bliżej przedszkola  9.120 wrzesień 2011

62

Bliżej przedszkola

Uczenie się jest najwspanialszą
i dającą najwięcej radości grą na świecie.

glenn doman

Jak rozwijać umiejętność

logicznego myślenia u dzieci?

zastosowanie narzędzi toC w przedszkolu

Dorota Kamińska

Jakie umiejętności są kluczowe dla rozwoju

dziecka oraz skutecznego przygotowania go do

funkcjonowania w dorosłym życiu?

Wiek dzieciństwa cechuje szybkie tempo rozwoju dziecka

oraz ciekawość świata. W pryzmacie tego, rozwijanie klu-

czowych umiejętności, takich jak: logiczne myślenie, roz-

wiązywanie problemów, efektywne komunikowanie się,

współpraca w zespole, planowanie pracy oraz świadome

kierowania procesem swojego rozwoju i uczenia się, umoż-

liwia dziecku osiągnięcie sukcesu edukacyjnego. Przed na-

uczycielami pojawia się więc nowe wyzwanie, jakim jest mo-

tywowanie oraz wspieranie swoich wychowanków, w tym

jakże ważnym procesie efektywnego rozwoju i uczenia się,

poprzez stwarzanie im możliwości samorealizacji oraz at-

mosfery radosnego przeżywania dzieciństwa. Należy przy

tym pamiętać o dopasowaniu procesu edukacyjnego dzie-

cka do strefy jego najbliższego rozwoju, czyli jego potrzeb

i możliwości.

Dlaczego warto koncentrować się na rozwija-

niu tych umiejętności?

Rozwijanie umiejętności efektywnego uczenia się, w tym

procesu logicznego myślenia, pomaga dziecku w osiągnię-

ciu głębszego zrozumienia wiedzy i umożliwia wnikliwsze

poznawanie otaczającego go świata. Proces ten mobilizuje

dziecko do planowania swojej pracy, kreatywnego myśle-

nia i odzwierciedlania zdobytych umiejętności uczenia się

w swoim codziennym życiu. Dzieci potrzebują rozwijać

strategię myślenia, gdyż umożliwia im to głębsze zrozu-

mienie tematu, pomaga myśleć elastyczniej, analizować

problem i poszukiwać najlepszych dla niego rozwiązań. Te

umiejętności są potrzebne zarówno w przedszkolu i szkole,

jak i w codziennym życiu.

W jaki sposób możemy ułatwić opanowanie

umiejętności kluczowych dla rozwoju dziecka?

Efektywny proces uczenia, w tym rozwijanie logicznego

myślenia, wymaga od nauczyciela wykorzystania odpo-

wiednich narzędzi. Zastosowanie ich pozwala na ukie-

runkowanie uwagi dziecka na określony temat, cel czy też

element całości. Sprzyja również wyrabianiu u dziecka ko-

rzystnego nawyku systematycznego i twórczego myślenia.

Im bardziej świadomie będzie ono używało narzędzi, tym

lepsze efekty uczenia się osiągnie.

Dzieciństwo jest optymalnym momentem wprowadzenia

dziecka w przestrzeń publiczną i społeczną, jak też uczenia

skutecznych narzędzi radzenia sobie w rozwiązywaniu róż-

norodnych zadań. Według Wygotskiego, dzieci powinny jak

najwcześniej nauczyć się korzystania z umysłowych narzę-

dzi kulturowych, ponieważ to właśnie one umożliwią mu

kierowanie procesem rozwoju i poznawania świata. Jeżeli

dziecko nauczy się tej umiejętności, będzie mogło rozwijać

wszechstronne zdolności i osiągać sukcesy edukacyjne.

Jakie narzędzia powinien zastosować nauczy-

ciel, aby skutecznie wspierać proces efektywne-

go uczenia się i rozwijać umiejętność logiczne-

go myślenia u swoich wychowanków?

Odpowiednią propozycję stanowią narzędzia myślowe TOC,

jakimi są chmurka, gałąź logiczna i drzewko ambitnego celu.

