I. SŁOWO WSTĘPNE

PRAWO RZYMSKIE to zarówno to prawo, które zostało stworzone i obowiązywało w państwie rzymskim, jak i to, które później, po upadku tego państwa, odżywało wielokrotnie, obowiązywało na nowo i częściowo nadal obowiązuje w Europie i poza Europą ( tzw. prawo rzymskie recypowane, "nowożytne", "współczesne" ).

Wpływ prawa rzymskiego:

a) bezpośredni ( do okresu wielkich kodyfikacji XVIII w. ),

b) pośredni- wyrażony przelicznych normach prawa obowiązującego, inspirowanych przez prawo rzymskie,

- język łaciński ( zwarty, precyzyjny, rozpowszechniony w świecie kulturalnym ),

- techniczne terminy prawnicze,

- próby definicyjne, przykłady zwięzłego przedstawienia stanów faktycznych, zarysy pojęciowe instytucji prawnych,

- aparatura terminologiczna i pojęciowa- stała się czymś w rodzaju międzynarodowego alfabetu prawniczego,

- instytucje prawne prawa prywatnego, sprecyzowane przez prawników rzymskich

- stanowi ono teritum comparationis ( J. Wasilkowski )- płaszczyzna porównania, coś do czego odnosi się pewne instytucje lub rozwiązania,

Podstawę naukową prawa rzymskiego stanowią:

a) Ustawa XII tablic,

b) podręcznik Gaiusa,

c) ustawodawstwo Justyniana

d) literatura nieprawnicza

II. SYSTEM PRAWA RZYMSKIEGO

Próby definicji prawa w Rzymie:

a) Jawolenus: Omnis definitio in iure civili periculosa est, parum est enim, ut non subverti potest- "w prawie cywilnym wszelka definicja jest niebezpieczna, rzadko bowiem się zdarza, by nie można jej wywrócić

b) Celsus: IUS EST ARS BONI ET AEQUI- Prawo jest sztuką stosowania tego co dobre i sprawiedliwe,

c) pośrednio: przez

- sprawiedliwość ( iusticia ),

- wiedza prawnicza ( iurisprudentia ),

- zasady postępowania według prawa ( iuris praecepta )- Ulpian: Iuris praecepta sunt haec: honeste vivere, alterum non leadere suum cuique tribuere- nakazy prawa są następujące: żyć uczciwie, drugiego nie krzywdzić, oddać każdemu, co mu się należy,

Prawo rzymskie miało charakter kazuistyczny ( CASUS= przypadek )

Próby systematyzacji prawa rzymskiego:

1)

a) IUS- prawo ludzkie, oznacza sferę działań dozwolonych i chronionych przez państwo, wykroczenie poza ius to INIURIA i uprawniało do zastosowania sankcji świeckich,

- PRAWO PRZEDMIOTOWE- zespół określonych norm prawnych, porządkujący jakąś dziedzinę życia,

- PRAWO PODMIOTOWE- uprawnienie wynikające z prawa przedmiotowego, ( ius vendendi, ius faciendi ),

b) FAS- prawo boskie, oznacza sferę działań dozwolonych i chronionych przez religię, wykroczenie poza fas to NEFAS, ściągało na sprawcę wg ówczesnych wierzeń gniew bogów, od którego można było uwolnić się przez złożenie ofiary- PIACULUM.

2)

a) IUS PUBLICUM ( PRAWO PUBLICZNE ): Ulpian: Publicum ius est quod ad statum rei Romanae spectat sunt enim quaedam public utilia ( Prawem publicznym jest to, które dotyczy ustroju państwa rzymskiego, są bowiem niektóre normy ogólnie użyteczne ),

b) IUS PRIVATUM ( PRAWO PRYWATNE ): Ulpian: Privatum ius est quod ad singulorum utilitatem, sunt enim privatem utilia ( Prawem prywatnym jest to, które dotyczy korzyści jednostek, są bowiem normy użyteczne prywatnie ),

3) Gaius:

a) prawo dotyczące osób ( PERSONAE ),

b) prawo dotyczące rzeczy ( RES ),

c) prawo dotyczące powództw ( ACTIONES )

4) System pandektowy ( Pandektensystem ), wykształcony w podręcznikach "pandektystów" niemieckich- prawników zajmujących się przystosowaniem rzymskiego prawa "pandektów" do potrzeb praktyki rodzącego się kapitalizmu- G. Hugo- 1789,

a) część ogólna:

- podmioty stosunków prawnych ( dawne personae bez prawa rodzinnego ),

- ogólne pojęcie rzeczy ( dawne res- początek ),

- czynności prawne,

b) część szczegółowa,

- prawo rodzinne ( dawne personae bez prawa osobowego ),

- prawo majątkowe ( dawne res ).

- rzeczowe,

- zobowiązań,

- spadkowe

System prawa klasycznego:

Prawo rzymskie okresu klasycznego różniło się bardzo od dzisiejszych, starannie przemyślanych (?), planowo ułożonych i odnawianych systemów prawnych. Stare i zmurszałe instytucje prawne koegzystowały z młodymi i świeżymi. Rozmaity był zakres obowiązywania poszczególnych zespołów norm, a to z tego powodu, że Imperium Romanum skupiało pod swoim zwierzchnictwem liczne narody podbite, pozostawiając im z reguły możność posługiwania się własnym prawem lokalnym.

a) IUS CIVILE to podstawowy zespół norm prawnych obowiązujących w państwie rzymskim, prawo obywateli rzymskich, uprzywilejowanych mieszkańców państwa, jego gospodarzy ( civis- obywatel ). Niekiedy używa się zamiennie terminu IUS QUIRITIUM ( prawo Kwirytów, od dawnej nazwy mieszkańców Rzymu ). Od personalnego zakresu obowiązywania tego prawa istniały wyjątki:

- niektórych Latynów i peregrynów dopuszczano do commercium z Rzymianami ( zawierania aktów ius civile w zakresie obrotu gospodarczego, concubium, to znaczy do zawierania małżeństw wywierających skutki według ius civile ).

- pretor mógł rozszerzyć w drodze fikcji przepis prawa cywilnego na peregryna, aby zapewnić mu ochronę jego interesów albo też ugodzić go surowszą sankcją.

b) IUS HONORARIUM to prawo pochodzące z działalności pretorów, najbardziej reprezentatywnych spośród magistratur jurysdykcyjnych.

- Papinian: Ius praetorium est quod praetores introduxerunt adiuvandi vel supplendi vel corrigendi iuris civili gratia: Pretorskim jest to prawo, które pretorowie wprowadzili dla wspomagania lub uzupełniania lub poprawiania prawa cywilnego"

- WSPOMAGANIE ( ADIUVARE ) to pierwotne i właściwe zadanie pretorów, gdyż z racje swoich funkcji byli powołani do wykonywania prawa obowiązującego.

