SKUTKI WADLIWOŚCI CZYNNOŚCI PRAWNEJ (SANKCJE WADLIWOŚCI)
Czynność prawna, która nie jest wadliwa, wywołuje skutki prawne w niej wyrażone, a także te, które wynikają z przepisów prawnych, zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów. Jeżeli czynność prawna jest wadliwa, może pociągnąć za sobą jedno z czterech sankcji:
NIEWAŻNOŚĆ BEZWGLĘDNĄ
NIEWAŻNOŚĆ WZGLĘDNĄ
BEZSKUTECZNOŚĆ ZAWIESZONĄ
BEZSKUTECZNOŚĆ WZGLĘDNĄ
Ad. 1.) NIEWAŻNOŚĆ BEZWGLĘDNA czynności prawnej następuje z mocy prawa (ex lege). Na nieważność bezwzględną może powołać się każdy, kto ma w tym interes prawny. Do stwierdzenia nieważności czynności prawnej nie jest potrzebne orzeczenie sądowe. W postępowaniu sądowym sąd bierze pod uwagę z urzędu nieważność czynności prawnej. Nie jest w tej sprawie potrzebny wniosek żadnej ze stron. Orzeczenie sądowe, które stwierdza nieważność czynności prawnej ma charakter deklaratoryjny (stwierdzający), a nie konstytutywny. Nieważna czynność prawna nie wywołuje skutków prawnych w niej wyrażonych, lecz może wywołać inne skutki. Jeżeli któraś ze stron ponosi winę za nieważność czynności, w takim przypadku druga strona może domagać się odszkodowania. Jeżeli zostały spełnione świadczenia, strony obowiązane są zwrócić sobie nawzajem te świadczenia. Przyczyny nieważności mogą być różne. W szczególności jest to:
niezgodność czynności prawnej z bezwzględnie wiążącym przepisem prawnym. Bezwzględnie wiążący przepis prawny nie może być wyłączony wolą stron. Natomiast czynność prawną można wyłączyć działaniem przepisów dyspozytywnych (względnie wiążących). Czynność prawna jest nieważna, gdy narusza normy prawne semi-imperatywne, tzn. jednostronnie bezwzględnie wiążące (np. norma dotycząca minimalnej lub maksymalnej ceny). Czynność prawna jest nieważna też, gdy została dokonana w celu obejścia przepisów prawnych. Z obejściem mamy do czynienia wtedy, gdy do osiągnięcia niegodziwego celu (zakazanego celu) użyto legalnego środka, np. utworzono specjalny podmiot gospodarczy w tym celu, by za jego pośrednictwem obejść przepisy dotyczące cen urzędowo ustalanych czy przepisów podatkowych. Czynność prawna niezgodna z prawem może być nieważna w całości albo w części. Przepisy prawne mogą przewidywać, że w miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wejdą postanowienia wynikające z przepisów prawnych (np. w miejsce ceny umownej, która przekracza cenę maksymalną, wejdzie postanowienie ustawy o cenie maksymalnej). Jeżeli postanowienia nieważne wskazują na to, że bez tych postanowień czynność prawna nie miałaby znaczenia dla stron, to wtedy całą czynność prawną uznaje się za nieważną.
czynność prawna jest nieważna wtedy, gdy narusza zasady współżycia społecznego, tzn. normy moralne, które stosowane są między ludźmi. Normy te odgrywają istotną rolę zwłaszcza wtedy, gdy przepis prawny zwany klauzulą generalną (np. art. 5 kc, art. 56 kc, art. 354 kc) odsyła do zasad współżycia społecznego jako do kryterium, według którego oceniane powinno być zdarzenie prawne.
czynność prawna jest nieważna, jeżeli dokonana została przez osobę nie mającą zdolności do czynności prawnych. Są to osoby, które nie ukończyły 13. roku życia i osoby ubezwłasnowolnione całkowicie. Zarówno osoby pierwszej kategorii, jak i drugiej, mogą dokonywać czynności prawnych za pośrednictwem przedstawicieli ustawowych. Osoby o ograniczonej zdolności do czynności prawnych mogą w pewnym zakresie dokonywać czynności prawnych samodzielnie, a w niektórych przypadkach - za zgodą przedstawiciela ustawowego. Brak zgody pociąga za sobą nieważność czynności prawnej.
