Materiały do ćwiczeń z prawa karnego:
Obiektywne przypisanie skutku
I. Podstawowa charakterystyka formy typizacji właściwej dla przestępstw materialnych.
Konstrukcja obiektywnego przypisania skutku znajduje zastosowanie w wypadku przestępstw
materialnych, a więc tych typów czynów zabronionych, których karalność jest uzależniona od
powstania skutku przestępnego.
Zasadnicza większość przestępstw materialnych oparta jest na modelu typizacji, który można
w pewnym uproszczeniu sprowadzić do schematu: „Kto powoduje S (skutek)” (np. art. 155
k.k.: „Kto (…) powoduje śmierć człowieka”) lub przez wykorzystanie innych znamion
czasownikowych synonimicznych lub bliskoznacznych (np. „doprowadza do”, „sprowadza”,
„wyrządza”). Z tak sformułowanego ustawowego opisu znamion przestępstw skutkowych w
procesie badania realizacji znamion strony przedmiotowej typu czynu zabronionego o
charakterze materialnym konieczne jest zrekonstruowanie trzech zasadniczych elementów
tego opisu: (a) zachowania sprawczego, (b) skutku przestępnego oraz (c) relacji
sprawczej.
a) Zasadnicze znaczenie dla prawidłowego ustalenia odpowiedzialności karnej za
przestępstwo skutkowe ma wskazanie zachowania sprawczego, a więc pewnego działania
lub zaniechania będącego w danych okolicznościach zachowaniem bezprawnym
(zachowaniem sprzecznym z treścią normy sankcjonowanej leżącej u podstaw danego
przestępstwa materialnego). Co charakterystyczne dla większości typów skutkowych ich
ustawowy opis nie zawiera w ogóle bliżej charakterystyki zachowania sprawczego przez
wyraźne określenie kręgu zachowań, których podjęcie albo zaniechanie może rodzić
podstawy odpowiedzialności karnej w razie wystąpienia w ich efekcie skutku
przestępnego. Użycie znamienia czasownikowego o szerokim polu znaczeniowym (w
szczególności „powodować” i czasowników mu synonimicznych lub bliskoznacznych)
pozwala na płaszczyźnie ustawowego opisu znamion przedmiotowych typu materialnego
na uznanie za zachowanie bezprawne każdego zachowania, które w danych
okolicznościach faktycznych rodzi społecznie nieakceptowane niebezpieczeństwo (ryzyko)
powstania albo zdynamizowania przebiegu przyczynowego prowadzącego do skutku
2
przestępnego. Innymi słowy ustalenie czy zachowanie prowadzące do skutku przestępnego
miało charakter zachowania bezprawnego wymaga sprawdzenia czy było ono sprzeczne z
treścią wymaganych w danych okolicznościach reguł postępowania, jakimi posługuje się
społeczeństwo, aby określić sferę zachowań, które w świetle zobiektywizowanych ocen
społecznych rodzą nieakceptowane społecznie niebezpieczeństwo spowodowania skutku
przestępnego (zachowań bezprawnych), od tych które takie niebezpieczeństwo nie rodzą
(zachowań zgodnych z prawem). Taki syntetyczny i uproszczony opis znamion
przestępstw skutkowych ma jedną zasadniczą zaletę, a mianowicie umożliwia uniknięcie
kazuistyki w ramach typizacji, pozwalając na objęcie karalnością wszelkich form
zachowań ludzkich, które w określonej perspektywie kauzalnej mogą spowodować skutek
przestępny. Jednak jednocześnie taki opis znamion przestępstw skutkowych zmusza w
procesie badania odpowiedzialności karnej do każdorazowego ustalenia czy podjęte przez
podmiot odpowiedzialności karnej zachowanie było w świetle treści wymaganych od niego
w danych okolicznościach reguł postępowania zgodne z prawem czy też bezprawne.
Podstawą odpowiedzialności karnej za dokonane przestępstwo materialne mogą być
wyłącznie zachowania bezprawne (sprzeczne z normą sankcjonowaną), a więc takie, które
były sprzeczne z wymaganymi w danych okolicznościach regułami postępowania, jeśli w
wyniku ich podjęcia w skutku urzeczywistniło się nieakceptowane społecznie
niebezpieczeństwo jego powstania. Nie rodzą podstaw do odpowiedzialności karnej za
przestępstwo skutkowe takie zachowania, które co prawda w sensie czysto ontologicznym
były kauzalną przyczyną powstania skutku, jednak z perspektywy prawnej nie mogą być
uznane za zachowania bezprawne, gdyż nie stanowiły naruszenia wymaganych w danych
okolicznościach reguł postępowania.
b) Przez skutek przestępny należy rozumieć pewną zmianę w otaczającej nas rzeczywistości
będącą następstwem zachowania sprawczego, stanowiącą znamię typu czynu zabronionego
o charakterze skutkowym. W wypadku przestępstw materialnych warunkiem realizacji
znamion w formie dokonanej jest wystąpienie w rzeczywistości skutku przestępnego,
będącego następstwem zachowania sprawczego.
c) Dla przesądzenia odpowiedzialności karnej za przestępstwo skutkowe pierwszorzędne
znaczenie ma przesądzenie relacji sprawczej przez stwierdzenie, że dany skutek
przestępny wystąpił w związku z niebezpieczeństwem jego ziszczenia się związanym z
podjęciem zachowania sprawczego. Istotą przestępstw materialnych jest oparcie ich na
założeniu, że na ich podstawie odpowiedzialność karną może ponosić tylko osoba, która
swym bezprawnym zachowaniem sprawczym stworzyła niebezpieczeństwo spowodowania
3
przebiegu przyczynowego prowadzącego do skutku przestępnego i zostanie w procesie
badania realizacji znamion przedmiotowych typu przesądzone, że określona zmiana w
rzeczywistości nastąpiła na skutek podjęcia danego zachowania sprawczego.
Dla wyraźniejszego podkreślenia specyfiki ustawowego opisu przestępstw materialnych warto go skonfrontować
z nie budzącym większych problemów w jego odczytywaniu schematem typizacji charakterystycznym dla
przestępstw formalnym. Typizacja typów formalnych umożliwia odczytanie wprost z ustawowego opisu
zachowania zakazanego lub nakazanego, będącego treścią normy sankcjonowanej. Naruszenie tak jasno
wysłowionego zakazu lub nakazu rodzi podstawy do karalności tego typu zachowań w oparciu o fakt samego ich
podjęcia, niezależnie od jakichkolwiek następstw takiego zachowania. W uproszczeniu karalne jest samo
podjęcie określonego zachowania albo zaniechanie wykonania określonego zachowania.
II. Konstrukcja obiektywnego przypisania skutku – pojęcie i ogólna charakterystyka w
perspektywie odpowiedzialności karnej za przestępstwo materialne z działania i z
zaniechania.
Konstrukcja obiektywnego przypisania skutku przestępnego to zespół przesłanek jakie należy
wykazać badając realizację znamion przedmiotowych przestępstwa materialnego w celu
wykazania relacji sprawczej pomiędzy zachowaniem podmiotu odpowiedzialności karnej a
skutkiem przestępnym.
W ramach konstrukcji obiektywnego przypisania wyróżnia się dwie podstawowe płaszczyzny
rozważań. Płaszczyzna ontologiczna (przyczynowa) służy ustaleniu powiązań o charakterze
czysto kauzalnym przez wykazanie, że podjęte przez podmiot odpowiedzialności karnej
zachowanie sprawcze było elementem uruchamiającym łańcuch powiązań przyczynowych
prowadzących do skutku przestępnego. Płaszczyzna normatywna obiektywnego przypisania
sprowadza się do ustalenia powiązań normatywnych pozwalających zakreślić krąg zachowań
karalnych zgodnie z potrzebami kryminalno – politycznymi.
