Karaizm, karaimizm [hebr. qāra' `czytać', `recytować'], religia Karaimów,

• odłam judaizmu, wyłonił w VIII w. na terenie Mezopotamii;

• założycielem Anan Ben Dawida (754-775);

• stanowi odnowę tradycji saducejskiej (saduceusze),

• pokrewieństwa pomiędzy k. a gminą z Kumran (Qumrān; esseńczycy);

• uznaje wyłącznie autorytet Biblii hebrajskiej i odrzuca

• dopuszcza indywidualistyczną interpretację Biblii;

• niektóre spośród nakazów bibl. traktuje bardziej surowo niż judaizm rabiniczny, np. zakazuje w ogóle zapalania ognia w szabat;

• na liturgię k. składają się gł. teksty bibl.;

• w VIII-X w. k. szerzył się w Mezopotamii, Palestynie, Syrii, pn. Afryce, Bizancjum i Persji, ok. XI w. dotarł na Krym, a następnie na Litwę;

• w obecnym Izraelu Karaimi są uznawani za grupę rel. poza oficjalnym judaizmem;

• w Polsce liczba wyznawców nie przekracza kilkuset osób, są oni zrzeszeni w Karaimskim Związku Religijnym.

Sabataizm, sabatianizm, ruch mesjanistyczny heterodoksyjny w judaizmie w XVII w.;

• wyrósł z tendencji mistyczno-kabalistycznych i nawiązując do idei zbawienia duchowego rozpowszechnił się wśród Żydów Bliskiego Wschodu (gł. sefardyjskich) i Europy.

• Twórcą Szabetaj Cewi, który 1664 ogłosił się Mesjaszem Boga Jakubowego i otoczył 12 uczniami (wg liczby plemion izraelskich).

• Teologiem i propagatorem nowego ruchu był Natan z Gazy (1643?-1680), który w traktacie Derusz ha-Tanninim [`rozprawa o morskich potworach'] umieścił mesjańską postać Szabetaja w mistycznym obrazie świata

• zadaniem mesjasza było wyzwolenie dobra od zła w procesie naprawy (tikun) świata. Szabetaj ogłosił rok 1666 rokiem wybawienia Żydów i ich powrotu do Palestyny oraz zniósł kilka świąt żyd., ustanawiając własne.

• Po przymusowej konwersji Szabetaja na islam (1666) ruch podzielił się na 2 skrzydła:

• umiarkowanych akceptowali instytucje rabinackie i

• aktywistów. („wojownicy mesjasza”) idąc za Szabetajem porzucali judaizm.

• Jego wyznawcy uznali śmierć Szabetaja za ukrycie się mesjasza, mającego przyjść ponownie.

• Rabini ortodoksyjnego judaizmu odrzucili i potępili Szabetaja,

• jego wyznawcy przyjęli zasadę ukrywania swych przekonań, by uniknąć prześladowań w gminie żyd. (niektórzy, wzorem swego mesjasza, przyjęli oficjalnie islam).

• opierał się na surowej ascezie, a jednocześnie głosił radość życia, kładąc nacisk na egzaltację rel. (stany uniesienia i zachwytu),

• zalecał łączenie się z Bogiem w ekstazie, odrzucał praktyki judaizmu.

• wpłynął na frankistów oraz chasydyzm. Małe grupy wyznawców s., będących konwertytami islamskimi i należących do judaistyczno-muzułmańskiej sekty dönme, przetrwały w Turcji do dzisiaj.

Kabała [hebr. qabbālā `tradycja'], rel. nurt mistyczny w obrębie judaizmu.

• pojawiła się w poł. XII w. na terenach pd. Prowansji i w Hiszpanii;

• kontynuacja starszych form mistycyzmu żyd., obecne są w niej także elementy doktryn gnostycznych oraz neoplatońskiej teorii emanacji.

• koncepcja sefirot — są to atrybuty, moce stwórcze najwyższego, niepojętego Boga, nazywanego En Sof [`bezkresny']. Sefirot wyłaniają się z Boga, gdy rozpoczyna On stwarzanie Wszechświata i za ich pomocą dokonuje dzieła stworzenia, a później podtrzymuje Wszechświat w istnieniu.

• Ślady działania sefirot są widoczne w całym stworzonym świecie,mdzięki temu jest zbudowany na zasadzie analogii (elementy świata materialnego mają swe odpowiedniki w świecie duchowym).

