Zaburzenia życia emocjonalno- uczuciowego u dzieci to zagadnienie złożone, przysparzające badaczom licznych problemów

ZABURZENIA EMOCJONALNE I DYNAMIKI

PROCESÓW NERWOWYCH

Zaburzenia życia emocjonalno-uczuciowego to zagadnienie złożone, przysparzające

badaczom  licznych  problemów.  Po  pierwsze  zaburzenia  te  powstają  w  toku  rozwoju
psychologicznego, którego tempo bywa zróżnicowane u poszczególnych dzieci. Odróżnienie
problemów,  będących  odbiciem  różnych  rytmów  rozwoju  psychologicznego,  od  tych  które
sugerują  istnienie  głębokich  problemów  emocjonalnych,  to  dodatkowe  zagadnienie
występujące  przy  pracy  z  dziećmi.  W  tym  miejscu  trzeba  zaznaczyć,  że  dzieci  często  nie
potrafią mówić wprost o problemie. Przeżywany przez nie stres może przejawiać się poprzez
nieadaptacyjne  zachowanie.  Poprawna  identyfikacja  tych  zachowań  to  nie  łatwe  zadanie
przed którym stoją rodzice i nauczyciele. Dorośli niekiedy robią „problem psychologiczny” z
zachowań,  które  mijają  z  czasem.  Z  drugiej  strony  zdarza  się,  że  ignorują  naprawdę
problematyczne  zachowania  dziecka.  Poza  tym  problemy  dzieci  są  często  związane  z
określoną  sytuacją  i  kontekstem.  Dzieci  mogą  być  agresywne  w  domu  ale  nie  w  szkole.
Nawet nadaktywność zależy od kontekstu i sytuacji. Jedno z badań wykazało, że 75% dzieci,
które były wyraźnie nadaktywne w szkole, nie zachowywało się tak ani w domu, ani w trakcie
badań  (Klein&Gittelman-Klein)

. Kolejny problem pojawia się przy klasyfikacji zaburzeń

emocjonalnych i związanej z tym różnicy poglądów na temat przyczyn i mechanizmów
powstawania poszczególnych zaburzeń.

Pierwszy problem częściowo rozwiązuje stwierdzenie, że przy całym bogactwie

różnic indywidualnych istnieją pewne ogólne cechy charakterystyczne dla życia uczuciowego
dzieci  w  poszczególnych  fazach  rozwoju.  Małe  dzieci  odznaczają  się  dużą  pobudliwością,
natomiast  słabą  równowagą  i  znikomą  trwałością  stanów  uczuciowych.  Dzieci  w  wieku
szkolnym  są  już  znacznie  bardziej  zrównoważone,  uczucia  ich  są  mniej  zmienne,  określone
stany  uczuciowe  są  mniej  rozproszone  i  trwają  dłużej.  Tak  więc  można  wyodrębnić
podstawowe etapy w rozwoju emocjonalno- uczuciowym dziecka. Pierwszy to elementarne
wrażenia i odczucia kształtujące się na podłożu potrzeb organicznych i ich zaspokojenia. Są to
pierwsze  miesiące  okresu  niemowlęcego.    W  miarę  ogólnego  rozwoju  psychiki  dziecka
poszerza się zakres podniet, na które dziecko reaguje uczuciowo, jak i różnicuje się charakter
jego reakcji.  Początkowo przeżycia dziecka są ściśle związane z jego spostrzeżeniami i nadają
im  barwę  uczuciową.  W  miarę  rozwoju  psychiki  dziecka  procesy  emocjonalno-uczuciowe

Dawid L. Rosenhan, Martin E. P. Seligman, Psychopatologia, t.II, PTP Warszawa 1994

zaczynają  się  oddzielać  od  procesów  poznawczych,  a  uczucia  dziecka  podlegają
„obiektywizacji  „.Proces  ten  rozpoczyna  się  w  okresie  poniemowlęcym  i    trwa  przez  okres
przedszkolny,  a  nawet  szkolny.  Drugi  etap  rozwoju  uczuciowego  dziecka  to  uczucia
przedmiotowe.  Podmiot  uświadamia  sobie  zależność  uczucia  od  przedmiotu,  który  je
obiektywnie  wywołał.  Trzecim  etapem  są  tzw.  uczucia  ogólne  i  uczucia  wyższe.  Pochodzą
one z uogólnionych uczuć przedmiotowych. Uczuciowość wyższa  wiąże się czynnościowo z
rozwojem  płatów  czołowych  a  ich  uszkodzenie  może  wywoływać  zaburzenia  w  tej  sferze.
Zaczątki uczuć wyższych, głównie społecznych, pojawiają się w już w wieku poniemowlęcym i
przedszkolnym. Natomiast pełniejszy ich rozwój ma miejsce w okresie dorastania. Zaburzenia
rozwoju uczuć mogą zachodzić na każdym z wymienionych etapów, a pojawienie się ich np.
w  pierwszym  z  nich  rzutuje  na  kolejne.  Drugi  rodzaj  zmian  rozwojowych  w  uczuciowości
dziecka  dotyczy  formy  jego  emocjonalno-uczuciowych  reakcji.  Stopniowe  opanowywanie  i
regulowanie  własnych  reakcji,  podporządkowanie  ich  wymaganiom  otoczenia,  następnie
wzrost  ich  adekwatności  w  stosunku  do  sytuacji  i  wreszcie  stopniowe  zwiększanie  liczby
pozytywnych  reakcji  uczuciowych  zgodnych  z  wymaganiami  otoczenia.  Umiejętność
regulowania  reakcji  emocjonalno-uczuciowych  jest  najprawdopodobniej  wynikiem
zwiększającego  się  hamującego  oddziaływania  kory  mózgowej  na  ośrodki  podkorowe.

