżą u podstaw osobowości (osobowość kształtuje się w oparciu
o cechy temperamentu)
Cechy temperamentu (2)
Są pierwotnie biologicznie zdeterminowane
Występują w trakcie całego życia już od momentu narodzin
Są stabilne czasowo i bardziej stałe niż inne cechy osobowości,
choć podlegają naturalnym zmianom w ontogenezie, związanym
z dojrzewaniem, starzeniem się, interakcją genotypu ze
środowiskiem (zmieniają się wraz z wiekiem)
Są wyznaczane przez mechanizmy fizjologiczne, które są w dużej
mierze uwarunkowane genetycznie
Wykazują związki z wymiarami osobowości o zbliżonym podłożu
biologicznym
Ze względu na różnice w mechanizmach fizjologicznych
(neurohormonalnych) cechy temperamentu wykazują zmienność
związaną z płcią
Cechy temperamentu (3)
Zmiany zachodzące w organizmie rzutują na cechy
temperamentu
Podlegają zmianom pod wpływem środowiska, ale w mniejszym
stopniu niż inne cechy osobowości
Mogą być kształtowane pod wpływem czynników środowiskowych
(temperatura, sposób odżywiania, warunki pracy), ale czynniki te
muszą oddziaływać bardzo długo lub bardzo intensywnie
Manifestują się w formalnej charakterystyce zachowania
Temperament odnosi się raczej do formy zachowania (jak to
robi?) niż jego treści (co robi?, dlaczego to robi?)
Właściwości formalne przejawiają się w każdym zachowaniu,
niezależnie od jego treści, a więc: w reakcjach emocjonalnych,
poznawczych, motorycznych
Reaktywność emocjonalna
Aktywność
Wytrzymałość
Wrażliwość sensoryczna
Perseweratywność
Żwawość
ENERGETYCZNY POZIOM
ZACHOWANIA – cechy, które są
wyznaczane różnicami
indywidualnymi w mechanizmach
fizjologicznych odpowiedzialnych
za poziom energetyczny
organizmu, tj. za nagromadzenie,
jak i rozładowanie energii.
CHARAKTERYSTYKA CZASOWA
ZACHOWANIA – zespół cech,
charakteryzujących przebieg
reakcji w czasie. Podłożem
fizjologicznym cech CCZ są dwie
własności procesów nerwowych:
labilność i ruchliwość.
Cechy mierzone przez FCZ-KT
Energetyczne Charakterystyki Zachowania
Reaktywność emocjonalna – tendencja do intensywnego
reagowania na bodźce wywołujące emocje, wyrażająca się w
dużej wrażliwości i niskiej odporności emocjonalnej
Aktywność – tendencja do podejmowania zachowań o
dużej wartości stymulacyjnej lub do zachowań
dostarczających stymulacji zewnętrznej
Wytrzymałość – tendencja do adekwatnego reagowania w
sytuacjach wymagających długotrwałej lub wysoko
stymulującej aktywności oraz w warunkach silnej stymulacji
zewnętrznej
Wrażliwość sensoryczna – tendencja do reagowania na
bodźce zmysłowe o małej wartości stymulacyjnej
Czasowe Charakterystyki Zachowania
Perseweratywność – tendencja do kontynuowania i
powtarzania zachowań po zaprzestaniu działania bodźca,
który to zachowanie wywołał
Żwawość – tendencja do (1) szybkiego reagowania, do (2)
utrzymywania wysokiego tempa aktywności i do (3) łatwej
zmiany jednego zachowania na inne, odpowiednio do zmian
w otoczeniu
Funkcjonalne znaczenie temperamentu (1)
Cechy temperamentu wyznaczają preferencje sytuacji i form
działania o określonej wartości stymulacyjnej
Gdy ludzie mają możliwość regulacji wartości stymulacyjnej
własnych działań lub sytuacji, nie obserwuje się różnic w
poziomie efektywności czynności między osobami wysoko i
osobami nisko reaktywnymi, głównie za sprawą
angażowania innego stylu działania (czyli typowego dla
danej jednostki sposobu wykonywania czynności):
Stylu wspomagającego (czynności pomocnicze > czynności
zasadnicze) u osób wysoko reaktywnych
Stylu prostolinijnego (czynności pomocnicze ≤ czynności
zasadnicze) u osób nisko reaktywnych
Funkcjonalne znaczenie temperamentu (2)