TOC (Theory of Constraints – Teoria ograniczeń) to program,

który pozwala na identyfikację i zarządzanie ograniczeniami

występującymi w otaczającym nas świecie (ograniczenia ro-

zumiane są jako czynniki spowalniające realizację wyznaczo-

nych celów). Twórcą TOC jest dr Eliyahu M. Goldratt – fizyk,

lider biznesowy, autor licznych publikacji oraz założyciel

fundacji TOCfE (TOC dla edukacji, 1995), propagującej pro-

bliżej przedszkola  9.120 wrzesień 2011

6

blizejprzedszkola.pl

istotnym elementem różniącym ją w swojej konstrukcji od hi-

storyjki obrazkowej są dodatkowe pola połączone z kolejny-

mi wydarzeniami, odpowiadające na pytanie: co wskazuje na

to, że istotnie tak jest? To właśnie one stanowią „klucz” do tego

narzędzia i wspierają proces logicznego myślenia dziecka.

Jeśli...

to wtedy...

ponieważ...

1

2

3

4

Schemat graficzny GAŁĘZI LOGICZNEJ

Praca z wykorzystaniem gałęzi logicznej polega na ustalaniu

kolejności wydarzeń (obrazków) oraz odkrywaniu związków

pomiędzy nimi. Dziecko decydując o kolejności poszczegól-

nych elementów, powinno dobrze zrozumieć sens każdego

z nich, a także zauważać różnice i relacje pomiędzy nimi.

Pozwala to na lepsze zrozumienie zależności w związkach

przyczynowo-skutkowych oraz ich konsekwencji, a także po-

maga w nabywaniu umiejętności przewidywania pewnych

następstw, zdarzeń lub zmiany (np. zachowania, czy podjętej

decyzji). Warto przy tym pamiętać, że korzystanie z mechani-

zmu naśladownictwa i modelowania wspomaga proces my-

ślenia przyczynowo-skutkowego, wskazane jest więc (szcze-

gólnie w początkowym etapie pracy z narzędziami TOC), aby

nauczyciel wspólnie z dziećmi, krok po kroku łączył to, co jest

lub było, z tym, co będzie na zasadzie głośnego myślenia.



CHMURKA

Chmurka jest narzędziem myślowym, które służy do roz-

wiązywania konfliktów poprzez dogłębną analizę i zrozu-

mienie ich przyczyny. Dzięki swojej graficznej formie prze-

nosi koncentrację dziecka na prawdziwe potrzeby stron za-

gram na całym świecie. Honorowym Prezydentem TOCfE

jest Kathy Suerken (USA).
Program TOC wspiera dzieci w procesie nabywania umiejęt-

ności jasnego komunikowania się z innymi, określania i wy-

rażania własnych potrzeb, dążenia do celu i przewidywania

konsekwencji zdarzeń związanych z podjętymi decyzjami

poprzez wykorzystanie narzędzi logicznego myślenia, jakimi

są gałąź logiczna, chmurka i drzewko ambitnego celu. Jego

zadaniem jest przygotowanie dzieci do podejmowania decy-

zji oraz przejmowania odpowiedzialności za nie, wytrwałego

dążenia do realizacji zamierzonych celów, a także rozwijanie

szacunku i empatii. Jest on na tyle uniwersalny, że może-

my zastosować go zarówno w przedszkolu i szkole (w tym

również w pracy z dziećmi, które jeszcze nie czytają i nie pi-

szą), jak też w pracy z dziećmi, młodzieżą i dorosłymi oraz

osobami niepełnosprawnymi. Początkowo TOC było wyko-

rzystywane w biznesie, m.in. w dużych korporacjach, takich

jak: General Motors, Philips, Protector&Gamble, Boeing czy

też Ford Motor Company. Obecnie funkcjonuje również jako

program edukacyjny w 21 państwach, na 5 kontynentach

i realizuje go już ok. 100 000 edukatorów i 8 mln dzieci.
Narzędzia TOC są proste w użyciu i łatwe do nauczenia, po-