W przypadku przestępstw materialnych z działania wykazanie przesłanek obiektywnego
przypisania skutku sprowadza się do ustalenia zarówno powiązania przyczynowego, jak i
powiązania normatywnego pomiędzy zachowaniem sprawczym a skutkiem przestępnym. W
przypadku przestępstw materialnych z zaniechania w grę w chodzi tylko i wyłącznie
wykazanie związku normatywnego pomiędzy zachowaniem sprawczym a skutkiem
przestępnym. Przyjęcie poglądu odrzucającego tzw. przyczynowość zaniechania implikuje, że
w przypadku przestępstw materialnych popełnionych przez zaniechanie nie wchodzi w grę
ustalenie rzeczywistych powiązań przyczynowych pomiędzy zachowaniem sprawczym a
4
skutkiem przestępnym, gdyż istotą odpowiedzialności karnej za zaniechanie jest właśnie brak
tego typu powiązań, zmierzających do zapobieżenia skutkowi przestępnemu, których podjęcie
leżało w zakresie szczególnego i prawnego obowiązku sprawcy. Niemniej jednak wiedza na
temat występujących w otaczającej nas świecie przebiegów przyczynowych jest równie
ważna dla ustalenia podstaw odpowiedzialności za przestępstwo materialne z działania, jak i
przestępstwo materialne z zaniechania. Wiedza kauzalna będzie miała jednak nieco inne
znaczenie dla ustalenia podstaw odpowiedzialności karnej w każdym z tych przypadków. O
ile w pierwszym przypadku chodzić będzie o ustalenie rzeczywistego przebiegu
przyczynowego, to w drugim przypadku podstawą przypisania będą hipotetyczne przebiegi
przyczynowe zmierzające do stwierdzenia czy podjęcie przez gwaranta nienastąpienia skutku
wymaganego od niego w danej sytuacji zachowania było zdatnym środkiem do zapobieżenia
powstaniu skutku przestępnego. Przyjęcie poglądu odrzucającego tzw. przyczynowość
zaniechania implikuje, że o przebiegach kauzalnych można mówić zgodnie z prawdą tylko w
wypadku rzeczywistych przebiegów przyczynowych, natomiast w wypadku hipotetycznych
przebiegów przyczynowych odpowiedzialność karna za sprawstwo przestępstwa materialnego
popełnionego przez zaniechanie będzie domeną tylko i wyłącznie płaszczyzny normatywnej
obiektywnego przypisania. Przypisanie skutku w wypadku przestępstw materialnych
popełnionych przez zaniechanie będzie odbywało się więc na poziomie prawnokarnego
wartościowania – aczkolwiek przy wykorzystaniu wiedzy na temat przebiegów kauzalnych.
III. Model obiektywnego przypisania skutku przy przestępstwach materialnych
(skutkowych) dokonanych przez działanie.
Dla przypisania skutku przestępnego przy przestępstwach dokonanych przez działanie
konieczne jest stwierdzenie, że zrealizowane zostały wszystkie przesłanki przypisywalności
skutku, do których trzeba zaliczyć:
1) ustalenie na płaszczyźnie ontologicznej przebiegu przyczynowego pomiędzy
zachowaniem się potencjalnego sprawcy a określonym w ustawie karnej negatywnym
skutkiem. Przebieg ten należy przyjąć wówczas gdy pomiędzy skutkiem a badanym
zachowaniem można odtworzyć nieprzerwany łańcuch zdarzeń, w których wcześniejsze
oddziałuje na późniejsze poprzez przekaz energii lub informacji. Badanie powiązania
przyczynowego powinno nastąpić z perspektywy ex post, to jest z uwzględnieniem
wszystkich znanych elementów stanu faktycznego, mających znaczenie dla ustalenia
odpowiedzialności karnej potencjalnego sprawcy w świetle znamion przedmiotowych
5
zarzucanego mu typu czynu zabronionego. Ustalenie przyczyny skutku przestępnego
powinno natomiast polegać na wykazaniu przyrodniczego (fizykalnego) lub społecznego
łańcucha powiązań prowadzących do tego skutku. Łańcuch ten powinien zostać
odtworzony wstecz, a więc od faktu powstania skutku do ustalenia wszystkich
oddziaływań energetycznych lub informacyjnych wpływających na jego powstanie –
oczywiście z ograniczeniem do tych, które mogą mieć znaczenie dla ustalenia realizacji
znamion przedmiotowych typu. Zainteresowanie płaszczyzną przyczynową ogranicza się
do stwierdzenia, że działanie potencjalnego sprawcy również stanowiło element
oddziaływania energetycznego lub informacyjnego w przebiegu przyczynowym
prowadzącym do skutku przestępnego.
Przykład:
Andrzej J. zranił nożem w ramię Jana G. Cios nożem zadany przez Andrzeja J. łączył
się z określonym przepływem energii prowadzącym do powstania u Jana G. obrażeń
ciała w postaci przerwania nerwów i trwałego bezwładu ręki. Nie budzi wątpliwości,
iż trwały bezwład ręki był bezpośrednią konsekwencją przerwania (przecięcia)
nerwów w ręce, co wystąpiło w wyniku zranienia ręki nożem. Oznacza to, iż
pomiędzy powstałym skutkiem (bezwład ręki) a zachowaniem sprawcy (cios nożem)
występuje łańcuch przyczynowo – skutkowy, który – jako, że jest nieprzerwany i nie
zawiera w sobie żadnych luk – przesądza nam istnienie powiązania przyczynowego.
W szpitalu pielęgniarka Joanna D. podała pacjentowi Grzegorzowi T. (który miał
bardzo wysokie ciśnienie) lekarstwo na podwyższenie ciśnienia nie sprawdziwszy
wcześniej na karcie wykresu jego ciśnienia. Grzegorz T. doznał wylewu krwi do
mózgu w wyniku czego zmarł. Badany stan faktyczny pozwala stwierdzić, iż śmierć
stanowiła bezpośrednią konsekwencje wylewu krwi do mózgu, które to zdarzenie
zostało wywołane znacznym wzrostem ciśnienia krwi będącym z kolei efektem
podania pacjentowi leku wywołującego wzrost ciśnienia. Oznacza to, iż pomiędzy
podaniem leku na podwyższenie ciśnienia a śmiercią występuje nieprzerwany
łańcuch przyczynowo – skutkowy, przesądzający o istnieniu powiązania
przyczynowego.
Zaprezentowany sposób badania powiązania przyczynowego oparty jest na
materialistycznym ujęciu związku przyczynowego, sprowadzające się do uznawania
przyczynowości za obiektywną prawidłowość pozostającej w ruchu materii. Istotą tego
stanowiska jest wskazanie, że o związku przyczynowym można mówić wówczas, gdy
pomiędzy dwoma zdarzeniami występuje oddziaływanie energetyczno lub informacyjne,
które prowadzi do ukształtowania jednego zdarzenia przez drugie. W tym ujęciu
podstawą badania powiązania przyczynowego jest wykazanie zaistnienia w konkretnej
sytuacji łańcucha przyczynowo – skutkowego łączącego zachowanie potencjalnego
sprawcy ze skutkiem przestępnym przez wskazanie przepływów energetycznych lub
informacyjnych między poszczególnymi elementami tego łańcucha. Dla uznania
6
określonego zachowania człowieka za przyczynę skutku konieczne jest więc wykazanie
łączącego je nieprzerwanego łańcucha zdarzeń, w którym zachodzą oddziaływania
energetyczno – informacyjne, prowadzące do ukształtowania się skutku w wyniku
określonego zachowania się człowieka. Oczywiście ustalenie całego łańcucha kolejnych
oddziaływań następuje na podstawie wiedzy i doświadczenia kauzalnego odnośnie
ogólnych praw przyczynowych, jednak poszczególne elementy tego łańcucha muszą
mieć jednak swoją podstawę w realnie zachodzących w rzeczywistości zjawiskach,
polegających na przepływach energetycznych lub informacyjnych. Warto zwrócić uwagę,
że podstawą związku przyczynowego łączącego zachowanie potencjalnego sprawcy
i skutek przestępny są zarówno przepływy energetyczne, mające charakter czysto
fizykalny, ale również przepływy informacyjne, pozwalające w kategoriach kauzalnych
oddać także oddziaływania o charakterze społecznym.