- UZUPEŁNIANIE ( SUPPLERE ) była domeną działalności śmiałych nowatorów, przede wszystkim w II i I w. p.n.e.,

- POPRAWIANIE ( CORRIGERE ) polegało na zawieszaniu przepisów prawa cywilnego na okres sprawowania władzy, jeżeli zawiesiło je kilku kolejnych pretorów prowadziło to utrwalenia się świadomości, że przepis ten nie obowiązuje ( DESUETUDO )

c) IUS GENTIUM to prawo obowiązujące wszystkich mieszkańców Imperium Romanum, prawo wspólne

- Gaius: Populus Romanus partim suo proprio, partim communi omnium hominium iure iutitur- "Lud rzymski posługuje się częściowo swoim własnym prawem, częściowo prawem wspólnym wszystkich ludzi".

nazwa ta przylgnęła do zespołu norm formowanych i stosowanych przez pretora peregrynów

W odróżnieniu od ius civile było:

a) prawem całkowicie świeckim,

b) swobodniejszym co do formy,

c) w treści ograniczonym do sfery stosunków majątkowych i przeznaczonym do regulowania obrotu gospodarczego,

d) dostępnym nie tylko dla obywateli, ale także dla Latynów i peregrynów,

Przeciwieństwo straciło swój sens w 212 r. ( Constitutio Antoniniana ), kiedy wszyscy mieszkańcy państwa uzyskali obywatelstwo rzymskie.

- znaczna część ius gentium formowała się w ramach ius honorarium

Rola ius gentium:

- rozwijał się nieformalny obrót gospodarczy bez uciążliwych formalności, czynności nie były prawnie wiążące, ale opierały się na wzajemnym zaufaniu ( fides ),

d) IUS NATURALE to:

- sensu stricto: prawo zgodne z naturą, uniwersale, niezmienne, mogące posłużyć do uzasadnienia ius gentium,

- sensu largo: prawo wspólne wszystkim istotom żyjącym, przyrodzone, przeciwstawiające się międzyludzkiemu porządkowi społecznemu, jakim pozostaje ius gentium.

Kolizje systemów prawnych w Imperium Romanum:

a) zasada osobowości ( personalności )- mieszkańcy jakiegoś państwa czy gminy rządzili się swym prawem, bez względu na miejsce swego pobytu

b) utworzenie urzędu pretora peregrynów ( praetor peregrinus )- 242 r. p.n.e., sprawującego jurysdykcję pomiędzy obywatelami a peregrynami ( inter cives et peregrinos ) a także między samymi peregrynami,

Zespół norm prawa rzymskiego	ius civile	ius gentium	ius honorarium
definicja	dawne prawo rzymskie, właściwe dla obywateli gminy rzymskiej, bardzo surowe i formalne, od archaicznego określenia Rzymu, Kwirytów, zwane także ius Quiritium	-normy prawne, jakie wykształciły się w obrocie handlowym z innymi gminami cudzoziemskimi, - część prawa rzymskiego, która w zasadniczej części była zgodna z prawem innych ludów, - akcent na takie wartości jak: słuszność, dobra wiara,	- prawo powstało dzięki działalności jurysdykcyjnej magistratur, - zwane było: viva vox iuris civilis,
źródła	leges- ustawy uchwalone przez obywateli na zgromadzeniach ludowych, - mos maiorum- zwyczaj	- zwyczajowe prawo rzymskie, - silne wpływy praw obcych,	- edykty ( głównie pretorów, edylów kurulnych, namiestników prowincji, kwestorów )
zakres obowiązywania	- wiązało obywateli rzymskich oraz Latynów i peregrynów, którzy uzyskali concubium i commercium	- właściwe dla stosunków między obywatelami rzymskimi i peregrynami oraz tylko między peregrynami, jeśli sprawa należała do właściwości sądów rzymskich, - także- stosunki między obywatelami rzymskimi	- właściwe dla obywateli rzymskich i peregrynów

System prawa poklasycznego:

a) IUS NOVUM- "nowe prawo", którego źródłem było wyłącznie ustawodawstwo cesarskie ( leges ),

b) IUS VETUS/ANTIQUUM- "dawne prawo", pochodzące z poprzednich okresów ( ius )

III. ŹRÓDŁA PRAWA RZYMSKIEGO

Okresy rozwoju państwa rzymskiego ( ze względu na jego formę ):

a) królestwo ( 753 p.n.e.- 509 p.n.e. ),

b) republika ( 509 p.n.e.- 27 p.n.e. ),

c) pryncypat ( 27 p.n.e.- 284 n.e. ),

d) dominat ( 284- 476/565 )

Tą periodyzację stosuje się przy przedstawieniu dziejów rzymskiego prawa publicznego.

Okresy rozwoju prawa prywatnego : ( ze względu na przemiany społeczno- ekonomiczne ):

a) prawo starorzymskie ( archaiczne )- do I wojen punickich ( 264 p.n.e.- 146 p.n.e. ),

b) prawo klasyczne sensu largo ( od wojen punickich do końca panowania cesarzy z dynastii Sewerów- 235 n.e. )

- prawo przedklasyczne ( do schyłku republiki- 27 r p.n.e. )

- prawo klasyczne sensu stricto ( za pryncypatu ),

c) prawo poklasyczne ( okres schyłkowy ), ( 235 n.e.- do śmierci cesarza Justyniana - 565 ),

- prawo justyniańskie ( 527- 565 )

ŹRÓDŁA POWSTANIA PRAWA ( FONTES IURIS ORIUNDI ) to czynniki prawotwórcze, które wyrażają wolę państwa przez ustanowienie lub potwierdzenie właściwych z jego punktu widzenia norm postępowania.

ŹRÓDŁA POZNANIA PRAWA ( FONTES IURIS COGNOSCENDI ) to efekty działania wspomnianych czynników prawotwórczych- świadectwa działalności prawotwórczej.

Gaius: Prawa ludu rzymskiego składają się z ( Constant autem iura populi Romani ex: ):

a) ustaw ( legibus ),

b) uchwał plebsu ( plebiscitis ),

c) uchwał senatu ( senatus consulta ),

d) konstytucji cesarskich ( constitutionibus principium ),

e) edyktów tych osób, które mają prawo ich ogłaszania ( edictis eorum qui ius edicendi habent ),

f) odpowiedzi uczonych ( responsis prudentium ),

A oprócz tego ( czego Gaius nie wymienił ):

g) zwyczaj,

h) Ustawa XII tablic

1) Ustawodawstwo zgromadzeń ludowych

LEX EST QUOD POPULUS IUBET ATQUE CONSTITUT- Ustawą jest to, co lud nakazuje i postanawia. Przedmiotem regulacji był konflikt natury politycznej, ekonomicznej czy socjalnej z wyjątkiem władzy ojcowskiej, prawa własności, zobowiązań kontraktowych.