magają w rozwijaniu umiejętności myślenia przyczynowo-

skutkowego poprzez wnikliwe analizowanie treści sytuacji,

opowiadania, utworu literackiego (gałąź logiczna), wpływają

pozytywnie na relacje w grupie rówieśniczej poprzez do-

skonalenie umiejętności rozwiązywania konfliktów (chmur-

ka), uczą świadomego i celowego planowania swojej pracy

(drzewko ambitnego celu). Poprzez odpowiedzi na pytania: co

zmienić? jak to zmienić? jak spowodować zmianę? rozwi-

jają umiejętność identyfikowania i definiowania problemów

oraz poszukiwania konstruktywnych rozwiązań i konstru-

owania planu działań. Stosując narzędzia TOC w procesie

edukacyjnym, pomagamy dzieciom w zdobywaniu nowych

doświadczeń edukacyjnych i rozwijamy umiejętność efek-

tywniejszego uczenia się, w tym logicznego myślenia.

Jak skonstruowane są narzędzia TOC? Jakie

umiejętności rozwijają u dzieci?



GAŁĄŹ LOGICZNA

Schemat gałęzi logicznej przypomina historyjkę obrazkową, ale

w nieco innym układzie graficznym, gdyż ułożoną w linii

pionowej (tworzoną w kierunku od dołu do góry). Jednak

Gałąź logiczna – Bajka o Czerwonym Kapturku

Fot. D. Kamińska

Chmurka – rozwiązanie konfliktu pomiędzy rodzeństwem

Fot. D. Kamińska

bliżej przedszkola  9.120 wrzesień 2011

64

Bliżej przedszkola

bliżej przedszkola  6.117 czerwiec 2011

64

angażowanych w konflikt, uczy rozpoznawania i nazywania

własnych potrzeb oraz potrzeb innych osób, sposobów ich

zaspokajania, a także poszukiwania skutecznych i logicz-

nych rozwiązań konfliktów.

WSPóLNy

CEL

ŻĄDANIE

ŻĄDANIE

POTRZEBA

POTRZEBA

STRONA 1
STRONA 2

Schemat graficzny CHMURKI

Chmurka stanowi graficzny organizator pomagający zdefinio-

wać problem z perspektywy wszystkich stron, danej sytuacji

czy zagadnienia. Dzięki odpowiedziom na pytania: czego do-

tyczy konflikt? Jaki jest jego powód? umożliwia sprecyzowanie

wspólnego celu dla stron konfliktu. Pamiętajmy przy tym

o tym, że konflikt może mieć charakter zewnętrzny, gdy do-

tyczy przynajmniej dwóch osób lub wewnętrzny, w sytuacji

wymagającej od nas podjęcia decyzji. W celu lepszego zro-

zumienia co prowadzi do konfliktu musimy ustalić, dlacze-

go każda ze stron chce spełnić własne żądania, czyli poznać

potrzeby, jakie z nich wynikają. Wprowadzanie „chmurki”

powinno opierać się zatem na myśleniu pytaniami: co ta dru-

ga osoba myśli, czuje? czego potrzebuje i chce?
Nasze potrzeby mogą dotyczyć sfery bezpieczeństwa, fizjo-

logii, przynależności do grupy społecznej, szacunku i miło-

ści oraz samorealizacji. Jeśli jednak w konflikcie tylko jedna

potrzeba zostanie zaspokojona, wspólny cel nie zostanie

osiągnięty, a rozwiązanie konfliktu nie będzie najlepszym

z możliwych. Zwykle uczestnicy sytuacji konfliktowej za-

chowują się według schematów:

o

wygrany – przegrana

– robimy tak, jak ja chce, a Ty mu-

sisz ustąpić, bo Twoje zdanie się dla mnie nie liczy,

o

przegrany – przegrana

– przekonanie, że ja przegram,

ale Ty też,

o

no dobrze...

– ustąpienie, „chowanie głowy w piasek”.