czynność prawna jest nieważna, jeżeli nie została zachowana forma szczególna, zastrzeżona przepisami prawnymi pod rygorem nieważności (ad sollemnitatem), np. czynność dotycząca przeniesienia własności nieruchomości muszą być dokonane w formie aktu notarialnego (brak zachowania tej formy będzie decydować o nieważności). Pełnomocnictwo ogólne zaś musi być udzielone na piśmie pod rygorem nieważności (brak zachowania tej formy będzie decydować o nieważności pełnomocnictwa). Czynność prawna nie jest nieważna, jeżeli forma szczególna (pisemna) zastrzeżona jest tylko dla celów dowodowych. W takim przypadku występują jedynie utrudnienia dowodowe.
czynność prawna jest nieważna (umowa), jeżeli zobowiązuje stronę do spełnienia świadczenia niemożliwego. Obowiązuje zasada, w myśl której nikt nie może być zobowiązany do wykonania zobowiązania niemożliwego w chwili zawarcia umowy. Jeżeli spełnienie świadczenia staje się niemożliwe po zawarciu umowy, do oceny skutków takiej umowy stosuje się przepisy o niewykonaniu lub nienależytym wykonaniu zobowiązania.
czynność prawna jest nieważna, jeżeli na jej dokonanie potrzebna jest zgoda odpowiedniego organu władzy publicznej, a strony czynności zgody tej nie uzyskały.
czynność prawna jest nieważna, jeżeli narusza tzw. przepisy anty-monopolowe, tzn. przepisy dotyczące ochrony konkurencji i konsumentów. Dotyczy to zwłaszcza umownych klauzul apuzywnych.
Ad. 2.) NIEWAŻNOŚĆ WZGLĘDNA polega na tym, że czynność prawna, która jest dotknięta określoną wadą, wywołuje normalne skutki prawne, dopóki nie zostanie w odpowiednim trybie wzruszona. Jeżeli zostanie wzruszona to staje się nieważna od początku, tzn. od chwili jej dokonania (ex tunc). Czynność względnie nieważna może być wzruszona w dwojaki sposób:
albo w TRYBIE POZASĄDOWYM, tzn. przez dokonanie drugiej czynności, mającej charakter czynności kształtującej prawo - w tym trybie można np. unieważnić oświadczenie woli złożone pod wpływem błędu lub groźby. Unieważnienie następuje w ten sposób, że autor oświadczenia złożonego pod wpływem błędu lub groźby składa drugie oświadczenie, w którym uchyla się od skutków pierwszego oświadczenia. Drugie oświadczenie ma charakter kształtujący, wywołuje skutek prawny niezależnie od woli adresata. Nie jest też potrzebne orzeczenie sądowe. Od chwili złożenia oświadczenia, czynność prawna staje się nieważna. Strony obowiązane są zwrócić sobie spełnione wcześniej świadczenia.
albo w TRYBIE SĄDOWYM, tzn. przez zgłoszenie żądania o unieważnienie czynności dotkniętej wadliwością - w tym trybie może być unieważniona umowa dotycząca wyzysku. Wyzysk polega na tym, że jedna ze stron umowy zapewnia dla siebie znacznie korzystniejsze świadczenie niż świadczenie drugiej strony wykorzystując przymusową sytuację, niedołęstwo lub brak doświadczenia drugiej strony. Umowa taka nie jest bezwzględnie nieważna , choć jest dotknięta wadą. Może być jednak unieważniona (rozwiązana) orzeczeniem sądowym na wniosek strony, wobec której zastosowano wyzysk.