LEGES ROGATAE- ustawy uchwalane na zgromadzeniach ludowych ( comitia curiata, potem także- comitia centuriata i tributa ) na wniosek magistratury, która miała ius agendi cum populo, czyli prawo zwoływania i prowadzenia zgromadzenia ludowego ( konsul, pretor, dyktator, trybun ludowy ),

PLEBISCITIA EST QUOD PLEBS IUBET ATQUE CONSTITUT- Uchwałą plebsu jest to, co plebs nakazuje i ustanawia. Plebejusze podejmowali swe uchwały na concilia plebis, wiązały początkowo jedynie plebejuszy, chyba, że uzyskały zatwierdzenie senatu, natomiast od lex Hortensia ( 287 r. p.n.e. ) plebiscitia uzyskały moc powszechnie obowiązującą.

Procedura ustawodawcza:

a) promulgatio- publiczne wywieszenie na album, informacji o rogatio ( wniosek ustawodawczy ) magistratury oraz legislatio ( miejsce i czas głosowania ), mógł zawierać tylko jedną tylko propozycję, od tej chwili nie było już możliwości wniosku, ale istniała możliwość jego wycofania na 3 tygodnie przed głosowaniem

b) contiones- zebrania zwoływane przez magistratury, na których każdy obywatel miał prawo wypowiedzieć się o projekcie ( suasiones- wypowiedzi za wnioskiem, dissuasiones- przeciw wnioskowi )

c) auspicia ( wróżby, przeprowadzone były w dzień głosowanie ),

d) suffragium ( głosowanie nad wnioskiem, które odbywało się na zgramadzeniu ludowym ), najpierw odczytywano wniosek w formie pytania, potem głosowano, głosowanie było jawno, nie poprzedzone jakąkolwiek dyskusją, od II w. p.n.e. ( 131 r.- Lex Papiria )- głosowanie było tajne, z wykorzystaniem tabliczek z napisami ( UR- uti rogas- za wnioskiem, A, antiquo- przeciw wnioskowi, o przyjęciu lub odrzuceniu decydowało większość wniosków,

e) renuntiati- ogłoszenie wyników głosowania przez herolda, było to nadanie ważności ustawie, dodatkowo wywieszano publicznie tekst nowo uchwalonej ustawy na drewnianej tablicy, potem tekst spisywano na tablicach metalowych i przechowywano w aerarium ( archiwum państwowym ),

f) auctorita patrum- zatwierdzenie ustawy przez patrycjuszowską część senatu, 339 r. p.n.e.- Lex Publilia Philionis- wprowadziła zatwierdzenie ustawy przez senat z góry przed zebraniem się zgromadzenia ludowego,

Budowa leges

a) praescriptio- określenie wnioskodawcy ( od którego ustawy były nazywane- nomen gentilicium ) i podanie jego tytułu urzędowego,

- określenie czasu i miejsca głosowania,

jeśli zagłosowano na miejscu tribusowym- podawano informację o pierwszej głosującej tribus,

b) rogatio- właściwa treść ustawy,

c) sanctio- określenie skutków nieprzestrzegania ustawy, nie był to element konieczny i ze względu na jego obecność, rodzaj lub zupełny brak, leges rogatae dzielono na:

- leges perfectae- które przewidywały nieważność czynność dokonanej wbrew prawu

- leges minus quam perfectae- gdzie czynność była ważna, ale strony musały zapłacić karę,

- leges imperfectae- które nie wymieniały sankcji w ogóle,

Zasady ustawy:

a) Lex posterior derogat legi priori,

b) Lex retro non agit

Przez długi czas ustawy były najważniejszym źródłem prawa stanowionego. Działalność ustawodawcza Zgromadzeń jednak słabła, ostatnia znana ustawa to lex agraria Nerwy z 96 r. n.e.

2) Prawotwórcza działalność magistratur ( prawo pretorskie )

EDICTA SUNT PRAECPETA EUROUM, QUI IUS EDICENDI HABENT. IUS AUTEM EDICENDI HABENT MAGISTRATUS POPULI ROMANI- Edykty są to przepisy tych, którzy mają prawo wydawania edyktów. Prawo zaś wydawania edyktów mają magistratury ludu

IURISCICTIO to wymiar sprawiedliwości sprawowany w Imperium przez wybieranych na kadencje:

a) konsulów,

b) pretora miejskiego ( praetor urbanus )- 367 r. p.n.e.,

c) pretora peregrynów ( praetor peregrini )- 242 r. p.n.e.,

d) edylów kurulnych ( jurysdykcja karna, nadzór nad targami na niewolników i bydło,

e) namiestników,

f) kwestorów

IUS EDICENDI to prawo ogłaszania solennej zapowiedzi, w jaki sposób magistratura będzie korzystać z powierzonej jej władzy, początkowo ustana, następnie pisemna na białej tablicy ( album ) ustawionej w miejscu publicznie dostępnym ( forum ).

EDYKT to zbiór przepisów prawa materialnego, składał się z:

a) de iurisdictione- zasady dotycząće zakresu działania pretora i postępowania przed jego urzędem,

b) de iudicis- poszczególne przypadki udzielenia przez pretora ochrony prawnej,

c) de iuris auxilis- poszczególne przypadki udzielenia przez pretora ochrony prawnej,

d) sposoby egzekwowania orzeczeń sądowych,

e) ochrona prawna w trybie pozaprocesowym

Treść edyktu:

- wzorcowe formuły skarg

- inne środki prawne- denegatio actionis, restitutio in integrum, exceptiones, stipulationes praetoriae,

- przyrzeczenie ochrony procesowej z zachowaniem wymogów przez siebie określonych,

Edykt obowiązywał w okresie kadencji magistratury, która go ogłosiła ( u pretorów i edylów- lex Annua- ustawa roczna ), następca zwykle usuwał z edyktu poprzednika to, co nie wytrzymało próby czasu,

a) edictum translaticum ( edykt przenośny )- trzon

b) edicta nova- zapowiedzi własne

W 130 r. n.e. cesarz Hadrian polecił prawnikowi Julianowi uporządkowanie redakcji edyktu pretora miejskiego i edylólów kurulnych, edykt został zatwierdzony jako edykt wieczysty ( EDICTA PERPETUUM IULIANA ) i mógł już być tylko ogłaszany formalnie, dla zachowania tradycji.

3) Uchwały senatu

SENATUS CONSULTA EST QUOD SENATUS IUBET ATQUE CONSTITUT; IDQUE LEGIS VICEM OPTINET, QUAMVIS FUERIT QUAESTIUM- Uchwałą senatu jest to, co senat nakazuje i ustanawia. Ma ona moc ustawy, choć było to kwestionowane. Przedmiotem regulacji było prawo spadkowe, w mniejszym stopniu rodzinne i zobowiązań. Oznaczano je od nazwiska wnioskodawcy ( SC Neronianum, SC Iuventianum ).