Są to jednak rozwiązania niekorzystne dla procesu prawid-

łowego komunikowania się. Co możemy zatem zrobić? jak roz-

wiązać „konflikt”? jak sprawić, żeby była to sytuacja „wygrana

– wygrana”? Dziecko powinno dążyć do zrozumienia punktu

widzenia drugiej osoby i znalezienia wspólnego rozwiązania,

które będzie satysfakcjonujące dla obu stron. W ten sposób

powstaje rozwiązanie zgodnie z koncepcją „wygrany – wy-

grany” (ang. win-win), czyli rozwiązanie, które jest korzystne

dla wszystkich. Umożliwia to spojrzenie na problem w aspek-

cie przestrzeni współpracy, a nie współzawodnictwa, co po-

maga w budowaniu i utrzymaniu dobrych relacji w grupie.



DRZEWKO AMBITNEGO CELU

Drzewko ambitnego celu ułatwia osiągnięcie wyznaczonego

ambitnego celu poprzez opracowanie strategicznego pla-

nu, z podziałem na etapy działania i określeniem wszelkich

przeszkód, które uniemożliwiają nam jego osiągnięcie i spo-

sobów ich przezwyciężenia.

Schemat graficzny DRZEWKA

Przed rozpoczęciem pracy z drzewkiem warto, odpowiedź na

pytania: jakiego zadania zamierzamy się podjąć? i jaki jest konkret-

nie nasz cel? Ambitny cel stanowi pożądane przez nas zamie-

rzenie, które jest trudne do osiągnięcia. Jasno sprecyzowany

cel pomaga w prowadzeniu dyskusji na temat przeszkód (we-

wnętrznych i zewnętrznych), które uniemożliwiają nam osiąg-

nięcie naszego celu. Takimi trudnościami mogą być, np. brak

informacji, umiejętności, określonych zasobów, czasu, bądź

też sytuacja, która utrudnia nam jego realizację. Rozmowa na

temat przeszkód pomaga dzieciom przeanalizować i wyjaśnić

przeszkody oraz skupić ich myślenie na elementach niezbęd-

nych do osiągnięcia ambitnego celu. Kolejnym krokiem jest

sformułowanie celów pośrednich, czyli poszukiwanie i pre-

zentowanie sytuacji, a następie działań, które ułatwią nam

przezwyciężenie naszych trudności. W zależności od ich ro-

dzaju, czasem możemy potrzebować jednej lub więcej propo-

zycji, aby pokonać konkretną przeszkodę.

NASZ AMBITNy CEL:

...................................................................

PRZESZKODy

CELE

POŚREDNIE

PLANOWANE

DZIAŁANIA

...

...

...

...

...

...

...

...

...

Etapy konstruowania DRZEWKA

Ostatnim etapem tworzenia drzewka jest uporządkowanie

zaproponowanych działań, czyli opracowanie harmono-

gramu działań związanych z wdrażaniem poszczególnych

rozwiązań. Narzędzie to pomaga w kształtowaniu u dzieci

umiejętności definiowania własnych celów oraz odpowie-

dzialnego i świadomego planowania swojej pracy, rozwija

ich umiejętności organizacyjne i uczy odpowiedzialności za

osiąganie celów grupowych podczas realizacji projektów.

Jakie są zalety wykorzystania narzędzi TOC

w pracy z dziećmi?

Przy zastosowaniu w procesie edukacyjnym narzędzi TOC:

o

wzrasta zaangażowaniu dziecka w jego własny proces

uczenia się,

o

zwiększa się skuteczność w realizacji ambitnych celów

poprzez uczenie się współodpowiedzialności za pro-

ces grupowej pracy i nauki,

o

rozwijamy umiejętność logicznego myślenia dziecka

poprzez analizowanie związków przyczynowo-skut-

kowych oraz rozwiązywanie problemów,

bliżej przedszkola  9.120 wrzesień 2011

65

bliżej przedszkola  6.117 czerwiec 2011

65

o

dziecko osiąga sukces edukacyjny na miarę swoich

możliwości.

