Kulturowa koncepcja religii wg E.B.Tylora
Edward Burnett Tylor (1832 - 1917) to twórca nowoczesnej antropologii kulturowej. Zapoczątkował on
w ramach ewolucjonistycznej teorii kultury nurt antropologicznej interpretacji religii, która wywarła decydujący wpływ na rozwój religioznawstwa.
W 1855 roku udał się do Meksyku. Pod wpływem tej podróży rozbudziły się w nim zainteresowania etnograficzne. Odtąd poświęcił się studiom etnologicznym i religioznawczym. W 1896 roku został mianowany profesorem antropologii.
Centralną kategorią teorii religii Tylora jest pojęcie animizmu. Animizm uważał on za uniwersalną
i pierwotną formę religii. Inne formy religii, zarówno pierwotnych, takich jak fetyszyzm, totemizm, magię, jak i tzw. wyższych, łącznie z chrześcijaństwem, traktował jako pochodne animizmu.
Animizm jest to wiara w istoty nadprzyrodzone. Pierwiastkowym pojęciem animizmu jest wyobrażenie duszy ludzkiej, które to przeniesiono następnie na zwierzęta, rośliny i przedmioty martwe. Z wyobrażenia duszy wykształciło się pojecie ducha bytującego niezależnie od materii. Z wyobrażenia ducha rozwinęła się idea boga.
Animizm można wiec określić jako wiarę w dusze, duchy i wszelkie istoty nadprzyrodzone.
Autor przedstawia animizm jako koncepcję filozoficzną, która rozwijając się wraz z rozwojem kultury przybierała w rożnych okresach historycznych rozmaite postaci - animizm stanowił podstawę mitologii, religii i filozofii.
Animistyczna teoria religii Tylora wywarła głęboki wpływ na rozwój religioznawstwa, zarówno jako kategoria filozoficzna, jak i jako kategoria historyczna.
Edward Tylor rozpoczyna dzieje religii od animizmu. Pojawienie się animizmu tłumaczył faktem, ze każdego człowieka, niezależnie od miejsca i czasu, musiały intrygować zawsze pewne zjawiska biologiczne i psychiczne. Przede wszystkim przyczyny chorób, śmierci, marzeń sennych, halucynacji czy charakteru postaci ukazujących się w wizjach, snach, cieniach, odbiciach w wodzie.
W wyobrażeniach ludów pierwotnych dusza miała charakter materialny (znane są liczne zwyczaje karmienia duszy), wierzono, ze można ja zranić, zabić, gdyż jest śmiertelna.
Koniecznym następstwem animizmu jest wiara w życie przyszłe. Wiara ta wystąpiła w historii religii
w dwu formach: wędrówki dusz i niezależnego istnienia duszy po śmierci ciała.
Z tej drugiej formy wyłoniła się koncepcja nieśmiertelności, a co dalej - życie pośmiertne.
Miejscem pobytu dusz była ziemia - przepaście, doliny, szczyty gór, odlegle wyspy, a także niebo - słońce, księżyc, gwiazdy.
Animizm rozwija się w politeizm. Z wyobrażenia duszy ludzkiej rozwinęło się wyobrażenie boga.
Początkowo człowiek przypisywał bogu swe własne cechy. Powstanie wielkich monarchii antycznych rodzi kult boga najwyższego, władcy pozostałych bogów.
Z tej idei, idei boga najwyższego, rozwija się idea boga jedynego. Powstaje monoteizm, który stanowi dopełnienie animizmu. Tylor nakreślił drogę rozwoju religii od animizmu poprzez inne formy, takie jak: fetyszyzm, totemizm, magię.
Fetyszyzm jest związany z kultem przedmiotów zwanych fetyszami, takich jak: drzewa, zwierzęta, kamienie czy przedmioty sztuczne. Specjalne zabiegi obrzędowe udzielają im mocy magicznej,
i w związku z tym ich czciciel oczekuje od nich określonego działania.
Zdaniem Tylora prawdziwy fetyszyzm obejmuje tylko te przedmioty, które posiadają moc nadprzyrodzoną.
Totemizm jest jedną z najbardziej rozpowszechnionych form religii pierwotnych, jest zjawiskiem społecznym, określającym system polityczny i system pokrewieństwa między zjawiskiem obyczajowym, ale jest również zjawiskiem religijnym. Totemem jest najczęściej zwierzę, roślina, ptak lub przedmiot martwy. Totemu nie wolno zabijać, a jeśli się zabije, to jest to akt sakralny, z którego należy się oczyścić
w trakcie specjalnych obrzędów religijnych.
Powszechną formą religii pierwotnych, typową dla najwcześniejszych etapów rozwoju kultury, ale utrzymującą się w postaci przeżytków także w rozwiniętej cywilizacji, jest magia.
Jedną z zasad magii jest przekonanie, ze między przedmiotami pozostającymi w związku łączność
o charakterze nadprzyrodzonym utrzymuje się nawet po oddzieleniu tych przedmiotów. Wyrazem tego przekonania są praktyki mające na celu np. szkodzenie osobie oddalonej przez oddziaływanie na cos mającego kiedyś z nią związek, np. części ciała, takie jak paznokcie, włosy lub przez ubrania.
Tylor uważa, że magia jest rodzajem pseudonauki. Wyraża ludzkie pragnienie opanowania świata przez poznanie praw rządzących przyroda. Ponieważ ustalone prawidłowości są fałszywe, iluzoryczne, to
i wynikające z nich zabiegi praktyczne nie mogą być skuteczne.
Magia jest błędnym systemem poglądów i praktyk. Nie jest jednak świadomym oszustwem.
Wg Tylora każda religia składa się z przynajmniej dwu elementów: doktryny i kultu.
Religie pierwotne, a także współczesne, mają takie same zasadnicze elementy obrzędów religijnych -
a mianowicie modlitwę, ofiarę, oczyszczenie, ekstazę, post.
Modlitwa ma na celu nawiązanie kontaktu z bóstwem, wyraża prośbę, ma przynieść korzyści wierzących.
Ofiara to dar dla bóstwa, za który oczekuje się odwzajemnienia.
Ekstazę cechuję neurotyczny stan traktowany jako przejaw kontakt z bóstwem, „opętania”, „nawiedzenia” itp.
Oczyszczenia związane były głównie z pewnymi momentami przełomowymi w życiu człowieka,
np. urodzenie, choroba, śmierć.
Celem praktycznym obrzędów religijnych jest nawiązanie kontaktu z istotami nadprzyrodzonymi.
Historia religii wg E.B.Tylora to proces logicznego samorozwoju idei, wynikania wierzeń z wierzeń poprzedzających.
Edward Burnett Tyrol to twórca nowożytnego religioznawstwa. Przemawiają za tym - całościowe ujmowanie religii, a nie tylko jednego jej elementu, rozpatrywanie religii jako zjawiska kulturowego
i historycznego, badanie jej ewolucji od form pierwotnych do współczesnych, uznanie za naczelne zadanie religioznawstwa wykrywanie praw rozwoju religii, czy budowanie teorii religii na podstawie szerokiego zbioru faktów, od religii prymitywnych do antycznych.
E.B.Tylor swe teorie zawarł w dziele „Cywilizacja pierwotna”.