4) Konstytucje cesarskie

CONSTITUTIO PRINCIPIS EST QUOD IMPERATOR DECRETO VEL EDICTO CEL EPISTULA CONSTITUT; NEC UMQUAM DUBITATUM EST QUIN ID LEGIS VICEM OPTINEAT, CUM IPSE IMPERATOR PER LEGEM IMPERIUM ACCIPIAS- Konstytucją cesarską jest to, co cesarz ustanowił w dekrecie lub w edykcie albo w liście i nigdy nie wątpiono, że ma to moc ustawy, skoro sam cesarz otrzymuje władzę właśnie przez ustawę

a) DECRETA to rozstrzygnięcia spraw spornych, które trafiły przed sąd cesarski w I instancji lub w drodze apelacji, ograniczone do jednego przypadku, ale nabierały charakteru rozstrzygnięć wzorcowych,

- na prośbę strony ( supplicatio ),

- w razie odwołania się od wyroku sądowego- provacatio w przypadku gdy cesarz na podstawie swego ius evocandi wywołał jakąś sprawę przed swój są,

b) EDICTA to rozporządzenia ogólnie obowiązujące wydawane na podstawie ius edicendi, dotyczące wszelkich dziedzin prawa, wydawane z racji sprawowania zwierzchniej władzy jurysdykcyjnej, obowiązywała za życia cesarza- autora edyktu i po śmierci, chyba, że zostały wyraźnie uchylone,

c) RESCRIPTA to pisemne odpowiedzi cesarza na skierowanie do niego pytania prawne z zakresu całego prawa na zapytania urzędników i korporacji publicznych ( consultationes ) w formie listu ( epistula ) podpisanego i doręczonego odbiorcy, na zapytania osób prywatnych ( belli, preces )- w formie odpowiedzi na samym podaniu z podpisem cesarza ( rescripsi ), która była ogłaszana publicznie, a petent mógł otrzymywać odpis, odpowiedzi cesarza sporządzone były przez odpowiednio 2 kancelarie: ab epistulis, a libellis, cesarska opinia prawna była wiążąca, jeśli stan faktyczny przedstawiony w prośbie okazał się prawdziwy, zawarte w reskrypcie normy ogólne były prawem,

d) MANDATA to instrukcje służbowe dla urzędników zarówno tych mianowanych przez cesarza, jak i magistratur podległych senatowi, regulowały działalność poszczególnego urzędnika, obowiązywanie- przez okres kadencji urzędnika, do którego były skierowane, urzędowe zbiory zarządzeń- libri mandatorum. Przedmiotem regulacji były sprawy administracyjne, niekiedy prawo prywatne ( zakaz małżeństw żon żołnierzy, testamenty żołnierskie )

Cechy działalności:

a) przedmiotem regulacji było przede wszystkim prawo publiczne,

b) poważniejsze reformy w zakresie prawa prywatnego dochodzą do skutku przy wyzyskaniu zgromadzeń ludowych i senatu,

c) w sprawach prywatnych konstytucje cesarskie ograniczały się najczęściej do indywidualnych i doraźnych rozstrzygnięć konkretnych przypadków.

5) Prawotwórcza działalność jurysprudencji,

5a. Republika

ODPOWIEDZI UCZONYCH PRAWNIKÓW są to poglądy i opinie tych, którym pozwolono tworzyć prawa. Jeżeli poglądy wszystkich są zgodne, to ten zgodny pogląd otrzymuje moc ustawy, jeżeli zaś nie zgadzają się, to sędziemu wolno pójść za jakim chce poglądem, to właśnie oznajmia się w edykcie boskiego Hadriana.

Wpływ jurystów na tworzenie prawa:

a) bezpośredni ( wymieniony wyż. ),

b) pośredni ( interpretacja prawa zwyczajowego, Ustawy XII tablic, doradztwo magistratur )

Początkowo podstawą wiedzy prawniczej była znajomość kalendarza ( dni, w którym można było skutecznie dokonywać czynności prawnych, układaniu formularzy, postępowania w procesie ). Wyłącznymi jego znawcami byli kapłani ( KOLEGIUM PONTYFIKÓW- PONTIFICES, na którego czele stał PONTIFEX MAXIMUS ). Przełamanie monopolu nastąpiło ok. 300 r.p.n.e.- ujawnienie kalendarza sądowego i zbioru formuł prawniczych z archiwum pontyfików, zaś pierwszy plebejski pontifex maximus rozpoczął publiczne nauczanie prawa. Od tej pory zaczęła formować się obok jurysprudencji pontyfików jurysprudencja świecka.

Kierunki działalności jurystów:

a) wydawanie opinii w konkretnych przypadkach prawnych ( RESPONDERE- udzielać odpowiedzi co do prawa )

b) układanie nowych formularzy aktów prawnych w zakresie prawa materialnego ( CAVERE ) czy prawa procesowego ( AGERE )- jurysprudencja kauteralna ( cautela- klauzula ),

c) nauczanie prawa ( w republice- prywatnie, samoucy- auditores _)

VETERES to juryści okresu republiki:

- Quintus Mucius SCAEVOLA- pontifex maximus, II/I w. p.n.e.- "pierwszy ułożył prawo cywilne wg rodzajów", podręcznik prawa cywilnego,

- Servius Sulpicius RUFUS- przeciwnik Scaevoli, retor, nauczyciel, komentarz do edyktu pretorskiego,

5b. Pryncypat

IUS PUBLICE RESPONDENDI to przywilej nadawany niektórym jurystom do udzielania opinii prawnych pod autorytetm cesarza ( ex auctoritate principis ).W tych warunkach jurysprudencja za Augusta do poł. III w. sięgnęła szczytu rozwoju,

a) dorobek pisarski ( Justynian: "pracami prawników klasycznych można by obciążyć wielbłądy" )

- zbiory rozstrzygnięć ( responsa, quaestiones, disputationes, epistulae, digesta ( digeere- zbierać, porządkować ),

- komentarze: do ustaw, edyktów, dzieł dawniejszych jurystów,

- podręczniki ( institutiones- instituere- nauczać ),

- zbiory wewnętrznych zasad ( sententiae, regulae, differentiae ),

- opracowania monograficzne ( de testamentis, de appelationibus ),

b) poczet jurystów klasycznych:

W I i II w. istniały w Rzymie dwie szkoły nauczanie prawa ( scholae, sectae )/ zakłady nauczania/ zgrupowania uczonych prawników

- Sabinianie,

- Prokulianie

Juryści:

- LABEO ( Marcus Antistus Labeo- I w. p.n.e./I w., zwolennik ustroju republikańskiego, 400 ksiąg, późniejsza tradycja przypisała mu założenie szkoły Prokulianów,