Gdy nie ma możliwości wpływu na sytuację i wyboru sytuacji,
osoby wysoko reaktywne wykazują spadek efektywności w
sytuacjach wysoko stymulujących, a osoby nisko reaktywne
w sytuacjach słabo stymulujących
W wyjątkowych sytuacjach różnice w poziomie efektywności
mogą się nie ujawnić między osobami wysoko reaktywnymi i
osobami nisko reaktywnymi (np. przy bardzo silnej
motywacji), wystąpią jednak w zakresie poniesionych
kosztów psychofizjologicznych i/lub psychicznych
Typy struktur temperamentu
Zharmonizowana o dużych możliwościach przetwarzania
stymulacji (typ sangwiniczny)
wysoka AKT, WT, WS i ŻW oraz niska RE i PE
Zharmonizowana o małych możliwościach przetwarzania
stymulacji (typ melancholiczny)
niska AKT, WT, WS i ŻW oraz wysoka RE i PE
Niezharmonizowana o dużych możliwościach przetwarzania
stymulacji (typ flegmatyczny)
wysoka WT, niska RE i AKT oraz niska/średnia WS, ŻW i PE
Niezharmonizowana o małych możliwościach przetwarzania
stymulacji (typ choleryczny)
niska WT, wysoka RE i AKT oraz wysoka/średnia WS, ŻW i PE
Struktura temperamentu – twierdzenia (1)
Funkcją systemów regulacyjnych stymulacji (mechanizmu
fizjologicznego temperamentu) jest dostarczanie stymulacji
odpowiadającej indywidualnemu na nią zapotrzebowaniu
Efektywność regulacji dotyczy stopnia dopasowania ilości
dopływającej stymulacji do indywidualnych możliwości jej
przetwarzania
Efektywna regulacja stymulacji jest dla podmiotu
gratyfikująca – wzbudza pozytywne emocje i sprzyja dużej
sprawności działania (nieefektywna – odwrotnie)
Struktura temperamentu – twierdzenia (2)
Efektywna regulacja stymulacji, sterowana poprzez
mechanizmy fizjologiczne temperamentu, sprzyja
kształtowaniu się takich relacji pomiędzy cechami, które
można rozpatrywać jako struktury zharmonizowane
(ponieważ tworzą konfiguracje cech zapewniające efektywną
regulację stymulacji)
Zmiana stałej relacji pomiędzy cechami sprawiająca, że
występuje między nimi dysocjacja, świadczy o nieefektywnej
regulacji stymulacji – odpowiadające jej konfiguracje cech
temperamentu można traktować jako struktury
niezharmonizowane
Struktura temperamentu – twierdzenia (3)
Przyczyn powstawania takich struktur upatruje się w
długotrwałych oddziaływaniach środowiskowych (zwłaszcza
wychowawczych), które powodują kształtowanie stylów
zachowania sprzecznych z dyspozycjami temperamentu i
prowadzą do powstania potrzeb niezgodnych z potrzebą
stymulacji danej osoby (np. potrzeba osiągnięć czy potrzeba
kontroli)
Długotrwała nieefektywna regulacja stymulacji prowadzi
prawdopodobnie do zmian na poziomie mechanizmów
fizjologicznych temperamentu
Trafność
Współczynniki korelacji samoopisu i szacowania (r ≈ 0.5)
Diagnoza laboratoryjna na podstawie wskaźników
psychofizycznych (wniosek: nie postuluje się specyficznych
dla poszczególnych cech mechanizmów neurofizjologicznych
bądź biochemicznych, każde zachowanie jest wynikiem
interakcji wszystkich mechanizmów fizjologicznych i
biochemicznych)
Potwierdzone korelacje z wynikami innych kwestionariuszy
(między innymi NEO-FFI, przy czym najwyższe
współczynniki korelacji uzyskano dla NEU i EKS)
Trafność – cd.
Genetyczne uwarunkowania cech temperamentu
(współczynniki odziedziczalności ≈ 0.5)
Związek cech temperamentu ze zdolnościami intelektualnymi
(głównie ze zdolnościami myślenia dywergencyjnego)
Zróżnicowanie cech temperamentu w różnych grupach
społecznych (sportowcy – wyższa ŻW, WT, AK, niższa RE)
Cechy temperamentu a stan zdrowia
Zastosowanie
Poradnictwo zawodowe
Poradnictwo wychowawcze
Badania naukowe i kliniczne
Document Outline