Zaburzenia więc będą objawiać się głównie w postaci nieadekwatnych i niezrozumiałych dla
otoczenia zachowań.

Problem przyczyn powstawania zaburzeń emocjonalnych rozwiązuje prosty podział

na  zaburzenia  spowodowane  uszkodzeniem  struktury  układu  nerwowego,(  które  mogą
nastąpić w okresie płodowym, w  czasie porodu, a także w pierwszych latach życia dziecka)
oraz na zaburzenia wynikające z nieprawidłowego funkcjonowania otoczenia dziecka. Podział
ten  jednak  nie  zawsze  daje  się  przeprowadzić  w  odniesieniu  do  konkretnych  przypadków.
Można  powiedzieć,  że  zaburzenia  emocjonalne  u  dzieci  mają  charakter  polietiologiczny  i
dodatkowo    wchodzą    także  w  korelacje  z  innymi  sferami  życia  dziecka.  Najczęściej
zaburzeniom  funkcjonowania  w  sferze  emocjonalnej  towarzyszą  zaburzenia  sfery
poznawczej  oraz  społecznej.  Niekiedy  są  one  podstawowym  czynnikiem  decydującym  o
rozpoznawaniu określonego zaburzenia, czasem stanowią tylko jeden  z licznych przejawów
nieprawidłowości funkcjonowania dziecka. Procesy emocjonalne dziecka związane są także z
funkcjonowaniem  układu  endokrynologicznego  i  ogólnym  stanem  jego  zdrowia.  Mając
świadomość tych  licznych uwarunkowań skoncentrujmy się najpierw na konstytucji układu
nerwowego dzieci zaburzonych. Występują u nich pewne zakłócenia w dynamice procesów
nerwowych.  Są  to  najczęściej  zakłócenia  ich  równowagi,  siły  i  ruchliwości.  Siła  układu
nerwowego to zdolność komórek nerwowych do pracy, do powstania w nich, z określonym
natężeniem,  procesów  pobudzania  i  hamowania.  Równowaga  procesów  nerwowych  to
określony stosunek siły pobudzenia do siły hamowania. Ruchliwość procesów nerwowych to
zdolność  układu  nerwowego  do  przechodzenia  od  stanu  pobudzenia  do  hamowania  i
odwrotnie.  Można  wyróżnić  trzy  typy  układu  nerwowego,  które  są  niekorzystne  z  punktu
widzenia możliwości występowania zaburzeń u dzieci. Najbardziej niekorzystnym wydaje się
taki  zespół  cech  układu  nerwowego,  w  którym  istnieje  znaczna  przewaga  procesów
pobudzenia nad hamowaniem (a  więc zakłócenie procesów równowagi układu nerwowego),
przy  dużej  sile  i  ruchliwości.  Predysponuje  to  do  powstania  objawów  tj.  nadpobudliwość
psychoruchowa  lub  reakcje  nerwicowe.  Również  niekorzystny  wpływ  ma  słaby  typ  układu

Spionek H. (1965) . Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka. PWN, Warszawa

nerwowego  (słaba  reakcja  na  bodźce).  Wreszcie  typ  ze  znaczną  przewagą  procesów
pobudzania  nad  hamowaniem,  przy  jednocześnie  wyuczonych  reakcjach  hamulcowych  w
sferze okazywania uczuć, co może prowadzić do objawów zahamowania psychoruchowego.
Zahamowanie  psychoruchowe  jest  zaburzeniem  cechującym  się,  podobnie  jak
nadpobudliwość,  silnym  pobudzeniem  emocjonalnym.  Dzieci  nadpobudliwe  to  pobudzenie
„wyrzucają” na zewnątrz, zahamowane natomiast silnie tłumią. Jedną z pośrednich przyczyn
trudności  emocjonalnych  u  dzieci  mogą  być  także  tzw.  mikrodeficyty  rozwojowe,  czyli
parcjalne  uszkodzenia  ośrodkowego  układu  nerwowego.  Istnieją  liczne  badania
potwierdzające  związek  pomiędzy  funkcjonowaniem  ośrodkowego  układu  nerwowego,  a
zaburzeniami  zdrowia  psychicznego  dzieci  np.  wyniki  badań  J.  Gromskiej  wskazujące,  iż  u
95%  dzieci  z  objawami  nerwicy  ruchowej  obserwuje  się  nieprawidłowy  zapis  EEG  (Spionek
1985),  czy  też  wyniki  badań  H.  Nartowskiej  dotyczące  dzieci  nadpobudliwych.  Stwierdziła
ona,  iż  u  81%  tych  dzieci  wystąpił  w  okresie  płodowym  lub  okołoporodowym  jakiś  czynnik
uszkadzający OUN, zaś u 83% dzieci obserwowano również skorelowane z nadpobudliwością
fragmentaryczne  deficyty  OUN  (Nartowska  1986)