- SABINUS ( Massurius Sabinus )- I w., przywódca szkoły Sabinianów, jako pierwszy ekwita uzyskał ius publice respondendi, wydał dzieło o prawie cywilnym libri tres iuris civili,

- CELSUS ( Publius Iuventius Celsus, filius )- należał do Prokulianów, autor licznych sformułowań i maksym,

- JULIAN ( Salvius Iulianus )- jemu Hadrian powierzył ostateczną redakcję edyktu pretorskiego, należał do Sabinianów, ale jego autorytet przyczynił się do wygaśnięcia sporów pomiędzy obydwiema szkołami, dzieło- Digesta w 90 księgach

- PAPINIAN ( Aemilius Papinianus )- uznany za najwybitniejszego jurystę rzymskiego ( "książę jurystów rzymskich" )- zginął w 212 stracony na rozkaz Karakalli z powodu odmowy usprawiedliwienia przed senatem morderstwa popełnionego przez cesarza na osobie brata Karakalli- Gety, do absolutnej perfekcji doprowadził oszczędność słowa: "aby w umotywowaniu podać tylko te zasady, które ocenę usprawiedliwiają, a całość wystylizować w taki sposób, iżby ani jednego wyrazu nie można było skreślić i ani jednego nie potrzeba było dodawać ),

- PAULUS ( Iulius Paulujs )- zbiory przypadków praktycznych ( quaestiones, responsa ), monografie, koncentrował się bardziej na objęciu dzieł poprzedników- komentarzy do prawa cywilnego i edyktu pretorskiego, 300 dzieł,

- ULPIAN ( Domitius Ulpianus )- zginął w 233 zamordowany przez swych podwładnych jako dowódca gwardii pretoriańskiej, komentarze, monografie, podręczniki jasne i przystępne, 1/3 Digestów składa się z jego dorobku,

- GAIUS- II w. nie sprawował funkcji publicznych, nie miał ius publice respondendi, zajmował się nauczaniem prawa, dzieła: komentarze do ustawy XII tablic, edyktów ( jedyny komentarz do edyktu prowincjonalnego ), podręczniki, monografie- INSTITUTIONES- zawarty w 4 księgach elementarny wykład rzymskiego prawa prywatnego wg systemu personae, res, actiones, jedyny egzemplarz odkryto w 1816 w bibliotece kapituły w Weronie, tekst odczytano niszcząć jednak bezpowrotnie 1/5 całości, jednak w 1927 i 1933 w Egipcie znaleziono dwa papirusy ( pierwsza publikacja- 1820 )

5c. Dominat

W dominacie zaszła konieczność dostosować dotychczasowe prawo metropolii rzymskiej do bardziej uproszczonych warunków ekonomicznych, do przemian społecznych i przesuwającego się w kierunku wschodnim ośrodka państwowości, juryści uginali się pod ciężarem dwóch wielkich autorytetów:

- politycznego- cesarza,

- fachowego- jurystów okresu klasycznego

- zaniechano ius publice respondendi, cesarze sami przejęli funkcję wyjaśniania wątpliwości, zastrzegając wykładnię prawa wyłącznie dla siebie

- jedyną możliwością działania było redagowanie reskryptów i innych aktów cesarskich ( okres biurokratyczny )

Metody pracy:

- uproszczenie spuścizny historycznej do skromniejszych wymagań i niższego poziomu kultury prawniczej,

- propagowano to co proste, bardziej przystępne i bardziej ogólne, a mniejszym zainteresowaniem cieszyło się to, co największe i finezyjne,

- opracowania dzieł klasyków ( a następnie opracowania opracowań- anonimowe albo "pod firmą" klasyków ),

- bardziej abstrakcyjne ujmowanie materiału prawnego,

- sztuka definiowania,

- przedziały klasyfikacyjne,

- ogólne zasady

Nauczanie prawa:

- poprzednio prywatne, teraz państwowe, regularne szkoły prawnicze ze stałą obsadą profesorską i ustalonymi programami nauczania,

- szkoły retorów,

- najważniejsze uczelnie:

- zachodnia w Rzymie ( oblegana przez studentów, cesarz Walentynian ograniczał liczbę wpisów i dopuszczalny czas trwania studiów ), przetrwała upadek Cesarstwa Zachodniegorzymskiego,

- wschodnia w Bejrucie,- "matka prawa", profesorowie- "nauczyciele świata", prace profesorów:

- greckie przekłady tekstów łacińskich ( parafrazy ),

- zestawienia treści ( indices ),

- krótkie komentarze ( scholia ),

- zbiory fragmentów podobnych ( paratitla )

- opracowania monograficzne ( libri singulares )

- wschodnia w Konstantynopolu

Programy nauczania:

I rok- instytucje Gaiusa ( dupondii- rekruci ),

II - komentarze do edyktów ( edictales ),

III- responsa Papiniana ( Papinianistae ),

IV- responsa Paulusa ( lytae- z greckiego- rozwiązywać ),

V- "nowe prawo" ( ius novum )- prolytae

za Justyniana:

I rok- Instytucje, 4 pierwsze księgi Digestów,

II- IV- dalsze księgi Digestów,

V- Kodeks

6) Zwyczaj:

- powoływano się na zwyczaje przodków ( mores maiorium ) jako na uzasadnienie urządzeń społecznych i prawnych,

- nie było jednak dobrych warunków do rozwoju prawa zwyczajowego, gdyż jego normy zanim zdołały okrzepnąć podnoszone było do rangi przepisów prawa pisanego edyktami lub przez opinie jurystów, zaś te, które nie zostały podniesione do rangi prawa obowiązującego usankcjonowane były piętnowaniem "notami cenzorskimi".

- przedmiotem regulacji były przede wszystkim prawo rodzinne, prawo własności, zobowiązania kontraktowe,

7) Ustawa XII tablic ( LEX DUODECIM TABULARUM )- w latach 451- 450 r. p.n.e.- była odbiciem żądań plebsu, gdyż patrycjusze interpretowali dotychczasowe, niezbyt precyzyjnie sformułowane normy w sposób korzystny dla siebie.

- zredagowały ją dwie komisje złożone z 10 mężów ( decemviri legibus scribundis ), a do jednej dopuszczono plebejuszy.