Ad. 3.) BEZSKUTECZNOŚĆ ZAWIESZONA - niektóre czynności prawne do swej skuteczności wymagają zgody osoby trzeciej, np. osoba o ograniczonej zdolności do czynności prawnych może dokonać czynności zobowiązującej lub rozporządzającej prawem (z pewnymi wyjątkami) tylko za zgodą przedstawiciela ustawowego. Przedstawiciel ów uważany jest za osobę trzecią (art. 63 kc). Osoba trzecia nie jest stroną czynności prawnej, która wymaga zgody tej osoby. Zgoda ma charakter upoważniający do wykonania czynności. Jeżeli czynność została wcześniej dokonana, może być później potwierdzona przez osobę trzecią. Potwierdzenie jest równoznaczne z wyrażeniem zgody. Zgoda powinna być wyrażona w takiej formie, w jakiej dokonana ma być czynność prawna (np. w formie aktu notarialnego, jeżeli czynność dotyczy przeniesienia własności nieruchomości). Do czasu potwierdzenia czynność prawna jest czynnością niezupełną i pozostaje w stanie zawieszenia. Ma moc wiążącą między stronami, które czynności tej dokonały, ale nie wywołuje skutków prawnych w niej przewidzianych. Skutki te nastąpią dopiero wtedy, gdy zgoda na dokonanie tej czynności zostanie wyrażona. Osobę trzecią, o której mowa w art. 63 kc, może być tylko podmiotem praw i obowiązków. Jeżeli na dokonanie czynności prawnej wymagana jest zgoda organu władzy publicznej, to organ ten nie może być uznany za osobę trzecią w myśl art. 63 kc. Brak zgody takiego organu powoduje nieważność bezwzględną czynności prawnej. Jeżeli na dokonanie czynności prawnej przez jeden organ osoby prawnej wymagana jest zgoda drugiego organu osoby prawnej (np. zgoda Rady Nadzorczej spółki na dokonanie czynności prawnej przez Zarząd spółki), to organ wyrażający zgodę nie może być uznany za osobę trzecią w rozumieniu art. 63 kc. Skutki braku zgody takiego organu na dokonanie czynności prawnej przez inny organ ocenia się na podstawie właściwych przepisów ustrojowych dotyczących danej osoby prawnej (np. kodeks spółek handlowych). Jeżeli osoba trzecia wyrazi zgodę, czynność prawna wywołuje skutki od początku (ex tunc). Jeżeli zgoda nie zostanie wyrażona, czynność prawna staje się nieważna od początku (ex tunc). Druga strona czynności prawnej może wyznaczyć osobie trzeciej czas na potwierdzenie dokonanej czynności prawnej. Jeżeli w tym czasie czynność nie zostanie potwierdzona, druga strona staje się wolna, nie jest związana z tą czynnością.
Ad. 4.) BEZSKUTECZNOŚĆ WZGLĘDNA - polega na tym, że czynność prawna dokonana przez określone podmioty dla jednych podmiotów ma moc wiążącą, a dla innych nie ma takiej mocy. O czynności bezskutecznej względnie mowa jest w art. 59 kc. Według tego przepisu osoba trzecia może żądać uznania przez sąd za bezskuteczną w stosunku do niej czynność prawną dokonaną przez dwa inne podmioty, jeżeli czynność ta uniemożliwia spełnienie świadczenia wobec osoby trzeciej. Przykład Osoba A wynajęła lokal osobie B, ale lokalu tego nie wydała. Po zawarciu umowy z osobą B, osoba A zawarła drugą umowę z osobą C o wynajęcie tego samego lokalu na ten sam okres. Jeżeli osoba A spełni świadczenie wobec osoby C, nie będzie możliwe spełnienie przez nią świadczenia wobec osoby B. Osoba B może więc żądać przed sądem uznania umowy między A i C za bezskuteczną wobec niej. Osoba B będzie mogła domagać się wydania jej lokalu, bo zawarła umowę najmu przed osobą C. Żądanie umowy za bezskuteczną może być zgłoszone nie później niż w ciągu roku od chwili dokonania tej czynności. Art. 59 kc znajduje zastosowanie tylko wtedy, gdy świadczenie ma charakter niepieniężny i dotyczy rzeczy oznaczonej co do tożsamości. Jeżeli świadczenie ma charakter pieniężny albo dotyczy rzeczy oznaczonej co do gatunku, to wówczas bezskuteczność umowy może być orzeczona na podstawie art. 527 kc (niewypłacalność dłużnika, tzn. można orzec bezskuteczność wtedy, gdy dłużnik nie może równocześnie zaspokoić obu wierzycieli).