Trzeba podkreślić w tym miejscu, iż

występowanie  u  dziecka  czynników  mogących  uszkodzić  układ  nerwowy  nie  przesądza
jeszcze  o  wystąpieniu  u  niego  zaburzeń  emocjonalnych.  Istotną  role  spełniają  tu  warunki
środowiska..  Istnieje  więc  wzajemny  związek  tych  dwóch  czynników.  Warunki    otoczenia
mają  różne  znaczenie  dla  dzieci  różniących  się  konstytucją  układu  nerwowego.  Dziecko  o
słabym  systemie  nerwowym  szybciej  i  mocniej  reaguje  na  nieprawidłowe  sytuacje
środowiskowe,  łatwiej  też  u  niego  dochodzi  do  powstania  zaburzeń  zdrowia  psychicznego.
Przechodząc do omówienia uwarunkowań środowiskowych na wstępie trzeba podkreślić ich
bezdyskusyjny  wpływ  na  życie  uczuciowe  dziecka.  Bywa,  iż  są  one  tak  szkodliwe,  że
powodują  powstanie  zaburzeń  u  dziecka  o  pierwotnie  zdrowym  układzie  nerwowym.
Przykładem  takiego  zaburzenia  jest  tzw.  choroba  szpitalna.  Małe  dzieci  odizolowane  od
naturalnego  środowiska  rodzinnego  zaczynają  wykazywać  poważne  odchylenia  od  normy,
wśród których zaburzenia emocjonalno-uczuciowe wysuwają się zazwyczaj na pierwszy plan.
Jeśli  dzieci  odłączono  od  rodziców  przed  ukończeniem  przez  nie  6  miesięcy  życia,  to
przejawiały one trwałe zmiany afektu i nawet jeśli pragnęły miłości nie umiały jej dawać. Były
nieprzystosowane  do  życia  społecznego.  Wobec  trudnych  zadań  rezygnowały.  Ich  rozwój
intelektualny  był  również  upośledzony

. Środowisko rodzinne dziecka pełni bowiem

podstawową  rolę  wśród  warunków  środowiskowych.  Składają  się  na  nie  następujące
elementy:  warunki  bytowe  rodziny,  struktura  rodziny  (pełna-rozbita,  wielodzietna-
jednodzietna, jednopokoleniowa-wielopokoleniowa), atmosfera panująca w rodzinie, system
wychowawczy  i  postawy  rodzicielskie.  Spośród  systemów  wychowawczych  najbardziej
szkodliwe  efekty  przynosi  system  nadmiernie  karzący,  nadmiernie  liberalny  lub
niekonsekwentny. Wiadomo także, że dzieci zaburzone często pochodzą z rodzin rozbitych,
czy  wielodzietnych,  gdzie  poświęca  się  im  zbyt  mało  uwagi  i  uczucia.  Rodzina  rozbita  nie
może zapewnić dziecku ani poczucia bezpieczeństwa, ani poczucia wspólnoty rodzinnej, nie
spełnia  więc  jego  podstawowych  potrzeb.  Poczucie  bezpieczeństwa  nie  pojawia  się  jednak
automatycznie,  w  wyniku  obecności  rodziców.  Dziecko  musi  jeszcze  czuć  się  kochane  i
akceptowane (potrzeba miłość i  uznania to obok ww. najbardziej podstawowe potrzeby), o
tym zaś decyduje wewnętrzna struktura rodziny. Negatywne czynniki w atmosferze rodziny
wpływające  na  niewłaściwe  kształtowanie  się  uczuć  dzieci  to  m.in.  niezgodne  współżycie,

Opolska T., E. Potembska E., Dziecko nadpobudliwe. Program korekcji zachowań., Warszawa 1998

Fonberg E., Nerwice. Przesądy a nauka., Warszawa 1971

brak  wzajemnego  szacunku  i  lekceważenie  się  rodziców  oraz  zbyt  szybkie  tempo  życia
rodziny (szczególnie w dużych miastach). Kłopoty rodzinne często też powiększa bieda. Nie
bez  znaczenia  jest  także  atmosfera  panująca  w  środowisku  pozarodzinnym,  w  którym
dziecko spędza znaczną ilość czasu - głównie szkoła i przedszkole. Wymagania dydaktyczne i
wychowawcze szkoły są często nieadekwatne do możliwości dzieci  dlatego powodują  u nich
frustracje i napięcia. Także relacje między uczniem a nauczycielem oraz między rówieśnikami
bywają  źródłem  urazów,  które  w  efekcie  mogą  stać  się  przyczynami  lub  wzmocnić  już
istniejące  już  zaburzenia  emocjonalne  dziecka.  Negatywny  stosunek  nauczyciela  do  ucznia,
odrzucenie  przez  grupę  rówieśniczą  czy  też  nadmierna  rywalizacja  to  główne  sytuacje
urazotwórcze.  Trzeci  czynnik  środowiskowy  mający  duży  wpływ  na  powstawanie  zaburzeń
emocjonalnych  u  dzieci  to  wszelkiego  rodzaju  sytuacje  traumatyczne,  powodujące  silny
wstrząs  psychiczny  tj.  śmierć  rodziców,  nagła  ciężka  choroba  dziecka  lub  kogoś  z  rodziny,
przeżycie  silnego  zagrożenia,  ostre  konflikty  między  bliskimi,  rozwód  rodziców,  a  nawet
narodziny  rodzeństwa  itp..  Te  mogą  one  doprowadzić  do  nagłego  powstania  zaburzeń,  w
przeciwieństwie  do  sytuacji,  gdy  dziecko  przeżywa  długotrwały  stres  i  napięcia  (związany  z
sytuacją rodzinną, czy szkolną), a zaburzenia narastają stopniowo.