- Liwiusz opisuje ją jako FONS OMNIS PUBLICI PRIVATIQUE IURIS: "źródło całego prawa publicznego i prywatnego", choć jest w tym sporo przesady

Ustawa regulowała:

a) postępowanie egzekucyjne w sprawach prywatnych,

b) następujące dziedziny prawa prywatnego:

- prawo własności,

- prawo sąsiedzkie,

- prawo graniczne

- prawo zobowiązań powstających ze szkody na osobie lub majątku,

- prawo spadkowe ( dziedziczenie ustawowe, testament, legaty ),

- nieliczne przepisy dotyczące prawa rodzinnego

III.2. Źródła prawa okresu dominatu

1. IUS NOVUM- w monarchii absolutnej jedynym źródłem "nowego prawa" ( IUS NOVUM ) było ustawodawstwo cesarskie.

- znikły mandata

- mniejsza rola decreta

- więcej rescripta przez zanik prawotwórczej działalności jurystów

- najważniejsze edicta, które przyjęły nazwę LEGES GENERALES/LEGES EDICTALES

Aby uporządkować zbiory ustawodawstwa cesarskiego powstały trzy zbiory:

1) Codex Gregorianus- uporządkowany zbiór konstytucji cesarskich z okresu od cesarza Hadriana ( 117- 138 ) do 291 r., ( prywatny )

2) Codex Hermogenianius,- uzupełnienie Codex Gregorianus w obrębie panowania Dioklecjana do 295, być może objemował także okres do panowania Konstantyna Wiekiego ( 314 ) ( prywatny )

3) Codex Theodosianus- jest to urzędowy zbiór z 438 różniący się od poprzednich charakterem prawnym, bogactwem materiału, sposobem jego opracowania i historycznym znaczeniem obejmujący konstytucje cesarskie wydane za panowania Konstantyna Wielkiego ( od 312 )- ponad 3000 aktów normatywnych, podzielony na księgi i tytuły, w obrębie których konstytucje ( leges ) umieszczono w porządku chronologicznym, paragrafy:

- przede wszystkim są to przepisy prawa publicznego ( 12/16 ksiąg )

- zbiór o charakterze oficjalnym, bo konstytucje obowiązywała nadal

2. IUS ANTIQUUM/VETUS to dawne prawo pochodzące z poprzednich okresów, najpełniejszym jego wyrazem była w dominacie literatura klasyczna, zwłaszcza dzieła Paulusa i Ulpiana. Utrwaliło się przekonanie o obowiązywaniu dawnego prawa ( zwanego ius dla przeciwstawienia nowego- zwanego leges ). Materiał był jednak tak ogromny i zagmatwany, iż zaszła konieczność jego opracowania- zwięzłego, prostego, ale przydatnego dla praktyki.

a) Pauli Sententaie to zbiór zwięzłych zasad prwanych, opracowany na dziełach Paulusa, dotyczący prawa prywatnego, w mniejszym stopniu karnego, podanie zwięzłych zasad prawnych ( sententiae ) bez kazuistyki i poruszania kwestii spornych, dzieli się na 5 ksiąg, tytuły i fragmenty ( III w. ), przez Konstantyna Wielkiego uznane za źródło prawa obowiązującego.

b) Regulae Ulpiani to elementarne opracowanie dzieł Ulpiana ( pocz IV w. )

c) Fragmenta Vaticana to prywatny zbiór dokonany na Zachodzie w IV w. mający charakter pionierski, zawierający fragmenty dzieł Papiniana, Paulusa, Ulpiana , leges z kodeksów: gregoriańskiego, hermogeniańskiego, materiał ugrupowano w tytuły poświęcone poszczególnym zagadnieniom, fragmenty z pism klasyków z podaniem autora i miejsca ( analogicznie jak w Digestach Justyniana ).

Zbiory te nie rozwiązały wszystkich trudności, a państwo pogrążało się w "anarchii prawniczej",

a) Konstantyn Wielki ( 321 ) pozbawił wszelkiego znaczenia Notae - uwagi krytyczne Paulusa i Ulpiana do dziel Papiniana, ażeby położyć kres wieczystym sporom uczonych,

c) Konstytucja raweńska ( 426 )- "ustawa o cytowaniu"- wyróżniono 5 jurystów: Gaiusa, Papiniana, Paulusa, Modestyna, Ulpiana, jeżeli opinie jurystów były zgodne, wiązały sędziego bezwzględnie, jeśli nie było zgody, sędzia kierował się opinią większości, w przypadku równości głosów przeważał autorytet czołowy- Papinian,

c) zmiana konstytucji raweńskiej ( 438 (- walor obowiązujący zachowują pisma dawnych jurystów, jeśli na nie powołuje się któryś z pięciu uprzywilejowanych, a cytowane opinie zostaną ustalone przez porównanie większej ilości rękopisów

Jednak prawo oficjalne było coraz mniej przydatne, nastąpił renesans prawa zwyczajowego i krzewiły się lokalne "prawa ludowe":

a) renesans prawa zwyczajowego- ze względu na powrót do różnych form gospodarki naturalnej, a kunsztownemu prawu cesarskiemu odpowiadały coraz bardziej proste i łatwe normy prawa zwyczajowego. Podstawą obowiązywania była:

- dawność zwyczaju ( vetustas )

- jego ogólna aprobata ( consensus omnium ),

- racjonalny charakter,

- brak sprzeczności z ustawami ( dopuszczalna consuetudo praeter legem, a nie tak łatwo contra legem- przeciw ustawie ),

b) prawa ludowe ( Volksrechte ), inspirowane często przez kulturę grecką,

c) wulgaryzacja prawa rzymskiego:

- uproszczenie prawa klasycznego i cesarskiego, rezygnacja z jego wysokiego poziomu naukowego,

- zarówno w formie, treści aktów prawnych, ustaw, literaturze prawniczej,

- aparatura pojęciowa zatraciła dawną precyzję ( za Konstantyna W., stałą się niejasna i rozwlekła ),

- zacieranie granic pojęciowych pomiędzy instytucjami prawnymi ( np. rozchwiały się klasyczne rozgraniczenia pomiędzy posiadaniem, własnością a prawami na rzeczy cudzej ),

PRAWO WULGARNE jest przeciwstawieniem pojęciowym prawa klasycznego, jest w stosunku do niego uboższe w treści i mniej dokładne w formie, natomiast lepiej odpowiadało potrzebom praktyki i ogólnemu stanowi kultury umysłowej okresu dominatu )

Juryści

Królestwo ( kon. VII w p.n.e.- VI/V w. p.n.e. )	brak
Wczesna Republika ( V w. p.n.e.- poł. III w. p.n.e. )	Tiberius Coruncanius
Późna Republika ( III w. p.n.e.- I w. p.n.e. )	Sextus Aelius Paetus Castus Marcus Portius Cato Lincianus Manius Mnillus Marcis Iunius Brutus Publicus Mucius Scaevola Quintus Mucius Scaevola Agulius Gallus Servius Sulpicius Rufus Alfenus Varus Trabatius Testa Aelius Tubero
Pryncypat ( I w. p.n.e.- II w. n.e. )	I w. p.n.e.- kon. I w. n.e. M.A. Labeo C.A.Capitos M.Sabinus C.Cassius Longinus, M.C.Nerva ( ojciec ) Prokulus kon. I w.n.e.- 180 r C.O. Iavolenus, Pegasus, Celsus ( ojciec ) L.Neratisu Priscus P.Iuventus Celsus ( syn ) P.Salvius Iulianus Uplus Marcellus Q.Cervidius Scaevola Florentinus Sextus Pomponius Gaius Aemilius Papinianus Iulius Paulus J.Rufinius Domitius Ulpianus A.Marcianus A.Marces H.Modestinus
Dominat ( III w.n.e.- 476/1453 )	Uczeni szkoły w Bejrucie: Eudoxius Patriculus Thalaleus Anatolius Dorotheus Isidorus Uczeni szkoły w Konstantynopolu Theophilus Theodorus Stephanus Tribonianus