Każda metoda i narzędzie, które zastosujemy w procesie

nauczania, sprzyja przyswajaniu przez dziecko konkretnej

wiedzy i umiejętności. Nie istnieje jednak jeden, idealny i naj-

lepszy sposób czy też strategia nauczania, możliwa do wy-

korzystania podczas wszystkich organizowanych przez nas

sytuacji edukacyjnych. Istotną rolą nauczyciela jest zatem

skupienie się na tym jak uczyć?, umiejętne wybranie najsku-

teczniejszej metody lub narzędzia pracy i dostosowanie ich

do wymogów konkretnej sytuacji edukacyjnej oraz indywi-

dualnych możliwości i potrzeb wychowanków.
Zaprezentowane narzędzia myślowe TOC stanowią propozy-

cję pewnej „strategii” nauczania, której zastosowanie sprzyja

rozwijaniu u dzieci umiejętności logicznego myślenia oraz

efektywnego uczenia się. Efekty doświadczeń w tym zakresie

już niebawem ukażą się w praktycznym poradniku dla na-

uczycieli pt. Jak bawić się i uczyć z pasją wykorzystując na-

rzędzia TOC. Ponadto zostały one zaprezentowane podczas

XII Międzynarodowej Konferencji TOCfE, która odbyła się

w listopadzie 2010 r. Limie (stolicy Peru).



R

E

K

L

A

M

A

Dorota Kamińska – pedagog, neurologopeda, konsultant ds.

wychowania przedszkolnego i edukacji wczesnoszkolnej Ma-

zowieckie Samorządowe Centrum Doskonalenia Nauczycieli

Wydział w Ciechanowie, Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna

w Ciechanowie. Certyfikowany trener programów: TOC, Wartości

Życia, Klucz do uczenia się, Przyjaciele Zippiego. Autorka publikacji

z zakresu metodyki pracy z dzieckiem w wieku przedszkolnym

i wczesnoszkolnym oraz profilaktyki i terapii logopedycznej.

Bibliografia:

Adams M., Myślenie pytaniami, Warszawa 2007.
Białobrzeska J., Zostań nawiedzoną nauczycielką, czyli jak uczyć, żeby na-

uczyć, Warszawa 2006.
Covey S., 7 nawyków skutecznego działania, Poznań 2007.
De Bono E., Naucz swoje dziecko myśleć, Warszawa 1995.
Dryden G., Vos J., Rewolucja w uczeniu, Poznań 2000.
Gonzalez A., Sirias D., Guerra A., Rodriguez M., Salazar E., Success... an

adventure. Learning to think for yourself and to work with others, USA 2007.
Gruszczyk-Kolczyńska E., Zajęcia dydaktyczno-wyrównawcze dla dzieci,

które rozpoczną naukę w szkole, Warszawa 2009.
Gruszczyk-Kolczyńska E. (red.), Wspomaganie rozwoju umysłowego oraz

edukacja matematyczna dzieci w ostatnim roku wychowania przedszkolnego

i w pierwszym roku szkolnej edukacji, Warszawa 2009.
Maslow A., Motywacja i osobowość, Warszawa 2009.
Suerken K., Techniki aktywizujące myślenie – TOC, Warszawa 2009.
Vardit W., Nava W., Wielozakresowy Organizator Wiedzy. Przełom w prze-

kazie treści nauczania według TOC Teoria Ograniczeń (fragment artykułu),

wyd. Fundacja Teorii Ograniczeń dla Edukacji, 2000.
Waloszek D., Etyczność i profesjonalizm nauczyciela dzieci, [w:] Edukacja

przedszkolna i wczesnoszkolna. Obszary sporów, poszukiwań, wyzwań i do-

świadczeń w kontekście zmian oświatowych, pod red. D. Waloszek, Kraków

2010.
Wygotski L., Narzędzie i znak w rozwoju dziecka, Warszawa 2006.
www.tocdlaedukacji.pl
www.tocforeducation.com

Już wkrótce odbędzie się

XIII Międzynarodowa Konferencja TOCfE

szczegóły str. 109