GŁÓWNE ZABURZENIA UCZUCIOWO-EMOCJONALNEGO FUNKCJONOWANIA U DZIECI

Dzieci nadpobudliwe

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej to grupa zaburzeń charakteryzujących się

wczesnym początkiem ( zazwyczaj w pierwszych pięciu latach życia ), brakiem wytrwałości w
realizacji zadań  wymagających  zaangażowania  poznawczego,  z  tendencją  do  przechodzenia
od jednej aktywności do drugiej bez ukończenia żadnej z nich oraz zdezorganizowaną, słabo
kontrolowaną  nadmierną  aktywnością  (Międzynarodowa  Klasyfikacja  Chorób,  Urazów  i
Przyczyn Zgonów, 1994).  Dzieci z tym zaburzeniem są niezwykle ruchliwe i nie mogą  skupić
uwagi  przez  określony  czas  właściwy  dla  ich  wieku.  Brak  koncentracji  uwagi  powoduje,  że
uczniowie  osiągają  wyniki  nauczania  znacznie  gorsze,  niż  pozwalała  by  ich  sprawność
umysłowa.  Według  większości  autorów przyczyną  jest przewaga  procesów  pobudzania nad
hamowaniem. Badacze podkreślają iż dzieci nadpobudliwe charakteryzują się na ogół słabym
labilnym, układem nerwowym; szybko męczą się wykonywaną pracą, pobudzenie aczkolwiek
silne trwa krótko ustępując miejsca także krótkiemu hamowaniu ochronnemu. W efekcie są
to  dzieci  męczliwe,  łatwo  nużące  się    nie  wytrwałe  w  działaniu.  Często  działały  na  nie
patogenne czynniki biologiczne w różnych okresach rozwoju ( płodowym okołoporodowym
oraz wczesnego dzieciństwa). Badania H. Nartowskiej wykazały że w wśród badanych dzieci
nadpobudliwych w 62% przypadków były one narażone na działanie różnego typu czynników
uszkadzający  układ  nerwowy.  Ostatnio  teoretycy  zwracają  uwagę  na  możliwość  niskiego
pobudzenia,  który  utrudnia  utrzymanie  uwagi.  Obserwuje  się  bowiem  trudny  do
wytłumaczenia  paradoksalny  fakt  obniżania  się  nadpobudliwości  po  podaniu  leków
pobudzających, większość dzieci przejawia po nich obniżenie nadpobudliwości i lepsze wyniki
w niektórych prostych zadaniach szkolnych. Zaburzenie to występuje u około 6,7% dzieci w
wieku  przedadolescencyjnym,  przy  czym  diagnozę  tę  stawia  się  około  pięć  razy  częściej
chłopcom  niż  dziewczynkom.  Nadpobudliwość  psychoruchowa  występuje  w  trzech  sferach

funkcjonowania  dziecka:  ruchowej,  poznawczej  i  emocjonalnej  (  jednej,  dwóch  lub
wszystkich).  W  sferze  ruchowej  objawami  tymi  są  wyraźny  niepokój  ruchowy  w  zakresie
małej  i  dużej  motoryki.  Dzieci  te  wykazują  niemożność  pozostawania  w  bezruchu  nawet
przez  krótki  okres  czasu,  chodzą,  biegają,  wymachują  rękami  obserwujemy  także  u  nich
drobne  ruchy  kończyn  (machanie  nogami,  ciągłe  zajmowanie  się  rzeczami  w  zasięgu  rąk,
kiwanie na krześle itp.)

W sferze poznawczej wyraża się przede wszystkim trudnościami w skupieniu uwagi,

wzmożonym odruchem orientacyjny, oraz pochopnością i pobieżnością myślenia. Dziecko nie
jest  w  stanie  dłużej  skupić  się nad  wykonywaną  czynnością,  najmniejszy  bodziec  odrywa  je
od  zadania.  Dzieci  te  przerzucają  swoją  uwagę  z  obiektu  na  obiekt,  robią  wrażenie  jakby
interesowało  je  kilka  rzeczy  na  raz,  co  prowadzi  m.in.  do  udzielania  nieprawidłowych,
nieprzemyślanych  odpowiedzi.  Trudności  występujące  przy  wykonywaniu  jakiegoś  zadania
mogą być przyczyną rezygnacji połączonej ze złością.

Nadpobudliwość w sferze emocjonalnej dziecka wyraża się w nieopanowanych nieraz

bardzo silnych reakcjach emocjonalnych, wzmożonej ekspresji uczuć oraz wzmożonej
wrażliwości emocjonalnej na bodźce otoczenia. Dzieci te łatwo wybuchają złością, krzykiem
czy płaczem w sytuacjach, które u innych nie wywołują tak gwałtownych reakcji.