Gatunki dzieł prawniczych

Gatunek	Królestwo/ Wczesna Republika	Późna Republika		Pryncypat	Dominat
zbiory formuł czynności prawnych i skarg	TAK	TAK	TAK		NIE
responsa- pisemne odpowiedzi na zapytania prawne osób prywatnych, sędziów, magistratur, zawierały opinie i porady prawne, a także konkretne rozstrzygnięcia	TAK	TAK	TAK		NIE
quaestiones- kwestie, miały charakter kazuistyczny, zawierały rozstrzygnięcia przypadków rzeczywistych lub wymyślonych	NIE	NIE	TAK		TAK
disputationes- dysputy, miały charakter kazuistyczny, pisane w formie rozmów poświęconych rozstrzygnięciu przypadków prawnych	NIE	NIE	TAK		NIE
epistulae- pisemne opinie prywatne jurystów ujęte w formie listów	NIE	NIE	TAK		NIE
digesta- zbiory wszystkich dotychczasowych rozstrzygnięć danego jurysty, miały charakter kazuistyczny i problemowy	NIE	NIE	TAK		NIE
komentarze do edyktów magistratur, do ius civile, składały się z fragmentów określonych tekstów, ich interpretacji oraz objaśnień	NIE	TAK	TAK		TAK
notae- uwagi krytyczne do pism wcześniejszych jurystów, które umieszczane były na samym tekście objaśnianym	NIE	NIE	TAK		NIE
dzieła dydatkyczne	NIE	TAK	TAK		TAK
monografie- omawiały szczegółowo konkretne instytucje prawa	NIE	TAK	TAK		NIE
zbiory systematyzacyjne, problemowe	NIE	TAK	TAK		NIE
wyciągi z pism wcześniejszych jursytów	NIE	NIE	TAK		TAK
regulae iuris- pojęcia, reguły prawne o charakterze abstrakcyjnym, ogólnym, kompilowane dla celu nauczania praktycznego	NIE	NIE	TAK		TAK
definitiones- definicje, także ogólne zasady	NIE	NIE	TAK		TAK
opiniones- zbiory opinii poszczególnych jurystów	NIE	NIE	TAK		TAK
differentiae- rozróżnienia, które zawierały różnego rodzaju podziały	NIE	NIE	TAK		TAK
sententiae- mniemania, zbiory poglądów poszczególnych jurystów	NIE	NIE	TAK		TAK
libri de officio- instrukcje dla urzędników, traktujące o działalności urzędowej określonych urzędników	NIE	NIE	TAK		NIE
zestawienia wyjątków ( excerptów ) z konstytucji cesarskich pism jurystów	NIE	NIE	NIE		TAK
interperationes- interpretacje, opracowania, zawierające skracające parafrazy objaśniające	NIE	NIE	NIE		TAK
dzieła prawników ze szkół prawniczych na wschodzie: - iudices summae- krótkie streszczenia, - paratitla- wskazania paralelnych tekstów, - paragraphai- objaśnenia tekstów	NIE	NIE	NIE		TAK
zbiory ius i leges, konstytucji cesarskich	NIE	NIE	NIE		TAK

- oddziaływanie inspiracyjne w przeszłości,

- statuty Kazimierza Wlk.

- sobór w Konstancji ( 1415 )- roszczenia Krzyżaków odnośnie ziem litewskich zostały odparte przez Pawła Włodkowica argumentem nemo plus iuris ad alium transferre potest quam ipse habet- cesarz nie mógł nadać Krzyżakom tych ziem, bo sam nigdy nie posiadał do nich praw,

- w jednym z przekazów zawartych w digestach Ulpian występuje z przydomkiem nobilis, nobilissimus ( szlachetny w znaczeniu przynależności stanowej )- postglosatorzy ( Bartolus ) doszli do wniosku, że prawnik, który zajmuje się nauczaniem prawa przez 20 lat otrzymuje szlachectwo- przywilej Zygmunta Starego 1535- szlachectwo dla wszystkich, którzy zajmują się nauczaniem prawa przez 20 lat,

- pogląd Gabriela Taszyckiego ( 1792 ), zawarty w prospekcie do kodeksu Stanisława Augusta, sugestie dotyczące kobiet- pozbawienia ich zdolności majątkowej, wykluczenia od spadkobrania lub uczestnictwo w nim tylko w niewielkim stopniu ( kobieta powinna mieć posag lub dożywocie ), był to pogląd wzorowany na leges sumpturiae ( ustawy przeciwko zbytkowi i nadmiernym wydatkom ),

- Fryderyk Zoll ( starszy )- "O podstawach rzymskiego prawa spadkowego"- oparł się na Ustawie XII tablic- pokrewieństwo kognacyjne nie powinno być jedyną podstawą dziedziczenia beztestamentowego w nowoczesnym ustawodawstwie, powinno to być tylko pokrewieństwo do określonego stopnia, w miejsce dalszych krewnych miała wstępować gmina spadkodawcy- a więc prawo rzymskie stanowiło uzasadnienie postulatów de lege ferenda,

- po I wojnie światowej zaistniał dylemat czy Polska stanowi kontynuację królestwa przedrozbiorowego czy nowy twór państwowy. Od rozstrzygnięcia zależało, czy Polska może rościć sobie prawa do dawnych granic czy musi zadowolić się granicami narzuconymi przez zaborców, jak również podniesiono sprawę konfiskat majątków, szczególnie powstańczych w zaborze rosyjskim po powstaniu listopadowym. W rozstrzygnięciu odwołano się w doktrynie prawa międzynarodowego do instytucji prawa rzymskiego- ius postliminii ( prawo powrotu )- obywatel rzymski, który dostał się do niewoli, uwa- similum iuris Romanum Iure Polonia centuria una- Tomasz Drezner- porównanie prawa rzymskiego i polskiego ( zasada actor sequitur forum rei, choć zestawiał też niektóre instytucje absurdalne- np. Zgromadzenie Ludowe z Sejmem polskim ),

- Ius Culmense- odmiana prawa magdeburskiego, wprowadzona na terenie Państwa Krzyżackiego w 1253 na mocy przywileju lokacyjnego dla Torunia i Chełmna ( brak urzędowej kodyfikacji ), od 1466 kształtowane pod wpływem żywiołu polskiego ( Prusy Królewskie i Książęce ), obie części Prus posiadały wspólny sejmik, na którym przyjęta miała być kodyfikacja, a następnie zatwierdzona przez króla ( nie doszło do niej ze względu na konflikt szlachty z mieszczaństwem na tle spadkobrania kobiet )