• Sefirot to także „słowa” i „liczby”, i jako takie mają swe odzwierciedlenie w świętym tekście judaizmu, Torze, oraz w stworzonym Wszechświecie (właśnie jako proporcje i zależności liczbowe).

• Tora napisana językiem symboli; by dotrzeć do ukrytych, tajemniczych znaczeń tekstu, a tym samym ukrytych zależności pomiędzy elementami Wszechświata, wykorzystywali jedną z rabinicznych metod jej interpretacji, gematrię - literom alfabetu hebrajskiego są przyporządkowane wartości liczbowe, co pozwala dokonać porównania znaczeń dwóch lub większej ilości wyrazów, czy też całych zwrotów o takiej samej wartości liczbowej, występujących w tekście Biblii i odnaleźć ukryte informacje.

• Słowa nie tylko narzędziem tworzenia, także jego materią, odpowiednie posługiwanie się nimi może prowadzić do zmian w świecie zewn.; w tym celu były wykorzystywane zwł. imiona Boże (Jahwe).

• interesowało odkrycie znaczeń, jakie niosą ze sobą podstawowe elementy doktryny judaizmu: jedność Boga, stworzenie świata z nicości, Tora, halacha, idea narodu wybranego (Izraela); ważnym obiektem zainteresowania są też doznania mistyczne jednostki.

• W k. znalazły rozwiązania idee podjęte przez wczesne (II-VII w. n.e.) odłamy mistycyzmu żyd. związane ze spekulacjami na temat bibl. opisu stworzenia świata (hebr. maase bereszit `dzieło stworzenia') oraz mistyczny nurt rabiniczny (hebr. maase merkawa `dzieło rydwanu'), którego adepci dążyli do uzyskania wizji wozu tronowego Boga, opisanej w Księdze Ezechiela. Z nurtem tym wiąże się literatura hechalot [`pałace'], opisująca mistyczną wędrówkę przez 7 sfer niebieskich pałaców.

• Istotne znaczenie dla k. miała powstała na terenie Mezopotamii Sefer Jecira [`księga stwarzania'], po raz pierwszy pojawiła się koncepcja sefirot.

• Na kabalistyczną koncepcję modlitwy, wywarł wpływ mistyczny ruch zw. chasydyzmem niem. (hebr. chaside aszkenaz, chasydyzm).

• Ośrodek w Prowansji

• Za pierwsze dzieło k. uważa się anonimową Sefer Bahir [` księga jasności'], skompilowaną w Prowansji 1150-1200, z widocznym orientalnym rodowodem i wpływami gnostyckimi. sefirot zyskały nazwy oraz zostały przedstawione symbolicznie w postaci drzewa

• Dalsze uszczegółowienie sefirot nastąpiło w komentarzach Izaaka Ślepego, który nadał poszczególnym z sefirot takie nazwy, jakie zostały potem przyjęte przez większość kabalistów.

• Izaak Ślepy za pierwszy przejaw En Sof uważał myśl Bożą (hebr. machszawa).

• Ośrodek Hiszpański

• od poł. XII w., z centrum w Geronie, silnym odziaływaniem neoplatonizmu żyd. (Ibn Gabirol, Abraham Bar Chija); ważną postacią był także Nachmanides.

• Za pierwszy przejaw Boga uznali wolę (hebr. racon).

• Sefirot wyłaniają się z En Sof na drodze emanacji i są „aktywną mocą każdej istniejącej rzeczy”, są „korzeniem” wszystkiego, co istnieje.

• Neoplatońskie hipostazy — umysł, dusza i natura, mają wg Azriela z Gerony swoje odpowiedniki, analogie czy źródła w świecie sefirot.

• Za źródło zła uznano sitra achra [`druga strona']. Sefirot były przedstawiane jako naczynia, które przyjmują boskie światło, jego nadmiar wylewa się poza ich brzegi, na „drugą stronę”; w ten sposób zło nie wypływa bezpośrednio z aktywności Boga, ale jest jej ubocznym skutkiem.

Abulafija, twórca nurtu zwanego k. profetyczną.

• opisywał techniki umożliwiające osiągnięcie stanu proroczego natchnienia (gł. praktyki ascetyczne, formuły magiczne, gematria).

• Mistyczne doświadczenia jednostki uczynił jedną z wartości nadrzędnych.