Objawy nadpobudliwości dziecięcej występują najczęściej na skutek korelacji

wymienionych  powyżej  czynników  biologicznych  z  czynnikami  społecznymi:  atmosfera
domowa,  wymagania  najbliższego  otoczenia,  niezaspokojenie  podstawowych  potrzeb
psychicznych dziecka, nieprawidłowy styl wychowawczy w rodzinie. Szczególnie niekorzystne
jest  wychowanie  niekonsekwentne.  Może  ono  być  spowodowane  zmieniającym  się
postępowaniem  tych  samych  osób  dorosłych,  lub  wynikiem  różniących  się  postaw  matki  i
ojca. W  szkole dzieci nadpobudliwe spotykają się często z krytyką nauczycieli, to powoduje
silne  reakcje  emocjonalne  dziecka  –  złości  się,  przerywa  wykonywaną  czynność,  niszczy
wytwory  swojej  pracy.  Nauczyciele  skarżą  się,  że  są  to  dzieci  bardzo  uciążliwe,  męczące,
trudne  do  opanowania.  Kontakty  nauczycieli  czy  rodziców  z  dziećmi  nadpobudliwymi
nacechowane są często niecierpliwością, co wywołuje to z kolei gwałtowne reakcje dziecka.
W  konsekwencji  kontakty  tych  dzieci  z  dorosłymi  są  nieprawidłowe,  podobnie
nieprawidłowo  układają  się  stosunki  z  rówieśnikami.  Częste  są  kłótnie,  obrażanie  się,  a
nawet  bójki.  Podstawową  sprawą  w  tym  miejscu  jest  zrozumienie,  iż  gwałtowne  reakcje
dziecka  nadpobudliwego  nie  wynikają  z  jego  złej  woli  czy  złośliwości,  ale  są  efektem
określonych  właściwości  jego  układu  nerwowego.  Dlatego  reakcje  dorosłych  powinny
cechować się spokojem i cierpliwością, jest to warunek konieczny umożliwiający wpływanie
na  zachowanie  dziecka.  Schemat  dnia  powinien  być  zaplanowany  tak,  aby  nie  dostarczał
dziecku  zbyt  dużo  bodźców.  Zabawy  wymagające  skupienia  powinny  przeplatać  zabawy
ruchowe.  Dorośli  powinni  udzielać  dziecku  pomocy  w  razie  trudności,  wpierać  by  kończyło
ono  rozpoczęte  zadania.  Potrzeba  także  stałej  kontroli  działalności  dziecka  oraz
przypominania  o  zobowiązaniach.  Problemy  należy  załatwiać  bez  stosowania  agresji  i  kar
fizycznych.

Dzieci zahamowane psychoruchowo

Dzieci zahamowane podobnie jak nadpobudliwe cechuje silne pobudzenie

emocjonalne. Jednak w przeciwieństwie do nadpobudliwych dzieci zahamowane tłumią to
pobudzenie w sobie. Istnieją więc uwarunkowania biologiczne tego zaburzenia ale wydaje

się,  że  szczególnie  silne  są  tutaj  determinanty  środowiskowe.    W  literaturze  zahamowaniu
poświęca  się  znacznie  mniej  miejsca  niż  nadpobudliwości,  może  dlatego,  że  dzieci
zahamowane  sprawiają  znacznie  mniej  kłopotu.  Określa  się  je  mianem  dzieci  lękowych,
obserwuje się  u nich trudności w kontaktach społecznych i obniżoną aktywność.  Cechuje je
zwolniony  przebieg  procesów  poznawczych,  ich  reakcje  uczuciowe  są  osłabione,  reagują
jedynie  na  bardzo  silne  bodźce.  Zahamowanie  odbija  się  ujemnie  na  postępach  w  nauce,  i
ogólnym  przystosowaniu  społecznym.  M.  Chłopkiewicz  badając  dzieci  zahamowane
psychoruchowo wyodrębniła cztery ich grupy:



pierwsza tkz.

„zmotywowane-napięte”

( 32% badanych ) ta grupa dzieci charakteryzuje

się  ogromną  skrupulatnością  i  przesadną  starannością  w  wykonywaniu  zadań.  Są  one
niepewne  swoich  umiejętności,  sprawiają  wrażenie  nieustannie  napiętych  i
niespokojnych.  Na  ogół  są  mocno  związane  z  matką  i  lek  przed  rozstaniem  z  nią  jest
powodem niechęci uczęszczania do szkoły. Mają słabe kontakty z rówieśnikami, stronią
od  nowych  osób  i  sytuacji.  Ciche  lękliwe  i  wycofujące  się  w  szkole,  w  domu  potrafią
jednak być ożywione i swobodne.



druga -

„podporządkowane–uległe”

( 16% ) te są małomówne, grzeczne; oceniane jako

koleżeńskie i uczynne. Mają słabą więź emocjonalną z matką, która jest zazwyczaj
wymagająca i represyjna. Powoduje to nieśmiałości i lękliwość tych dzieci oraz postawę
nieufności szczególnie w stosunku do dorosłych, co ujawnia się szczególnie w kontaktach
z nauczycielami.



trzecia -

„z obniżoną samooceną–zrezygnowane”

( 34% ) są to dzieci bierne zarówno w

domu  jaki  i  szkole.  Mają  zaniżone  poczucie  wartości,  dlatego  rezygnują  z  prób
podejmowania  jakichkolwiek  działań.  Są  apatyczne  powolne,  przygnębione.  Bardzo
wrażliwe  na  dezaprobatę  czy  odrzucenie  uczuciowe  ze  strony  innych.  W  przypadku
trudności  szybko  rezygnują,  często  płaczą;  nie  podejmują  samodzielnych  działa,  wolą
prosić o pomoc innych. Rodzice tych dzieci są zazwyczaj nadmiernie krytyczni w stosunku
do  nich,  odrzucający,  prezentujący  jawną  postawę  dezaprobaty  oraz  deprecjonowania
wartości dziecka.



czwarta -

„nadwrażliwe-asteniczne”