W praktyce badania przesłanek odpowiedzialności karnej użyteczną procedurę wykazywania powiązania
przyczynowego tworzy teoria warunku odpowiadającego empirycznie potwierdzonej prawidłowości, którą
należy utożsamiać z tzw. testem warunku właściwego. Teoria ta opiera się na założeniu, że o związku
przyczynowym między pewnym konkretnym zespołem zdarzeń, których wartość kauzalną badamy
a skutkiem w postaci innego zdarzenia możemy mówić wtedy, kiedy istnieje powszechnie znane prawo
empiryczne potwierdzające istnienie prawidłowości między podjęciem określonego zachowania, a jego
następstwem w postaci danego skutku. Prawa empiryczne o których tu mowa, mogą być oparte albo na
powiązaniach deterministycznych albo powiązaniach probabilistycznych (statystycznych). Pierwsze z nich
pozwalają stwierdzić, że wystąpienie zdarzenia lub zespołu pewnych zdarzeń musi pociągnąć za sobą
określony skutek. Drugie, pozwalają stwierdzić, że według znanego stanu wiedzy istnieje jedynie większe
lub mniejsze prawdopodobieństwo, że następstwem pewnego zdarzenia lub zdarzeń będzie określony
skutek. Test warunku właściwego wyraźnie zakłada dwa etapy badania powiązania przyczynowego.
W pierwszym etapie, konieczne jest ustalenie istnienia empirycznie potwierdzonego prawa
przyczynowego, wskazujące na występowanie związku kauzalnego między dwoma zjawiskami. Owo
prawo przyczynowe nie może być odtwarzane na podstawie subiektywnych ocen sędziowskich, ale
powinno zostać zrekonstruowane przez odwołanie się do kompetentnych kręgów specjalistów w danej
dziedzinie, na podstawie opinii których możliwe jest oparcie się na odpowiednich do wyjaśnienia danego
przypadku prawidłowościach przyczynowych. W drugim etapie, konieczne jest ustalenie czy empirycznie
stwierdzona prawidłowość, dająca się wyrazić przez dane prawo przyczynowe, znajduje zastosowanie do
ustalonego w sprawie stanu faktycznego. Związek przyczynowy między zachowaniem potencjalnego
sprawcy a skutkiem przestępnym występuje w tym wypadku, gdy badane zachowanie prowadzi w świetle
znanej, dzięki wiedzy i doświadczeniu kauzalnemu, prawidłowości do skutku przestępnego
.
Tradycyjną metodą badania związku przyczynowego była teoria ekwiwalencji (warunkowości,
równowartości warunków), opierająca się na wywodzącym się od J.S. Milla teście warunku sine qua non.
Przyjęcie poglądu o materialistycznym rozumieniu związku przyczynowego przesądza o tym, że metoda ta
nie może być uznana za narzędzie badania powiązań kauzalnych polegających na przepływach
7
energetycznych lub informacyjnych. Istotę tej metody można sprowadzić do założenia, że aby zbadać, czy
skutek pozostaje w związku przyczynowym z zachowaniem się człowieka, należy przeprowadzić operację
myślową polegającą na wyeliminowaniu z łańcucha przyczynowego tego zachowania, co pozwala
sprawdzić czy można je uznać za warunek kauzalny zaistniałego skutku. Jeżeli tak przeprowadzona
operacja myślowa pozwala stwierdzić, że skutek by nie nastąpił, gdyby nie podjęcie tego zachowania, to
przyjąć trzeba, że badane zachowanie podmiotu jest warunkiem koniecznym wystąpienia skutku. Prowadzi
to do wniosku, że istnieje związek przyczynowy pomiędzy tym zachowaniem a skutkiem. Jeżeli natomiast
wynik tego testu pozwala stwierdzić, że skutek i tak by zaistniał mimo wystąpienia zachowania poddanego
kauzalnemu wartościowaniu, to oznacza to, że warunkiem zaistnienia skutku nie jest badane zachowanie.
Takie stwierdzenie przesądzać ma o braku związku przyczynowego między zachowaniem a skutkiem.
Podkreślenia wymaga fakt, że test warunku koniecznego w perspektywie interesującej naukę prawa
karnego służy ustaleniu wartości kauzalnej zachowania, a nie ustaleniu czy osoba podejmująca takie
zachowanie może być uznana za sprawcę czynu zabronionego. Charakteryzując bliżej test warunku sine
qua non wypada wskazać, że polega on na operacji logicznej opartej na wnioskowaniu o powiązaniu
przyczynowym pomiędzy zjawiskami na podstawie znanej człowiekowi wiedzy kauzalnej o otaczającej go
rzeczywistości. Podstawą millowoskiej koncepcji przyczynowości jest więc wnioskowanie o zachodzących
powiązaniach przyczynowych na podstawie wcześniej zdobytej za pomocą doświadczenia wiedzy
kauzalnej o tych powiązaniach. Test warunku sine qua non sam w sobie nie niesie wartości poznawczej, nie
pozwalając na pogłębianie wiedzy na temat występujących w świecie praw przyczynowych. Test ten ma
jednak określoną wartość diagnostyczną, pozwalając, w drodze myślowej eliminacji jednego z elementów
ustalonego przebiegu przyczynowego, stwierdzić jego wartość kauzalną przez zbadanie czy w danej
sytuacji bez tego zachowania skutek również by wystąpił. Co więcej do zastosowania testu warunku sine
qua non nie tylko konieczna jest określona wiedza i doświadczenie kauzalne odnośnie powiązań
przyczynowych w otaczającej człowieka rzeczywistości, ale niezbędne jest również wcześniejsze ustalenie
występowania w sytuacji faktycznej będącej przedmiotem prawnokarnej oceny realnych oddziaływań
kauzalnych.
2) ustalenie na płaszczyźnie normatywnej powiązania pomiędzy zachowaniem sprawczym
a skutkiem przestępnym, które warunkowane jest:
a) stwierdzeniem z perspektywy ex ante, że zachowanie sprawcze w danych
okolicznościach faktycznych stanowiło naruszenie normy sankcjonowanej
zakazującej powodowanie skutku przestępnego. Podstawowym warunkiem
pociągnięcia do odpowiedzialności karnej jest więc wskazanie na bezprawność
zachowania sprawczego podjętego przez podmiot, którego odpowiedzialność karna
jest oceniana. W przypadku przestępstw materialnych, z uwagi na przedstawioną
wyżej (punkt I) specyfikę opisu znamion tego rodzaju typów, sprowadzającą się do
braku możliwości odczytania z nich wprost zachowania zakazanego lub nakazanego,
konieczne jest przeprowadzenie zabiegów zmierzających do uadekwatnienia treści
normy sankcjonowanej. Dla ustalenia czy dane zachowanie sprawcze było sprzeczne
8
z normą sankcjonowaną (bezprawne) konieczne jest każdorazowe odwołanie się do
konstrukcji reguł postępowania (ostrożności) z dobrem prawnym, które pozwalają
na ustalenie treści obowiązku prawnego w danych okolicznościach faktycznych.
Tworzone w społeczeństwie reguły postępowania w określonych sferach życia
społecznego są wyrazem akceptowanego przez społeczeństwo poziomu
niebezpieczeństwa (prawdopodobieństwa, ryzyka) wystąpienia skutku przestępnego
jakie wiążą się z podejmowaniem przez ludzi określonych aktywności. Zachowanie
odpowiadające wymaganym w danych okolicznościach regułom postępowania nie
przekracza poziomu tolerowanego przez społeczeństwo niebezpieczeństwa powstania
skutku, a zatem jest uznawane za zachowanie mieszczące się w granicach porządku
prawnego, nawet jeśli w czysto kauzalnie prowadzi do powstania negatywnych
następstw. Natomiast zachowanie naruszające wymagane w danych okolicznościach
reguły postępowania uznawane jest zaś za tworzące nieakceptowany poziom
niebezpieczeństwa spowodowania skutku przestępnego, co przekłada się na uznanie
tego typu zachowań za zachowania naruszające normę sankcjonowaną.