PRZEDSTAWICIELSTWO
Polega na składaniu oświadczeń woli w cudzym imieniu i na cudzy rachunek. Przedstawiciel nie jest strona czynności prawnej, której dokonuje w imieniu i na rachunek osoby reprezentowanej. Stroną tej czynności jest osoba reprezentowana przez przedstawiciela. Skutki prawne czynności dokonanej przez przedstawiciela ponosi osoba reprezentowana, jeżeli przedstawiciel działa w granicach swoich kompetencji. Wyróżnia się dwa rodzaje przedstawicielstwa:
PRZEDSTAWICIELSTWO USTAWOWE - oparte jest na przepisach ustawy (KRiO)
PEŁNOMOCNICTWO - podstawą jest oświadczenie woli złożone przez osobę reprezentowaną (mocodawcę)
Do PRZEDSTAWICIELI USTAWOWYCH zalicza się:
RODZICÓW - dla dzieci pozostających pod władzą rodzicielską rodzice to przedstawiciele ustawowi z mocy ustawy ze względu na więź biologiczną i prawną; zakres umocowania określa KRiO
OPIEKUNA ustanowionego przez sąd - dla osób niepełnoletnich, które nie mają rodziców oraz dla osób ubezwłasnowolnionych całkowicie; granice umocowania określa KRiO
KURATORA ustanowionego przez sąd - dla osób o ograniczonej zdolności do czynności prawnych oraz dla osób nie mogących prowadzić swoich spraw ze względu na nieobecność. Kuratora ustanawia się też dla osób prawnych pozbawionych organu zarządzającego sprawami tej osoby. W przypadku osoby fizycznej kurator zajmuje się sprawami majątkowymi tej osoby, tzn. wyraża zgodę na dokonanie przez nią czynności prawnej
TYMCZASOWEGO ZASTĘPCĘ ustanowionego przez sąd - dla osób osoby, w stosunku do której toczy się postępowanie o ubezwłasnowolnienie; funkcja tymczasowego zastępcy jest równoważna z funkcją kuratora
Instytucje zbliżone do przedstawicielstwa:
ORGAN OSOBY PRAWNEJ - działa z takim samym skutkiem jak przedstawiciel, ale nie jest przedstawicielem osoby prawnej. Jest częścią składową tej osoby. Skutki jego działania ponosi osoba prawna. Przedstawiciel jest odrębnym podmiotem prawa. Składa oświadczenie woli i na rachunek osoby zastępowanej. Jeżeli oświadczenie woli składa organ osoby prawnej, to jest to oświadczenie tej osoby, a nie oświadczenie organu.
ZASTĘPCA POŚREDNI - składa oświadczenie woli w imieniu własnym, ale na rachunek osoby trzeciej. Jeżeli w wyniku złożenia oświadczenia woli uzyska określone prawa, obowiązany jest przenieść następnie je na osobę, na rzecz której działa.
POMOCNIK - nie składa żadnych oświadczeń woli w imieniu innych osób, lecz dokonuje na ich rzecz czynności faktycznych, które mają ułatwić im dokonanie czynności prawnej. Będzie nim np. radca prawny czy adwokat, który opracowuje projekt umowy, ale umowy tej nie zawiera w imieniu innej osoby. Będzie to również notariusz, który spisuje oświadczenie woli składane przez inne osoby.
OSOBA WYPEŁNIAJĄCA BLANKIET PODPISANY PRZEZ INNĄ OSOBĘ - osoba taka nie składa żadnego oświadczenia woli. Dane objęte jej działaniem są elementami oświadczenia woli osoby podpisującej formularz (blankiet). Odpowiedzialność ponosi osoba podpisująca.
OSOBA UPRAWNIONA DO PRZYJMOWANIA KORESPONDENCJI - osoba taka wykonuje jedynie czynności faktyczne. Nie składa oświadczeń woli w imieniu innej osoby.