(18%). Są to dzieci bardzo skryte i powściągliwe, nie

ujawniające  swoich  przeżyć.  Unikają  towarzystwa,  czyją  się  inne,  męczy  je  hałas  i
ruchliwość  rówieśników.  Pochodzą  na  ogół  z  rodzin  rozbitych,  nieszczęśliwych,  od
wczesnego dzieciństwa wprowadzane w trudny świat dorosłych .Matki tych dzieci często
są  neurotyczne,  lękowe,  obarczające  dzieci  swoimi  własnymi  trudnymi  przeżyciami.
Cechą wspólną dzieci zahamowanych są trudne doświadczenia z wczesnego dzieciństwa,
kiedy spotykały się one często z krytyką i ośmieszeniem, często także z karami fizycznymi.
Rodzice ich byli rygorystyczni, surowo je oceniali jako mało ambitne i niezdolne. W domu
panowała  atmosfera  ukrytych  lub  jawnych  konfliktów.  Niektóre  przeżywały  groźbę
zerwania  więzi  emocjonalnej  z  rodzicami  lub  odrzucenie  uczuciowe.  Na  te  sytuacje
reagowały one lękiem, który potem  generalizował się na inne osoby, stąd wycofywanie
się    z  kontaktów,  izolacja,  trudności  w  wyrażaniu  uczuć.  Widoczne  są  też
niesatysfakcjonujące kontakty z matką, poczucie odrzucenia. Wycofane i spokojne dzieci
zahamowane  nie  sprawiają  trudności  wychowawczych  dlatego  często  ich  cierpienie
pozostaje  niezauważone.  Jest  to  duży  błąd  wychowawców,  gdyż  to  właśnie  te  dzieci
najbardziej  potrzebują  zachęty,  życzliwości  i    uwagi.  Zadania  dla  nich  powinny  być  tak
dobierane,  by  zapewniały  powodzenie  i  wzmacniały  poczucie  własnej  wartości.  Należy

zapewnić dziecku poczucie bezpieczeństwa, akceptując go takim jakim jest, bez ocen,
porównywania z innymi, czy zawstydzania w przypadku wycofywania się z aktywności

Dzieci nerwicowe

Najczęściej nerwice definiuje się jako schorzenie polegające na chorobliwie lękowej

reakcji  na  stres.  Ten  stały  niepokój  i  lęk  są  przyczyną  zaburzeń  i  uniemożliwiają  dziecku
prawidłowe  przystosowanie  się  do  warunków  i  wymagań  otoczenia.  Przyjęło  się  określać
nerwice  jako  zaburzenie  czynnościowe,  którego  główną  przyczyną  są  urazy  psychiczne,
różnego  typu  traumatyzujące  przeżycia  wypływające  z  niekorzystnych  sytuacji  środowiska
zewnętrznego,  wywołujące  zaburzenia  normalnego  funkcjonowania.  Ta  koncepcja  zostaje
jednak  stopniowo  wypierana  przez  koncepcje  wieloczynnikową.  Czynnikami  dochodzącymi
są  m.in.  uszkodzenia  układu  nerwowego,  będące  skutkiem  urazów  lub  chorób  w  okresie
życia  płodowego,  okołoporodowego  lub  wczesnego  dzieciństwa.  Podkreślana  jest  również
negatywna  rola  zaburzeń  w  przebiegu  ciąży  czy  porodu,  związanych  z  urazami  jak  i
zaburzeniami  emocjonalnymi  matek.  Dzieci  po  takich  porodach  mogą  przejawiać  m.in.
zaburzenia  reakcji  emocjonalnych,  które  utrudniając  im  przystosowanie  się  społeczne,
przyczyniają  się  do  powstawania  nerwic.  Istnieje  więc  pewna  wrodzona  podatność  na
nerwice,  dzieci  z  niepełnowartościowym  układem  nerwowym  łatwiej  podlegają
niekorzystnym  wpływom  otoczenia  i  wcześnie  ujawniają  tego  typu  zaburzenia.  Wśród
niekorzystnych wpływów otoczenia powodujących nerwice można wymienić:

nieprawidłowe interakcje między rodzicami a dziećmi wynikające z niekorzystnych
właściwości rodziców, głównie ich niezrównoważenia i patologicznych cech
osobowości

nieprawidłowy system wychowawczy i postawa rodziców (zarówno nadmierny
dystans, jak i nadmierna koncentracja uczuciowa może mieć wpływ na powstawanie
zaburzeń nerwicowych)

atmosfera  stałego  niepokoju  i  napięcia  w  domu  wynikająca  z  niewłaściwych
oddziaływań  rodziców  (gniewliwość,  surowość,  unikanie  rozmów,  wścibstwo,
tłumienie zainteresowań seksualnych dziecka, nadmierna obawa o uszkodzenia jego
ciała)

zbyt wysoki poziom aspiracji rodziców i ich wysokie wymagania w stosunku do
dziecka, co może powodować tzw. nerwicę szkolną.

To wszystko rzutuje niekorzystnie na zachowanie dzieci zarówno w domu jak i w szkole.
Nerwica objawia się we wszystkich sferach życia dziecka, głównie jako: lęk, mimowolne

moczenie, zaburzenia łaknienia, jąkanie, tiki.