Niezwykle istotne jest podkreślenie, że ocena czy zachowanie narusza normę
sankcjonowaną, musi zostać przeprowadzona z perspektywy ex ante (z punktu
widzenia chwili podjęcia zachowania sprawczego). Konieczne jest więc ustalenie, że
podmiot odpowiedzialności karnej, mający możliwość rozpoznania wszystkich
elementów stanu faktycznego decydujących o stopniu prawdopodobieństwa
spowodowania przebiegu przyczynowego prowadzącego do skutku, podejmuje
zachowanie sprzeczne z wymaganymi w danych okolicznościach regułami
postępowania, w sytuacji w której istnieje obiektywna możliwość przewidzenia, że
przedsięwzięte przez niego zachowanie tworzy nieakceptowane społecznie
niebezpieczeństwo spowodowania skutku przestępnego.
Przykłady:
cios nożem w rękę jest zachowaniem, które oceniając je z punktu widzenia ex ante
stwarza wysokie prawdopodobieństwo przecięcia nerwu a w konsekwencji
spowodowania skutku w postaci trwałego bezwładu ręki (tj. ciężkiego uszczerbku
na zdrowiu);
podając lek na podwyższenie ciśnienia pacjentowi bez uprzedniego ustalenia czy
pacjent nie cierpi on na nadciśnienie jest zachowaniem, z którym łączy się
wysokie prawdopodobieństwo (niebezpieczeństwo) wystąpienia wylewu krwi do
mózgu, a w konsekwencji śmierci pacjenta;
prowadzenie przez kierowcę samochodu z prędkością administracyjnie dozwoloną
nie stanowi naruszenia reguł postępowania z dobrem prawnym (w tym wypadku
jest zachowaniem zgodnym z zasadami bezpieczeństwa w ruchu drogowym), nie
9
tworzy zatem nieakceptowalnego społecznie stopnia niebezpieczeństwa
spowodowania skutku przestępnego w postaci wypadku komunikacyjnego, w
którym inna osoba odniesie co najmniej średni uszczerbek na zdrowiu; jeśli więc
nawet samochód kierowany przez jadącą zgodnie z zasadami bezpieczeństwa w
ruchu drogowym osobę weźmie udział w kolizji drogowej, w następstwie której
inna osoba odniesie obrażenia ciała, to z perspektywy odpowiedzialności karnej z
art. 177 k.k. tego typu zachowanie nie będzie mogło zostać uznane za bezprawne,
pomimo tego, że kierujący pojazdem w sensie czysto kauzalnym spowodował
uszczerbek na zdrowiu innej osoby;
osoba jadąca samochodem, w którym dochodzi nagle do uszkodzenia hamulców
nie stwarza ocenianego ex ante wysokiego prawdopodobieństwa przebiegu
przyczynowego, w którym w momencie, kiedy należałoby podjąć manewr
hamowania kierowca ze względu na tę wadę nie jest już w stanie zahamować i
zatrzymać pojazdu przed obiektem znajdującym się na drodze. Natomiast
poruszanie się przez kierowcę samochodem, w sytuacji gdy jest obiektywnie
rozpoznawalne, że hamulce są w złym stanie technicznym i grożą awarią w czasie
jazdy, uznane musiałoby zostać za zachowanie sprzeczne z wymaganymi w danych
okolicznościach regułami postępowania; ex ante jest przewidywalne że kierowca
nie będzie w stanie zatrzymać się przed przeszkodą;
b) wykazanie z perspektywy ex post związku normatywnego (relacji sprawstwa),
przez przesądzenie, że stworzone przez potencjalnego sprawcę, oceniane
z perspektywy ex ante, niebezpieczeństwo spowodowania przebiegu przyczynowego
prowadzącego do skutku przestępnego związane z naruszeniem przez niego
wymaganych w danych okolicznościach reguł postępowania w istocie, z perspektywy
ex post, urzeczywistniło się w tym skutku. Istoty związku normatywnego należy
upatrywać w przesądzeniu, że rozpoznawalne ex ante społecznie nieakceptowane
prawdopodobieństwo spowodowania skutku przestępnego związane z naruszeniem
wymaganych w danych okolicznościach reguł postępowania prowadzi z perspektywy
ex post do takiego rozwinięcia się przebiegu przyczynowego, w którym
urzeczywistnia się w skutku związane z tym zachowaniem niebezpieczeństwo jego
spowodowania. Dla przypisania skutku przestępnego potencjalne niebezpieczeństwo
związane z samym faktem podjęcia bezprawnego zachowania powiązać trzeba
jeszcze z zaistnieniem tego skutku ze względu urzeczywistnienie się w nim właśnie
tego
niebezpieczeństwa, przed którym chronić miała naruszona norma
sankcjonowana.
Przesądzenie powiązania normatywnego wymaga w pierwszej kolejności
zweryfikowania tego powiązania od strony negatywnej za pomocą konstrukcji
hipotetycznego związku przyczynowego, a w drugiej kolejności wykazania, że
niebezpieczeństwo spowodowania skutku wynikające z naruszonej reguły
10
postępowania mieściło się w celu ochronnym normy.
Konstrukcja hipotetycznego związku przyczynowego opartego na zgodnym
z prawem zachowaniu alternatywnym jest wykorzystywana do weryfikacji
związku normatywnego od strony negatywnej. W istocie przesądzenie związku
normatywnego opiera się na stwierdzeniu, że podjęcie przez potencjalnego sprawcę
zachowania zgodnego z wymaganymi od niego w danych okolicznościach regułami
postępowania w świetle wiedzy i doświadczenia kauzalnego z prawdopodobieństwem
graniczącym z pewnością pozwoliłoby uniknąć wystąpienia skutku przestępnego.
Urzeczywistnienie się w skutku niebezpieczeństwa wynikającego z bezprawnego
zachowania potencjalnego sprawcy wymaga zatem porównania czy w świetle naszej
wiedzy o powiązaniach kauzalnych podjęcie zachowania zgodnego z wymaganymi w
danych okolicznościach regułami postępowania pozwoliłoby uniknąć powstania
skutku przestępnego. Przesądzenie negatywnego aspektu związku normatywnego
sprowadza się do przeprowadzenia operacji myślowej polegającej na
przeanalizowaniu
prawdopodobieństwa
uniknięcia
negatywnych
następstw
zachowania bezprawnego przez zbadanie czy w hipotetycznym przebiegu
przyczynowym, charakteryzującym się zgodnym z prawem zachowaniem
alternatywnym, skutek przestępny również miałby miejsce. Obiektywne przypisanie
skutku można przyjąć tylko wówczas, gdyby okazało się, że zachowanie przez
sprawce wymaganych w danych okolicznościach reguł postępowania wykluczyłoby z
prawdopodobieństwem graniczącym z pewnością powstanie skutku przestępnego.
Natomiast odpada obiektywne przypisanie skutku, gdyby przeprowadzona analiza
hipotetycznego przebiegu zdarzenia wykazała, że dochowanie przez sprawce reguł
postępowania i tak nie zminimalizowałoby prawdopodobieństwa wystąpienia skutku.
Stwierdzenie biegłych, iż nie można wykluczyć wystąpienia skutku na tej drodze na
której on wystąpił nawet w sytuacji, w której kierowca zachowałby prędkość
bezpieczną, uniemożliwia przypisanie kierowcy tego skutku
(zob. wyrok SN z dnia z
dnia 8 marca 2000; III KKN 231/98; OSNKW 2000/5-6/45).
Hipotetyczny przebieg przyczynowy powinien zostać odtworzony z uwzględnieniem
wszystkich istotnych kauzalnie elementów, mającego rzeczywiście miejsce przebiegu
przyczynowego. Jedynym elementem podlegającym modyfikacji jest zastąpienie
bezprawnego zachowania potencjalnego sprawcy zgodnym z prawem zachowaniem
alternatywnym, a więc zachowaniem jakie w świetle sprzężonych z naruszoną normą
sankcjonowaną reguł postępowania było wymagane od adresata normy w danych
11
okolicznościach faktycznych. Tak dokonana modyfikacja zaistniałego stanu
faktycznego musi zostać ograniczona tylko i wyłącznie do wyeliminowania
z hipotetycznego przebiegu przyczynowego tej cechy zachowania potencjalnego
sprawcy, z którą związane jest społecznie nieakceptowane niebezpieczeństwo
spowodowania skutku przestępnego.