DZIERŻYCIEL - nie składa żadnych oświadczeń woli. Posługuje się jedynie cudzymi rzeczami, nie jest jednak ich właścicielem, nie ma do tych rzeczy żadnego tytułu prawnego. Będzie nim np. przewoźnik rzeczy, przedsiębiorca składowy, pełnomocnik posługujący się rzeczami swojego mocodawcy. Wykonuje tylko czynności faktyczne.
PEŁNOMOCNICTWO
Źródłem umocowania pełnomocnika jest oświadczenie woli osoby przez niego reprezentowanej. W oświadczeniu tym określony jest też zakres umocowania. Pełnomocnictwo jest czynnością upoważniającą. Nie zobowiązuje pełnomocnika do dokonania czynności prawnej. Zobowiązanie takie może wynikać z umowy zawartej między pełnomocnikiem a mocodawcą (np. z umowy zlecenia). Umowa taka jest podstawą tzw. stosunku podstawowego. W niektórych przypadkach los pełnomocnictwa jest ściśle związany z umową. Jeżeli wygasa umowa, to wygasa pełnomocnictwo. Pełnomocnikiem może być osoba fizyczna i osoba prawna. Pełnomocnictwa może udzielić zarówno osoba fizyczna, jak i osoba prawna. Jeżeli pełnomocnikiem jest osoba fizyczna, musi ona mieć co najmniej ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Pełnomocnikiem nie może być osoba pozbawiona zdolności do czynności prawnych. Pełnomocnictwo może być udzielone w dowolnej formie, tzn. pisemnie, ustnie lub w sposób dorozumiany. Musi być udzielone w formie szczególnej, jeżeli wymaga tego przepis szczególny, np. pełnomocnictwo dotyczące sprzedaży nieruchomości wymaga formy aktu notarialnego. Jeżeli dla ważności czynności prawnej, której ma dokonać pełnomocnik, wymagane jest pełnomocnictwo szczególne (pisemne; pisemne z poświadczoną datą, podpisem; akt notarialny), to pełnomocnictwo powinno być udzielone w takiej samej formie. Jeżeli pełnomocnik działa w granicach przysługującego mu umocowania, skutki jego działania ponosi osoba reprezentowana. Obowiązuje założenie, że pełnomocnik może składać wszelkie oświadczenia woli, które może złożyć sama osoba reprezentowana, chyba że przepis prawny wyłącza taka możliwość, np. za pośrednictwem pełnomocnika nie można sporządzić testamentu, ale można zawrzeć związek małżeński. Jeżeli pełnomocnik dokona w cudzym imieniu czynności bez pełnomocnictwa albo z przekroczeniem jego granic, to określany jest mianem RZEKOMEGO PEŁNOMOCNIKA (falsus procurator). Czynność dokonana przez rzekomego pełnomocnika nie jest bezwzględnie nieważna. Do jej skuteczności wymagane jest jednak potwierdzenie przez mocodawcę. Jeżeli mocodawca potwierdzi taką czynność, staje się ona ważna od początku. Jeżeli nie zostanie potwierdzona, staje się od początku nieważna. Pełnomocnictwo może być podstawą dalszych pełnomocnictw, tzn. substytucji pełnomocnictwa. Substytuowanie pełnomocnictwa możliwe jest tylko w trzech wypadkach:
wtedy, gdy substytucja przewidziana została w treści pełnomocnictwa
wtedy, gdy substytucja przewidziana została w umowie między pełnomocnikiem a mocodawcą
wtedy, gdy substytucja wynika z przepisu prawnego, np. ustawy o adwokaturze
SUBSTYTUT jest pełnomocnikiem mocodawcy, a nie pełnomocnikiem pełnomocnika, który ustanowił substytucję. Pełnomocnictwo substytucyjne nie może mieć szerszego zakresu niż pełnomocnictwo podstawowe, może mieć jedynie węższy zakres.
1
(prawo cywilne - część ogólna - 8 styczeń 2011 r.)