Lęk

– jest podstawowym objawem nerwicy, a zarazem jej źródłem. Jest to silny stan

napięcia charakteryzujący się poczuciem zagrożenia,  a jednocześnie bezradności, niepokoju i
bezsilności.  Jest  emocją  bezprzedmiotową.  Najczęściej  jest  nieuświadomiony  przeżywany
pod  postacią  innych  objawów  nerwicowych.  W  celu  uniknięcia  przeżywania  lęku  jednostka
uruchamia  mechanizmy  obronne.    I  tak  u  dziecka  drogą  do  uniknięcia  lęku  np.  przed
pójściem  do  przedszkola  mogą  być  bóle  brzucha,  wymioty  itp.  U  dzieci  w  wieku
przedszkolnym najczęściej występują lęki przed ciemnością, pozostaniem samotnie w domu,
zwierzętami czy zjawiskami przyrody. Dzieci często miewają także tzw. lęki nocne, pojawiają
się  one  często  w  okresach  trudnych  przeżyć  wywołanych  sytuacją  rodzinną,  konfliktami,

Kozłowska A. (1984). Zaburzenia emocjonalne u dzieci w wieku przedszkolnym. WSiP, Warszawa

obiecaną czy wymierzoną dziecku karą, a także na skutek silnych wzruszeń doznanych poza
domem. W związku z rodziną ważnym i często pojawiającym się zaburzeniem jest poczucie
osamotnienia , które może przybrać formę lęku separacyjnego (Rosenhan i Seligman, 1994).
Lęki, które są efektem stałego napięcia emocjonalnego trwają długo i są trudne do
usunięcia.

Moczenie mimowolne

– to najczęstszy rodzaj zaburzeń dziecięcych, występuje częściej u

chłopców.  Jest    to  raczej  jeden  z  wielu  objawów  zaburzeń  zachowania  niż  pojedynczy
symptom  (towarzyszy  nadpobudliwości  emocjonalnej,  zahamowaniu,  apatii,  nieśmiałości,
zaburzeniom  snu,  agresji).  Przyczyn  tego  zaburzenia  może  być  kilka.  Pierwszy  to
niewykształcenie  umiejętności  kontroli  wydzielania  moczu  w  wyniku  nieprawidłowego
treningu  czystości  (rozpoczętego  zbyt  wcześnie  lub  zbyt  późno).  Trudności  w  tym  zakresie
mogą  mieć  też  dzieci  chorowite,  często  pozostające  w  łóżku,  z  opóźnieniem  w  sprawności
motorycznej i opóźnieniem rozwoju mowy. Druga przyczyna tkwi w środowisku rodzinnym.
Dziecko zaczyna się moczyć gdy w najbliższym otoczeniu pojawiają się sytuacje zbyt trudne
dla  niego.  W  grupie  dzieci  moczących  się  częste  są  przypadki  niewłaściwych  postaw
wychowawczych  ich  rodziców  (postawy  odrzucające,  lękowe,  obojętne,  nadopiekuńcze).W
większości  pochodzą  one  z  tkw  „trudnych  rodzin”,  rozbitych,  niepełnych  czy  z  problemem
alkoholowym. Czasem  zaburzenie to związane  jest ze zmianami w dotychczasowym trybie
życia,  nowymi  wymaganiami  stawianymi  przed  dzieckiem.  Podstawowy  błąd  popełniany  w
stosunku  do  tych  dzieci  to  karanie  ich  za  moczenie  się.  Takie  postępowanie  wzbudza  w
dziecku silne poczucie winy i wpływa na obniżenie ich samooceny. Czasem dochodzi do tego
jeszcze  rodzeństwo  czy  rówieśnicy,  którzy  wyśmiewają  się  z  moczącego,  dokuczają  mu.  Te
sytuacje powodują, że dziecko żyje w stanie permanentnego napięcia emocjonalnego, staję
się bezradne, bierne, wycofuje się z sytuacji wymagających aktywności społecznej. Moczenie
jest tylko symptomem istniejącego zaburzenia i należy to uwzględniać w leczeniu, skupiając
się  na  zaburzeniu  a  nie  na  samym  jego  przejawie.  Warunkiem  koniecznym  leczenia  jest
zmiana stosunku do dziecka u rodziców i nauczycieli. Powinni oni wiedzieć, że moczenie jest
mimowolne,  nie  wynika    z    jego  złej  woli,  przekory  czy  złośliwości.  Rodzice  powinni
poświęcać takiemu dziecku dużo czasu, okazywać że jest kochane, zadbać o to, by nie czuło
się winne a nabrało pewności i zaufania. Autorzy piszący na ten temat przedstawiają sposoby
postępowania  z  dziećmi  moczącymi  np.  metoda  H.  Chapmana,  którą  nazwał  on    „metodą
mięśnia ptysiowego”. Całą winę „zwala” się no ów słaby u dziecka mięsień, następnie ćwiczy
się  z  dzieckiem  zatrzymywanie  moczu  (ćwiczy  mięsień).  Dziecko  musi  wyrazić  zgodę  na
stosowanie konkretnej metody. Nie można zapomnieć też o współpracy z rodzicami, muszą
oni  być  w  pełni  uświadomieni  na  temat  psychologicznych  mechanizmów  mimowolnego
moczenia,  by  nie  popełniali  błędów  wychowawczych,  które  bardzo  utrudniają  proces
leczenia.