Jeśli bezprawne zachowanie sprawcy stanowiące element rzeczywistego przebiegu
przyczynowego, będzie zaliczane do zachowań immanentnie niebezpiecznych, to jest
takich które w świetle wymaganych w danych okolicznościach reguł postępowania
powinno zostać zaniechane, wówczas modyfikacja, polegająca na wprowadzeniu do
hipotetycznego przebiegu przyczynowego zgodnego z prawem zachowania
alternatywnego, będzie sprowadzać się do wyeliminowania całego zachowania
z kontekstu kauzalnego. Takie sytuacje nie rodzą zazwyczaj problemów z ustaleniem
wartości kauzalnej przypisywanego zachowania bezprawnego, gdyż usunięcie
z hipotetycznego przebiegu przyczynowego zachowania sprzecznego z normą
sankcjonowaną eliminuje niebezpieczeństwo spowodowania skutku przestępnego, co
w łatwy sposób przełożyć można na konstatacje, że skutek przy zgodnym z prawem
zachowaniu alternatywnym nie miałby miejsca. To zaś oznacza zweryfikowanie
istnienia od strony negatywnej związku normatywnego pomiędzy tym bezprawnym
zachowaniem a skutkiem przestępnym.
Przykład:
Robert W. strzelił z broni palnej w Zygmunta R. Biegli stwierdzili, że przyczyną
śmierci była obrażenia wewnętrzne spowodowane przez kulę wystrzeloną z broni
przez Roberta W. Generalnie reguły postępowania związane z używaniem broni
palnej zakazują, poza zakreślonymi prawem wyjątkami, oddawania strzałów do
drugiego człowieka, jako czynności immanentnie niebezpiecznej dla życia i
zdrowia ludzkiego. Dlatego samo podjęcie tego typu zachowania, które w
świetle porządku prawnego powinno być w ogóle zaniechane, jeśli łączy się z
wystąpieniem skutku przestępnego w postaci śmierci lub uszczerbku na zdrowiu
rodzi podstawy do obiektywnego przypisania takiego skutku osobie, która
oddała strzał do ofiary. Zmodyfikowanie hipotetycznego przebiegu
przyczynowego o zgodne z prawem zachowanie Roberta W. powinno się więc
sprowadzić do uwzględnienia okoliczności, że nie oddaje on strzału do
Zygmunta R.
Znacznie większe kłopoty niesie za sobą odtworzenie hipotetycznego przebiegu
przyczynowego w przypadku zachowań modalnie niebezpiecznych, a więc takich w
których tolerowany jest społecznie pewien poziom niebezpieczeństwa spowodowania
skutku przestępnego. W tych układach sytuacyjnych zgodne z prawem zachowanie
12
alternatywne będzie polegało na podjęciu przez sprawcę danego zachowania
odpowiednio zmodyfikowanego przez jego dostosowanie do wymaganych w danych
okolicznościach reguł postępowania z dobrem prawnym. Zgodne z prawem
zachowanie alternatywne charakteryzuje się w tym wypadku tym, że jego podjęcie
niesie ze sobą niebezpieczeństwo spowodowania skutku przestępnego, ale jest to
niebezpieczeństwo mieszczące się w granicach społecznie akceptowanego ryzyka
wystąpienia skutku przestępnego.
Przykład:
Zasady bezpieczeństwa w ruchu drogowym przewidują m.in. limity prędkości
bezpiecznej (np. limit 50 km/h, jeśli chodzi o poruszanie się w terenie
zabudowanym). Tym samym poruszanie się w granicach tzw. prędkości
bezpiecznej jest zachowaniem zgodnym z regułami postępowania z dobrem
prawnym. Jeśli przedmiotem oceny możliwości obiektywnego przypisania skutku
będzie stan faktyczny sprowadzający się do tego, że kierujący pojazdem poruszał
się z prędkością 70 km/h w terenie zabudowany, wówczas odtworzenie
hipotetycznego przebiegu przyczynowego przy zgodnym z prawem zachowaniu
alternatywnym, powinna sprowadzić się do ustalenia czy gdyby kierujący
poruszał się z prędkością bezpieczną (50 km/h) miałby możliwość uniknięcia
wypadku komunikacyjnego. Ustalenie, że poruszając się z prędkością bezpieczną
kierujący z prawdopodobieństwem graniczącym z pewnością uniknąłby wypadku
uprawnia do stwierdzenia tej przesłanki obiektywnego przypisania skutku.
Natomiast ustalenie, że nawet poruszając się z prędkością bezpieczną kierujący
pojazdem nie miał możliwości uniknąć wypadku, prowadzi do wykluczenia jego
odpowiedzialności za skutek przestępny.
Istnienie związku normatywnego powinno być ponadto zweryfikowane z punktu
widzenia tzw. celu ochronnego normy. Badanie związku normatywnego nie
powinno wyłącznie ograniczać się do weryfikacji jego istnienia od strony negatywnej
przez stwierdzenie, że zgodne z prawem zachowanie alternatywne pozwoliłoby
uniknąć skutku przestępnego, ale musi zostać uzupełnione o weryfikację bardziej
złożoną, zmierzającą do analizy powiązania normatywnego od strony pozytywnej.
Weryfikacja pozytywna sprowadza się do wykazania, że z perspektywy ex post to
właśnie w tym skutku urzeczywistniło się niebezpieczeństwo spowodowania
przebiegu przyczynowego, łączące się potencjalnie, a więc z perspektywy ex ante,
z faktem naruszenia normy sankcjonowanej. Skutek przestępny, aby na płaszczyźnie
normatywnej zostać przypisany sprawcy jako jego dzieło, musi zrealizować się
w takim przebiegu przyczynowym, przed którego wystąpieniem miała chronić
naruszona przez sprawcę reguła postępowania. Pozytywna weryfikacja powiązania
normatywnego powinna się sprowadzać do zbadania czy naruszona norma
13
postępowania wymagana od potencjalnego sprawcy w danych okolicznościach miała
za cel chronić przed urzeczywistnieniem się skutku przestępnego w takim przebiegu
przyczynowym jaki rzeczywiście miał miejsce. Jeśli ciążący na jednostce obowiązek
zachowania się zgodnie z określoną regułą postępowania co prawda pozwoliłby
skutku przestępnego uniknąć, ale ustanowienie tej reguły postępowania miało służyć
ochronie dobra prawnego przed jego naruszeniami w innym przebiegu kauzalnym niż
ten który w danym stanie faktycznym wystąpił, wówczas wykluczyć należy istnienie
związku normatywnego z uwagi na fakt, że w skutku nie urzeczywistniło się to
niebezpieczeństwo przed którym chronić miała naruszona reguła postępowania.
Przykład:
Zasada bezpieczeństwa w ruchu drogowym zakazująca przekraczania
wymaganej w danych okolicznościach prędkości ma zabezpieczać dobra prawne
uczestników ruchu przed ich naruszeniem spowodowanym niemożliwością
zatrzymania się przez kierowcę w określonej odległości przed przeszkodą.
Z uwagi na tak określony cel naruszanej reguły postępowania nie ma możliwości
przypisania skutku opisanego w art. 177 k.k. kierowcy, który doprowadził do
wypadku komunikacyjnego przekraczając prędkość dozwoloną, pomimo
przesądzenia, że zachowanie prędkości wymaganej umożliwiłoby zatrzymanie
się przed przeszkodą, jeśli zostanie jednocześnie ustalone, że brak możliwości
zatrzymania się był wynikiem uszkodzenia układu hamulcowego, który mógł się
ujawnić dopiero po przekroczeniu dozwolonej prędkości. Zakaz przekraczania
prędkości bezpiecznej nie chroni przed możliwością ujawnienia się wad
technicznych pojazdu, więc wystąpienie skutku ze względu na wystąpienie takiej
wady nie może zostać przypisane.
Wykluczyć należałoby przypisanie skutku śmiertelnego osobie strzelającej do
ofiary i powodującej jedynie niegroźne zranienie, jeśli do zgonu ofiary doszłoby
na skutek zawału serca wywołanego stresem związanym z zamachem na jej
życie. Sprzężona z normą sankcjonowaną, zakazującą zabijania człowieka,
reguła postępowania, zakazująca oddawania strzału z broni palnej do
człowieka, nie chroni bowiem przed zajściem skutku przestępnego z uwagi na
zawał serca jakiego doznaje ofiara w czasie zamachu.