• W Hiszpanii narodziło się również największe dzieło k. Sefer ha-Zohar [`księga blasku'],. XIII wiek

• Kładzie ono nacisk na wyjaśnienie i opisanie treści Tory jako odzwierciedlenia struktury i dynamizmu wewn. życia Boga, symbolizowanego przez 10 sefirot.

• podkreślona analogia pomiędzy teogonią a kosmogonią — wyłanianie się poszczególnych sefirot z En Sof ma swój odpowiednik (analogię) w stwarzaniu kolejnych sfer Wszechświata.

• Świat sefirot nazwany został „światem jedności”, a Wszechświat — „światem oddzielenia”.

• źródło zła tkwi właśnie w fakcie istnienia owego oddzielenia, które umożliwa dualizm dobra i zła, właściwego i niewłaściwego postępowania; aby je przezwyciężyć, należy przestrzegać zasad Tory.

• Ośrodek w Palestynie

• Centrum w Safed. Powstała tu doktryna I. Lurii, Kabała lurjańska XVI wiek

• nowe koncepcje i pojęcia do kabalistycznej teorii emanacji — przed stworzeniem świata Bóg, jako Bezkresny (En Sof), wypełniał sobą wszystko; żeby stworzyć miejsce dla świata, dokonał „skurczenia się”, „wycofania” (hebr. cimcum), po czym proces stwarzania rozpoczynał się za pośrednictwem sefirot, które najpierw przyjęły kształt praczłowieka (hebr. adam kadmon).

• Boskie światło emanowało do pustej przestrzeni za pośrednictwem naczyń. Na skutek nadmiaru owego światła, niektóre z nich popękały i rozpadły się na skorupy i uwięziły resztki boskiej emanacji.

• Na człowieku spoczywa obowiązek (poprzez życie zgodne z halachą) uwolnienia tych iskier i rekonstrukcja (hebr. tikun) pierwotnej harmonii kosmosu.

• Taka naprawa na poziomie człowieka, stanowiąca dla kabalistów metafiz. cel jego istnienia, na poziomie narodu oznaczała ponowne zgromadzenie rozproszonego na wygnaniu (diaspora, galut) ludu Izraela.

• Późniejsi kabaliści opierali się gł. na Zoharze i k. lurjańskiej.

• k. teoretyczną Niektórzy kabaliści tworzyli nowe komentarze, rozwijali je i na nich budowali swe koncepcje

• k. praktyczną praktykowali rodzaj białej magii, opartej na kombinacjach liter imion Boga (czy też konstrukcji golema).

• K. wywarła wpływ na żyd. ruchy pseudomesjańskie: sabataizm, frankistów oraz chasydyzm. K. dotarła także na tereny Polski, przedstawicielie, m.in. Samsona Ben Pesach Ostropolera, Efraima Salomona Ben Aarona z Łęczycy, Natana Natę Ben Salomona Spirę, Jomtowa Lipmana Helera.

• Pionierem badań w tej dziedzinie był G. Scholem, który opisał i przedstawił niemal wszystkie prądy i doktryny k.

• F. Weinreb przedstawił zasady, na jakich opierała się gematria, oraz gł. metody egzegezy kabalistycznej. Jego kontynuatorem jest pol. uczony A. Wierciński.

• Zawarte w k. elementy magii i symbolizmu przyczyniły się z czasem do dewaluacji pojęcia k. — jej mianem zaczęto określać pewne rodzaje spirytyzmu i okultyzmu.

• Potocznie k. nazywa się wróżenie z kart, wróżbę.

• Inne szkoły:

• KABAŁA CHASYDÓW NADRESKICH (kalonimidów)

• chasydyzm nadreński jako osobna szkoła kabalistyczna (niekiedy nie zaliczana do kabały, lecz lokowana wyłącznie w nurcie pietystycznym) narodził się w płd. Niemczech między 1150 a 1250 r

• Twórcy tego nurtu skupieni byli wokół słynnej, przybyłej z Włoch rodziny Kalonimidów. Należał do niej twórca szkoły Juda he-Chasid i jego uczeń i syn Eleazar ben Jehuda ben Kalonimos z Wormacji.

• Bóg chasydów nadreńskich to Bóg wszechmocny, adresat ludzkich modlitw, którego wolę jesteśmy w stanie odczytać i której mamy obowiązek bez reszty się poddać poprzez bezwzględne przestrzeganie Prawa, ascetyczne życie i bezustanne czynienie pokuty.