Zaburzenia łaknienia -

nerwicowy brak apetytu jest zjawiskiem znanym od dawna i

często występującym u dzieci. Zaburzenia łaknienia powodują sytuacje konfliktową w domu,
wywołują  silny  niepokój  rodziców  o  zdrowie  dziecka,  jednocześnie  są  skutkiem  błędów
wychowawczych  popełnianych  przez  matkę  lub  ojca.  Polegają  m.in.  na  nadmiernym
zwracaniu uwagi na proces jedzenia, namawianiu dziecka do spożycia przygotowanej porcji
czy przymuszaniu go pod groźbą kary. Nie uwzględnianiu sygnałów dziecka o poczuciu głodu
lub sytości,  nadmiernym przestrzeganiu określonych godzin posiłków, ignorowaniu  niechęci
dziecka  do  określonych  pokarmów.  Przełamywanie  tej  niechęci  może  prowadzić  do  reakcji
obronnych  i  odmowy  jedzenia  przez  dziecko.  Tutaj  podłożem  zaburzeń  łaknienia  są  więc
błędy wychowawcze. Inną przyczyną może być reakcja na trudną sytuacje domową dziecka,

szczególnie na sytuacje zagrażające jego poczuciu bezpieczeństwa np. narodziny rodzeństwa,
pójście  do  przedszkola.  Anoreksja  jest  także  jednym  z  objawów  ogólnego  negatywizmu
dzieci,  sposobem  wyrażania  niechęci,  wrogości  do  rodziców,  jak  również  sposobem
zwrócenia  na  siebie  uwagi  i  zapewnienia  opieki.  Metody  leczenia  powinny  opierać  się  na
pracy  zarówno  z  dziećmi  jak  i  rodzicami,  ze  względu  na  psychogenne  podłoże  zaburzeń
łaknienia.

Jąkanie

- jest to częsty objaw zaburzeń mowy wieku dziecięcego, pojawia się w wieku

przedszkolnym.  Na  obraz  jąkania  składają  się:  objawy  kloniczne  (  wielokrotne  powtarzanie
tej  samej  głoski  lub  sylaby  )  oraz  objawy  toniczne  (  zacinanie  się  ).  Towarzyszy  temu  silne
emocjonalne  i  mięśniowe  napięcie.  Najczęstszą  postacią  jest  jąkanie  mieszane  –  kloniczno
toniczne.  Wzmożone  napięcie  emocjonalne  i  mięśniowe  może  powodować  pojawianie  się
współruchów,  czyli  ruchów  niecelowych  w  obrębie  mięśni  twarzy,  szyi  i  kończyn  dolnych.
Przyczynami  jąkania  mogą  być  rozbieżność  między  poziomem  myślenia  dziecka  a
stosunkowo  małą  sprawnością  aparatu  mowy  (  tzw.  jąkanie  rozwojowe,  ok.  3  r.).  Jąkanie
może  pojawić  się  także  w  sposób  nagły  pod  wpływem  urazu  psychicznego,  bądź  w  efekcie
długa  trwających  sytuacji  trudnych.  Podkreśla  się  także  fakt  podatności  organizmu  na
działanie  bodźców  emocjonalnych  wynikających  z  osłabienia  sił  układu  nerwowego  i
zachwiania procesów nerwowych. Przyczyną jąkania są więc także czynniki konstytucjonalne.

Tiki

- są to nagłe mimowolne wyładowania ruchowe różnych grup mięśniowych nie

podlegające  świadomej  kontroli.  Najczęściej  spotykane  to:  mruganie  oczami,  grymasy
twarzy,  podrzucanie  lub  wyciąganie  ramion.  Podłożem  tików  są  silne  przeżycia  urazowe
wywołane sytuacjami konfliktowymi. W etiologii tików podkreśla się także istnienia podłoża
organicznego  -  uszkodzenia  OUN.  Często  u  dzieci  z  tikami  stwierdza  się  niesprzyjającą
atmosferę domową i wadliwe metody wychowawcze. Utrzymywanie się niecelowych ruchów
świadczy o utrzymującym się napięciu emocjonalnym. Leczenie ich napotyka duże trudności,
wymaga indywidualnego podejścia i usunięcia wszelkich sytuacji stresowych. W stosunku do
dzieci wskazana jest terapia zajęciowa.

Trzeba zaznaczyć jeszcze fakt, iż nie leczone zaburzenia nerwicowe u dzieci i

młodzieży utrwalają się. Nieprawidłowe sposoby reagowania stają się trwałymi nawykami
wraz z wiekiem. Zespół nawyków powstałych w ten sposób nazywany jest osobowością
nerwicową. Korzeni tego specyficznego, aczkolwiek wcale nierzadkiego, rodzaju osobowości
trzeba szukać właśnie w wieku rozwojowym.

Literatura na temat zaburzeń emocjonalnych jest bardzo obszerna, powyższa praca

jest tylko bardzo skrótowym opisem najpowszechniejszych z nich. Emocje nie łatwo poddają
się  badaniom  naukowców,  nie  da  się  ich  zmierzyć  ani  policzyć.  Są  wyrazem  bardzo
indywidualnego i subtelnego wewnętrznego świata  jaki posiada każdy człowiek. Od dawna
wiadomo  jak  istotną  rolę  w  prawidłowym  jego  kształtowaniu  ma  nasze  środowisko  życia,
szczególnie  rodzina.  Natomiast  badania  ostatnich  lat  dowodzą,  że  istnieją  również,  pewne
uwarunkowani  tkwiące  wewnątrz  organizmu  człowieka,  które  w  pewnym  stopniu
przesądzają  o  wystąpieniu  określonych  zaburzeń.  Nie  wolno  więc  pomijać  tego  faktu  przy
pracy z dziećmi, traktując je z należytą cierpliwością i wyrozumiałością.

Bibliografia

1. Kozłowska A. (1984), Zaburzenia emocjonalne u dzieci w wieku przedszkolnym. WSiP,
Warszawa