IV. Model obiektywnego przypisania skutku przy przestępstwach materialnych
(skutkowych) dokonanych przez zaniechanie:
Zaniechanie na gruncie prawa karnego jest rozumiane jako zachowanie człowieka
charakteryzujące się brakiem określonych ruchów w spodziewanym przez prawo kierunku
w sytuacji możliwości podjęcia nakazanego działania. Pojęcie zaniechania definiowane jest
więc przez dwa zasadnicze elementy jakimi są sfera możliwości działania oraz sfera
powinności działania. Zaniechanie nie postrzega się w perspektywie bezczynności (czystego
zaniechania), ale jako „bezczynność kierunkową”, a więc brak ruchu w nakazanym przez
14
prawo kierunku. W świetle prawnokarnej oceny nie jest więc interesujące co robił sprawca
w chwili, gdy skierowana do niego norma sankcjonowana nakazywała mu podjąć określone
zachowanie, ale interesujące jest tylko to, że nie podjął w sposób należyty zachowania
leżącego w granicach jego obowiązku.
Dla przypisania skutku przy przestępstwach z zaniechania konieczne jest wykazanie
wyłącznie powiązania normatywnego. Zaniechanie rozumiane jako brak ruchu w
nakazanym przez prawo kierunku nie pozostaje nigdy w związku przyczynowym ze skutkiem
przestępnym, gdyż pomiędzy zachowaniem w formie zaniechania a skutkiem przestępnym w
sensie czysto ontologicznym nie zachodzą żadne oddziaływania energetyczne lub
informacyjne, które są warunkiem mówienia o związku przyczynowym (odrzucenie
koncepcji przyczynowości zaniechania).
Obiektywne przypisanie skutku w wypadku przestępstw materialnych z zaniechania
sprowadza się do wykazania na płaszczyźnie normatywnej, że:
1) sprawca jest gwarantem nienastąpienia skutku przestępnego, a więc należy do kręgu
podmiotów odpowiedzialnych za przestępstwo materialne popełnione przez zaniechanie z
uwagi na to, że ciąży na nim szczególny i prawny obowiązek zapobieżenia skutkowi
przestępnemu.
Podstawową cechą odróżniającą od siebie kategorię przestępstw materialnych z działania
i przestępstw materialnych dokonanych przez zaniechanie jest podmiotowe zawężenie
podstaw odpowiedzialności karnej w wypadku przestępstw materialnych z
zaniechania. O ile zasadą jest powszechny charakter przestępstw materialnych
z działania, o tyle przestępstwa materialne z zaniechania mają charakter przestępstw
indywidualnych. Wymaga to oczywiście wskazania przesłanek podmiotowego zawężenia
zakresu typów skutkowych dokonanych przez zaniechanie. Ustawowe przesłanki takiego
zawężenia zostały w obecnie uregulowana w art. 2 k.k. przez wskazanie na szczególny
i prawny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi ciążący na sprawcy przestępstwa
materialnego. Podmiot odpowiadający za przestępstwo materialne z zaniechania
tradycyjnie już określany jest jako gwarant nienastąpienia skutku.
Szczególny charakter obowiązku zapobieżenia skutkowi zdefiniować można przez
wyznaczenie stosunku adresata normy sankcjonowanej nakazującej zapobieganie
skutkowi przestępnemu do chronionego dobra prawnego. Szczególnym jest taki
obowiązek, który nakłada na jednostkę, z uwagi na jej stosunek do dobra prawnego,
15
obowiązek zapobieżenia skutkowi przestępnemu. Istnienie szczególnego obowiązku
podmiotu do ochrony danego dobra prawnego wynika więc z pewnych kulturowych
wzorców postępowania, związanych z tym kim jednostka jest w stosunku do dobra, co
jednostka wcześniej wobec dobra uczyniła, albo co jednostka jest zobowiązana czynić
w razie powstania niebezpieczeństwa dla dobra. Dla analizy pojęcia szczególnego
charakteru obowiązku wydaje się być przydatna tzw. materialna nauka o źródłach
obowiązku gwaranta, sprowadzająca się do określenia kręgu osób podmiotowo
odpowiedzialnych za przestępstwa materialne z zaniechania przez określenie ich
stosunku do dobra prawnego. Szczególny charakter obowiązku gwaranta może mieć
różny zakres w zależności od tego czy:
a) wynika
z obowiązku
ochrony danego dobra przed wszelkimi źródłami
niebezpieczeństwa mu zagrażającego (obowiązek opieki ciążący na tzw. gwarantach
ochrony), np. matka mająca obowiązek sprawowania opieki nad dzieckiem;
b) wynika z obowiązku ochrony wszelkich dóbr prawnych przed zagrożeniem
wynikającym z określonego źródła niebezpieczeństwa (obowiązek zabezpieczenia
ciążący na tzw. gwarantach nadzoru), np. właściciel psa ma obowiązek chronić inne
osoby przed zagrożeniem ze strony zwierzęcia;
c) wynika z obowiązku ochrony określonych dóbr prawnych przez niebezpieczeństwem
wynikającym z określonego źródła niebezpieczeństwa, np. osoba zobowiązana do
czuwania nad higieną i bezpieczeństwem pracy pracowników;
Prawny charakter obowiązku zapobieżenia skutkowi sprowadza się do wymogu
wskazania w systemie prawa podstaw do uznawania, że podmiot jest szczególnie
zobowiązany chronić dane dobro prawne lub chronić przed określonym źródłem
zagrożenia. Chodzi więc o przełożenie społecznego przekonania o ciążącym na danym
podmiocie obowiązku zapobiegania skutkowi przestępnemu, z uwagi na jego szczególny
stosunek do chronionego dobra prawnego, na sferę obowiązku prawnego. Uzależnienie
w art. 2 k.k. odpowiedzialności karnej za przestępstwo popełnione przez zaniechanie od
prawego charakteru obowiązku gwarancyjnego wymusza wskazanie źródła takiego
obowiązku. Problematyka źródeł obowiązku gwaranta ujmowana jest w ramach tzw.
formalnej nauki o źródłach obowiązku gwaranta, próbującej wyprowadzić
z obowiązującego systemu prawa podstawy do obciążenia jednostki obowiązkiem
zapobieżenia skutkowi. Tradycyjnie wymienia się triadę formalnych źródeł obowiązku
gwaranta:
16
a) obowiązek
zapobieżenia skutkowi wynikać może wprost z powszechnie
obowiązujących źródeł prawa (przede wszystkim z ustawy) albo z orzeczeń
działających na podstawie i w zgodzie z obowiązującym prawem organów sądowych
lub administracyjnych. W praktyce rzadko kiedy ustawowy obowiązek zapobieżenia
skutkowi jest wprost wyrażony w przepisach prawa, ale przepisy prawa mogą
stanowić podstawę do interpretowania zakresu i treści takiego obowiązku. Jako
typowe przykłady ustawowego źródła obowiązku gwaranta wskazuje się obowiązek
rodziców wobec dzieci, wzajemny obowiązek małżonków.
b) dobrowolne przyjęcie na siebie obowiązku gwaranta, które z reguły utożsamia się
z zawarciem przez gwaranta zobowiązania umownego, powołaniem go na stanowisko
aktem mianowania, powołaniem do służby lub wykonywaniem przez osobę cudzych
spraw bez zlecenia (negotiorum gestio). Zwraca się jednak równocześnie uwagę, że
nie powinno się traktować dobrowolnego przejęcia na siebie obowiązków gwaranta
w kategoriach ważności umowy cywilnoprawnej, a raczej należy badać faktyczne
podjęcie przez daną osobę obowiązków gwaranta przez określone zachowanie się.
c) uprzednie działanie sprawcy, tworzące źródło niebezpieczeństwa dla chronionego
dobra prawnego. Przyjmuje się, iż zachowanie jednostki sprowadzające
niebezpieczeństwo dla dobra prawnego zobowiązuje do podjęcia czynności
uchylających takie zagrożenie, co wynikać ma z art. 439 k.c., z wcześniejszego
naruszenia zasad ostrożności, lub z ogólnych zasad prawa. Sprowadzenie więc
niebezpieczeństwa czyni daną osobę gwarantem uchylenia takiego zagrożenia, a
w razie urzeczywistnienia się niebezpieczeństwa w skutku rodzi odpowiedzialność za
przestępstwo materialne dokonane przez zaniechanie.