• immanencja Boga, jego obecność w świecie ludzkim.

• Bóg ukryty, nazwany imieniem Stwórca (Bore), pozostaje ukryty jedynie z punktu widzenia człowieka, w istocie objawia się nieustannie poprzez swój aspekt Chwałę (kawod) i poprzez cuda stanowiące rodzaj nieustannego przypomnienia Jego obecności.

• Traktowali układ modlitewnika (sidur) jako święty i niezmienny, jak Tora.

• Stosowali techniki -> gematrii, notarikonu itemura do tekstów modlitw, traktując je jak teksty najświętsze; zmiana jednego słowa, przestawienie kolejności słów, mogło zagubić klucz do jego pozaliteralnego, najgłębszego znaczenia.

• KABAŁA ANTYNOMIJNA XV wiek

• całkowite odrzucenie dosłownego rozumienia Pisma,

• szczególną drogę rel. iluminacji poprzez łamanie prawa, bowiem prawda objawiona jest ponad nim. Akty łamania prawa prowadzić więc mogą, poprzez naruszenie skostniałych struktur do sedna rel. tajemnicy.

• Pierwszym przedstawicielem był Elisza ben Awuja zwany Acher (hebr. inny). Najbardziej jawną postać przybrał w księgach Sefer ha-Pelia (hebr.Księga cudu), Sefer ha-Temuna (hebr. Księga obrazu) i Sefer ha-Kana.

• Wyraz znajduje k. a. w heterodoksyjnych doktrynach Sabataja Cwi i Jakuba Franka. Ich apostazje nie są prostymi konwersjami na inną religię, mają bowiem niewątpliwie charakter poszukiwania ostatecznych prawd rel. ponad strukturami ortodoksyjnych systemów.

• KABAŁA GNOSTYCZNA (hebr. kabala maamikim)

• Silny dualizm Zainteresowana tematem walki dobra i zła, widząca ziemię i człowieka jako teren walki i ścierania się tych sił.

• Głównymi przedstawicielami są Jakub ben Jakub ha-Kohen, jego brat Izaak ben Jakub ha-Kohen z Sorii, Mojżesz z Burgos i Todros Abulafia.

• W dziełach tych kabalistów rozwijany jest problem emanacji lewej strony, emanacji zła, złych sefir. Stanowią one często oddzielny nurt strumienia emanacji lub też emanację drugiego rzędu, promieniowanie zasłon okrywających świat prawdziwych sefir.

• Zadaniem człowieka jest wspomaganie sił dobra i umacnianie dobra w sobie. Czynienie dobra w porządku historycznym jest zadaniem narodu żydowskiego.

• Do ukrytego dobra w rzeczy, zasłoniętego skorupami zła, dotrzeć można poprzez badanie jej imienia. Prawdziwe imię rzeczy jest bowiem ścieżką wiodącą do jej prawdziwej duszy.

• Poznanie stanowi więc rodzaj odkupienia. Właśnie ze względu na samopoznanie, konieczne jest dla każdego człowieka odkrycie własnej drogi pobożności.

• KABAŁA CHRZEŚCIJAŃSKA

• idee kabały wcześnie trafiają do świata chrześc. pod koniec XIII w.

• za sprawą konwertytów piszących pseudoepigraficzne teksty apologetyczne (Paul de Heredia, Awner z Burgos).

• W XV w Pico della Mirandola inicjuje przekłady wielu tekstów kabalistycznych na łac. i powoduje zainteresowanie się nimi szerokiego kręgu ludzi renesansu.

• Pico sądzi, że kabała daje klucz do prawdziwej teologii Trójcy Św. i problemu wcielenia. Pod jego wpływem hebraista Johannes Reuchlin podejmuje studia nad kabałą i publikuje dzieła na jej temat: De verbo mirifico(1494) i De arte cabalistica (1517).

• Reuchlin rozwija w duchu chrześcijańskim teorię boskiego imienia, za jego najdoskonalszą formę uważa tetragrammaton: JHWH, uzupełniony o literę szin oznaczającą logos JHWSzH, wokalizowany Jehoszua — Jezus.

• Guillam Postel (1510-1581) tłumaczy Zohar i Sefer Jecira, i wydaje je po łacinie,