2) ustalenie powiązania pomiędzy zachowaniem sprawczym a skutkiem przestępnym, które
warunkowane jest:
a) stwierdzeniem z perspektywy ex ante, że zachowanie sprawcze w danych
okolicznościach faktycznych stanowiło naruszenie normy sankcjonowanej
nakazującej zapobieganie skutkowi przestępnemu (stanowiło niewykonanie
ciążącego na sprawcy obowiązku gwaranta). W wypadku przestępstw materialnych
popełnionych przez zaniechanie charakterystyka normy sankcjonowanej sprowadza
się do przełamania nakazu podjęcia określonego zachowania przez gwaranta
nienastąpienia skutku. Bezprawny charakter będzie miało więc zachowanie, które
charakteryzuje się naruszeniem reguł postępowania z dobrem prawnym przez
17
niepodjęcie wymaganego w danych okolicznościach zachowania, które w świetle
wiedzy kauzalnej pozwoliłoby zapobiec skutkowi przestępnemu. Nieakceptowane
społecznie niebezpieczeństwo powstania skutku przestępnego wiąże się w przypadku
przestępstw z zaniechania nie tyle ze stworzeniem lub pogłębieniem stanu
niebezpieczeństwa dla chronionego dobra prawnego, ale z faktem że na gwarancie
nienastąpienia skutku ciąży obowiązek uchylenia zagrożenia dla dobra prawnego,
czego ten zaniechał. W świetle kryteriów normatywnych również fakt nieodwrócenia
zagrożenia dla dobra prawnego przez osobę do tego zobowiązaną może być
traktowany jako zachowanie bezprawne.
W perspektywie badania czy doszło do naruszenia normy sankcjonowanej nakazującej
zapobiegać skutkowi przestępnemu zwrócić należy dodatkowo uwagę na następujące
kwestie:
i.
aktualizacja ciążącego na sprawcy obowiązku gwaranta, a więc ustalenie, że
w konkretnej sytuacji faktycznej osoba będącą gwarantem nienastąpienia skutku
była w świetle obowiązującej jej normy sankcjonowanej zobowiązana do
podjęcia zachowania nakazanego, które w perspektywie wymaganych reguł
postępowania miałoby zapobiec skutkowi przestępnemu.
Przykład:
rodzice są gwarantami dla dóbr prawnych jakimi są życie i zdrowie ich
dzieci, co nie oznacza, że ich obowiązek gwaranta jest cały czas
zaktualizowany; rodzice oddając dzieci pod opiekę osobom kompetentnym
(np. opiekunce do dziecka, wychowawczyni w przedszkolu) nie będą
odpowiadać za uszczerbki na tych dobrach, gdyż w momencie powstania
skutku nie byli oni zobowiązani do opieki nad dziećmi; swój obowiązek
gwarancyjny rodzice spełniają zapewniając dzieciom odpowiednią opiekę;
w wypadkach, w których obowiązek gwarancyjny ma charakter czasowy i
przejściowy (np. opiekunka zobowiązuje się na podstawie umowy o pracę do
zajmowania się dzieckiem) wówczas aktualizacja obowiązków gwaranta
następuje z momentem faktycznego podjęcia się opieki nad dzieckiem
(obowiązek gwarancyjny nie powstaje w sytuacji, gdy pomimo umowy
opiekunka nie stawi się do pracy i nie podejmie opieki nad dzieckiem);
obowiązek gwarancyjny ustaje zaś w momencie kiedy gwarant w świetle
przyjętych reguł postępowania podejmie czynności zabezpieczające dobro
prawne (np. opiekunka w chwili upływu czasu na jaki w świetle umowy
objęła opiekę nad dzieckiem nie może pozostawić go w domu bez opieki
licząc, że rodzice zaraz wrócą, z obowiązku gwarancyjnego może zwolnić się
tylko oddając dziecko pod kompetentną opiekę);
ii.
obiektywna przewidywalność powstania skutku przestępnego – obowiązek
działania nie powstaje w tych sytuacjach faktycznych, w których nie jest
18
obiektywnie przewidywalna możliwość powstania przebiegu przyczynowego
prowadzącego do skutku przestępnego; nie powstaje nakaz podjęcia działań
zapobiegających powstaniu skutku przestępnego, gdy osoba, charakteryzująca
się cechami modelowego obywatela, znajdująca się na miejscu gwaranta
i dysponująca takim zakresem wiedzy na temat okoliczności faktycznych, jaki
był w danej sytuacji faktycznej obiektywnie dostępny, nie miałaby możliwości
rozpoznania niebezpieczeństwa powstania skutku przestępnego;
Przykład:
nie będzie możliwe przypisanie skutku w postaci śmierci pacjenta
lekarzowi, który ograniczył się do opatrzenia rany nieprzytomnemu
pacjentowi choremu na hemofilię, nie zastosowawszy leków
przyspieszających krzepnięcie krwi, co ostatecznie doprowadziło do
wykrwawienia pacjenta; brak możliwości przewidzenia, że pacjent jest
chory na rzadką chorobę jaką jest hemofilia wyklucza przyjęcie, że w tej
sytuacji faktycznej do lekarza był kierowany nakaz podania leków
wspomagających krzepnięcie krwi;
iii.
istnienie zachowanie umożliwiające gwarantowi zapobieżenie skutkowi
przestępnemu – w danej sytuacji faktycznej musi w ogóle istnieć możliwość
podjęcia zachowania, które pozwoliłoby w świetle wiedzy na temat przebiegów
kauzalnych zapobiec powstaniu skutku przestępnego; jeśli w danej sytuacji
faktycznej gwarant nie ma obiektywnej możliwości podjęcia żadnego działania
zapobiegającego skutkowi, wówczas nakaz działania nie powstaje; przy czym
nie da się wykluczyć odpowiedzialności karnej za tzw. zachowanie na przedpolu
czynu zabronionego, związane z brakiem zapewnienia sobie możliwości
realizacji obowiązku w chwili aktualizacji obowiązku działania;
Przykład:
nie będzie możliwe przypisanie skutku w postaci śmierci pacjenta lekarzowi,
który w ciężkim przypadku nie przeprowadził operacji ratującej życie z
uwagi na fakt, że w szpitalu nie było sprzętu koniecznego do
przeprowadzenia takiej operacji;
jeżeli lekarz pogotowia, nie zadbał o to, aby w karetce znajdował się sprawny
sprzęt reanimacyjny, umożliwiający mu przeprowadzenie nakazanej regułami
sztuki lekarskiej akcji ratowniczej, to przypisana mu może zostać
odpowiedzialność za śmieć pacjenta, jeśli zostanie ustalone, że sprawny
sprzęt z prawdopodobieństwem graniczącym z pewnością pozwoliłby
przywrócić prace serca; podstawą odpowiedzialności będzie w tym wypadku
tzw. zachowanie na przedpolu czynu zabronionego, polegające na wyjechaniu
do akcji ratowniczej bez sprawnego sprzętu, pomimo tego, że to właśnie na
lekarzu istniał obowiązek sprawdzenia czy sprzęt ten działa prawidłowo;
19
b) wykazanie z perspektywy ex post związku normatywnego (relacji sprawstwa),
pomiędzy nie wykonaniem przez gwaranta zachowania nakazanego, a skutkiem
przestępnym. Podobnie jak w wypadku przestępstw materialnych z działania, tak w
wypadku przestępstw materialnych z zaniechania wykazanie związku normatywnego
polega na wykorzystaniu konstrukcji przyczynowości hipotetycznej zgodnego z
prawem zachowania alternatywnego oraz zbadaniu czy podjęcie nakazanego
zachowania miało na celu zapobiec urzeczywistnieniu się w skutku
niebezpieczeństwa w tym przebiegu przyczynowym, w którym on rzeczywiście
wystąpił.
Konstrukcja przyczynowości hipotetycznej zgodnego z prawem zachowania
alternatywnego w wypadku zaniechania sprowadza się do modyfikacji
rzeczywiście zaistniałego przebiegu przyczynowego, który doprowadził do skutku
przestępnego, o element podjęcia przez gwaranta oczekiwanego od niego w świetle
porządku prawnego zachowania nakazanego, a więc zgodnego z wymaganymi od
niego w danych okolicznościach regułami postępowania. Obiektywne przypisanie
skutku jest możliwe jeśli ustali się z prawdopodobieństwem graniczącym z
pewnością, że zrealizowanie przez gwaranta ciążącego na nim obowiązku działania
pozwoliłoby zapobiec skutkowi. Obiektywne przypisanie skutku jest natomiast
wykluczone, jeśli ustali się, że zrealizowanie przez gwaranta ciążącego na nim
obowiązku działania nie pozwoliłoby z prawdopodobieństwem graniczącym z
pewnością zapobiec skutkowi przestępnemu.
Przykład:
kontroler ruchu kolejowego przez nieuwagę zapomniał włączyć sygnalizacji
świetlnej nakazującej maszyniście jednego z pociągów wjechać na tory, co
doprowadziło do tego, że doszło do czołowego zderzenia dwóch jadących z
przeciwnych kierunków pociągów; badając powiązanie normatywne pomiędzy
bezprawnym zachowaniem kontrolera (nie włączeniem sygnalizacji) a skutkiem
(śmierć pasażerów pociągu) należy zbadać czy modyfikacja hipotetycznego
przebiegu przyczynowego o zgodne z prawem zachowanie alternatywne
kontrolera pozwoliłoby uniknąć skutku; w tym świetle z prawdopodobieństwem
graniczącym z pewnością można stwierdzić, że gdyby kontroler zrealizował
kierowany do niego nakaz włączenia sygnalizacji świetlnej, wówczas dwa pociągi
nie znalazłyby się na jednym torze i nie doszłoby do zderzenia skutkującego
śmiercią pasażerów;
nie będzie możliwe przypisanie skutku w postaci śmierci pacjenta lekarzowi,
który zaniechał przeprowadzenia operacji ratującej życie, jeśli na podstawie opinii
biegłych zostanie ustalone, że pacjent w momencie, w którym znalazł się on pod
opieką lekarza znajdował się w tak ciężkim stanie, że jego życia nie dało się
20
uratować; uwzględniając opinię biegłych modyfikacja hipotetycznego przebiegu
przyczynowego o zgodne z prawem zachowanie lekarza prowadzi do wniosku, że
nawet przeprowadzenie operacji ratującej życie nie pozwoliłoby w tym wypadku
zapobiec skutkowi;
V. Negatywne przesłanki obiektywnego przypisania skutku
Pojęcie negatywnych przesłanek przypisania skutku obejmuje kategorię przypadków, w
których wyłączenie odpowiedzialności karnej za skutek przestępny wydaje się konieczne ze
względów kryminalno – politycznych, pomimo przesądzenia możliwości jego przypisania,
czy to w przypadku przestępstw materialnych z działania czy też przestępstw materialnych z
zaniechania, na podstawie wyżej wskazanych pozytywnych przesłanek przypisania skutku.
Wyróżnienie negatywnych przesłanek przypisania skutku uzasadnić można następującymi
względami kryminalno – politycznymi:
a) zasadą ponoszenia odpowiedzialności karnej wyłącznie za następstwa własnych czynów;
tymczasem w wielu przypadkach powstanie skutku przestępnego jest uzależnione od
skumulowania się niebezpieczeństwa związanego z bezprawnym zachowaniem więcej niż
jednej osoby, przy czym skutek nie powstałby w ogóle lub miałby inną postać, gdyby nie
suma niebezpieczeństwa wynikająca z tych bezprawnych zachowań;
b) autonomicznym charakterem decyzji jednostki co do możliwości potencjalnego
naruszenia jej dóbr prawnych o charakterze indywidualnym (szczególnie jeśli w świetle
porządku prawnego może nimi rozporządzać, np. możliwość wyrażenia zgody na podjęcie
zachowań mogących skutkować uszczerbkiem na zdrowiu czy zniszczeniem ich rzeczy).
Do negatywnych przesłanek przypisania skutku można zaliczyć:
1) Samonarażenie się pokrzywdzonego to kategoria sytuacji faktycznych, w których
statyczne niebezpieczeństwo stworzone przez bezprawne zachowanie potencjalnego
sprawcy urzeczywistnia się w skutku również ze względu na autonomiczne zachowanie się
ofiary, bez którego to zachowania niebezpieczeństwo stworzone przez potencjalnego
sprawcę nie urzeczywistniłoby się w skutku, albo urzeczywistniłoby się w skutku o innej
postaci. Jako przykłady uzasadniające wykluczenie przypisania skutku przestępnego
z uwagi na autonomię ofiary typowo wskazywane są te sytuacje faktyczne, w których
bezprawne zachowanie potencjalnego sprawcy powoduje już skonkretyzowane
i obiektywnie rozpoznawalne dla pokrzywdzonego statyczne niebezpieczeństwo powstania
skutku przestępnego, a jego urzeczywistnienie się jest uzależnione od autonomicznego
21
zachowania pokrzywdzonego, który podejmuje decyzję o zachowaniu niemieszczącym się
w społecznych standardach postępowania w tego typu sytuacjach. Istotne jest tu
stwierdzenie, że pokrzywdzony pomimo obiektywnie rozpoznawalnej sytuacji
zaktualizowanego i skonkretyzowanego niebezpieczeństwa dla swoich dóbr prawnych
podejmuje zachowanie zwiększające niebezpieczeństwo dla tego dobra lub wręcz
zachowanie przesądzające o urzeczywistnieniu się w skutku niebezpieczeństwa
wywołanego przez potencjalnego sprawcę.
Przykład:
Wykluczyć należy przypisanie odpowiedzialności karnej za skutek śmiertelny osobie
która postrzeliła ofiarę z broni palnej, a ta ostatnia umarła z wykrwawienia, jeśli do
zgonu doszło z uwagi na to, że ofiara z przyczyn religijnych odmówiła zgody na
transfuzję krwi.
Wątpliwe jest przypisanie odpowiedzialności karnej za skutek śmiertelny dealerowi,
który dostarczył narkotyk osobie dorosłej, która następnie przedawkowała.
Wątpliwe jest przypisanie odpowiedzialności karnej za uszczerbek na zdrowiu, który
wystąpił u partnera seksualnego osoby zarażonej wirusem HIV, o ile tylko taki partner
wiedział, że współżyje z nosicielem.
2) Włączenie do cudzego zakresu odpowiedzialności to kategoria sytuacji faktycznych
opierających się na postulacie uwzględnienia w zakresie przypisania skutku potencjalnemu
sprawcy przypadków przejęcia odpowiedzialności za skutek przestępny przez obiektywnie
nieprawidłowo zachowującą się osobę trzecią, do której zakresu odpowiedzialności
(przede wszystkim zawodowej) należało uchylenie niebezpieczeństwa dla dobra prawnego.
Wykluczenie skutku przestępnego potencjalnego sprawcy, którego zachowanie stanowi
źródło niebezpieczeństwa dla dobra prawnego i ostatecznie urzeczywistnia się w skutku,
powinno zostać wyłączone w tych wszystkich wypadkach, w których zgodne
z wymaganymi regułami postępowania zachowanie osoby trzeciej, do której obowiązków
należy uchylanie tego typu zagrożeń, z prawdopodobieństwem graniczącym z pewnością
pozwoliłoby uniknąć skutku przestępnego.
Przykład:
Wykluczyć należy przypisanie odpowiedzialności karnej za skutek śmiertelny osobie
która postrzeliła ofiarę z broni palnej, a ta ostatnia umarła z wykrwawienia, jeśli
zostanie ustalone, że lekarz przeprowadzający operację ratującą życie popełnił błąd
medyczny niewłaściwie tamując krwawienie, przy jednoczesnej wiedzy, że właściwe
przeprowadzenie operacji z prawdopodobieństwem graniczącym z pewnością
pozwoliłoby uratować rannemu życie.