- istniały 3 projekty kodyfikacyjne: Rewizje: Nowomiejska, Lizdbarska, Toruńska,

- Rewizja Nowomiejska- napisana po łacinie, traktowano ją właśnie jako teritum comparationis- w systemie naszym cessio bonorum nie jest stosowane- prawo magdeburskie dopuszczało pomocnicze stosowanie prawa rzymskiego, wykluczenie znalezienia skarbu jako pierwotnego sposobu nabycia własności- w prawie chełmińskim skarb traktowano jako akcesję gruntu,

- oddziaływanie inspiracyjne

Henryk Kupiszewski ( pierwszy ambasador III RP w Watykanie w pracy "Prawo rzymskie a współczesność" wymienił m.in. następujące dziedziny oddziaływania prawa rzymskiego:

- zapobiegło inflacji prawa- bowiem współcześnie żyje się jak w Utopii Morusa- ludzie żyją wg tylu praw, że nie mogą ich poznać i tak zagmatwanych, że nie można ich zrozumieć,

- nawet najlepiej przygotowana kodyfikacja ulega starzeniu i wynaturza stosunki prawne ( konieczność dostosowania prawa do nowych zjawisk społecznych ),

- aby kodyfikacja nie zawiodła oczekiwań, konieczne jest spełnienie warunków, stosujący powinien je znać, do jego aplikacji konieczne jest pewne instrumentarium, które pozwala stosować to prawo do nowych zjawisk społecznych- nauczanie prawa tylko obowiązującego prowadzi do gloryfikacji tego prawa,

- chorobą współczesnych ustawodawstw jest ich objętość ( znajomość prawa- "koszmarna fikcja" ), co wynika z etatyzacji ( udziału państwa ) oraz coraz nowych dziedzin życia, państwo chce zaprogramować sposób zachowania w każdej sytuacji, mechaniczne stosowanie prawa w odpowiednich warunkach,

- lekarstwem na przerost tych norm prawnych ma być albo mechaniczna redukcja albo podniesienie świadomości prawnej obywateli i lepsze przygotowanie prawników w dziedzinie aplikacji prawa- podkreślenie roli prawa rzymskiego, w których zakotwiczone są pierwociny dogmatyki prawnej, odpowiednie instrumenty pozwalające na właściwe stosowanie prawa ( rola analogii jako środka ograniczania konieczności tworzenia norm prawnych ),

-rola tradycyjnych sposobów interpretacji ( a minori ad maius, a maiori ad minus, a contrario ),

- rola ideałów etycznych ( fides= dobra wiara, postulat rzetelnego postępowania, wstrzymanie się od podstępu, dotrzymywanie raz danego słowa, konieczność trzymania się raz ogłoszonego edyktu przez magistraturę, equitas= równe prawa pod względem przedmiotowym i podmiotowym, fides + equitas= iusticia ( fundamentalna sprawiedliwość ), współcześnie ma miejsce rozejście się prawa i etyki,

- postulat konsolidacji moralnej ludzi, jak istniała w Rzymie ( prawo i etyka- ratunek przed techniką ),

- prawo rzymskie ma szanse odegrać rolę elementu integrującego prawa całej planety ( prawo rzymskie jest modelem współżycia ludów żyjących według różnych praw w jednym organizmie państwowym- nie występowały sprzeczności, prawa narodowe wpływały na uzupełnienie prawa rzymskiego ),żany był za zmarłego, ale jeśli wrócił- jego zawieszone prawa odżywały. Z tej instytucji wywnioskowano, iż Polsce następuje powrót do dawnych stosunków prawnych w odniesieniu do jej terytorium.

USTAWODAWSTWO JUSTYNIANIA I WIELKIEGO ( pan. 525- 565 ) i dalsze losy prawa rzymskiego )

Przyczyny:

a) chaos w materiale prawnym ( ius i leges ),

- o ile leges były jeszcze do objęcia dzięki zbiorom gregoriańskim, hermogeniańskim, teodozjańskim, to urywały się one na 438, a prywatne zbiory nowel poteodozjańskich- na 468, to w ius nie udało się zaprowadzić ładu ustawami o cytowaniu,

b) rozdźwięk pomiędzy potrzebami państwa wschodniorzymskiego a archaiczną i nieprzejrzystą nadbudową prawną,

c) Justynian, chcąc odbudować potęgę Imperium Romanum dążył również do uporządkowania materiału prawnego, mającego utrwalić jego autokratyczną władzę i utwierdzić stanowisko Kościoła. Zadanie to zlecił Trybonianowi. Był on:

- szefem urzędów centralnych ( magister bifficiorum ),

- ministrem sprawiedliwości ( quaestor sacri potatii ),

Efekty działalności ustawodawczej Justyniana:

1) INSTITUTIONES SIVE ELEMENTA ( 533 )- wstępny podręcznik do nauki prawa, ponadto obowiązująca ustawa ( bowiem podstawowe zasady prawa musiały mieć formalną postać woli cesarza ),

- przygotowane przez komisję Tryboniana oraz profesorów prawa Teofila z Konstantynopola i Doroteusa z Bejrutu,

- wykład jest dogmatyczny, abstrakcyjny i anonimowy, przedmiotem są podstawowe pojęcia i źródła prawa, prawo prywatne, karne, proces cywilny,

- 4 księgi, oparte na systematyce Gaiusa, dzielone na tytuły, opatrzone nagłówkami i paragrafy,

2) DIGESTA SEU PANDECTAE ( 533 ) to obszerny wybór z "prawa dawnego" tzn. z literatury prawniczej, dokonany urzędowo i podniesiony do rangi ustawy ( "prawo wyłuskane z całego prawa dawnego" )- ius ecucleatum ex omni vetere iure ),

- przygotowane przez 17- osobową komisję z Trybonianem, dwoma dygnitarzami państwowymi, 4 profesorów prawa, 11 adwokatów z Konstantynopola Komisja rozdzieliła pracę na 4 podkomisje, w wyniku czego powstały:

a) masa sabiniańska ( z traktatów pisanych w nawiązaniu do libri tres iuris civilis Sabinusa ),

b) masa edyktalna ( z komentarzy do edyktów ),

c) masa papiniańska ( z pism osnutych dookoła twórczości Papiniana i jego współczesnych ),

d) masa luźna ( appendix- przyczepka ),

- znalazły się tu pisma prawie 40 jurystów- głównie literatura klasyczna okresu pryncypatu z czego 2/3 pochodzi od 5 uprzywilejowanych w konstytucji raweńskiej, jednak są one przerobione dla potrzeb pełnienia funkcji ustawy bizantyńskiej ( interpolacje ),

- przedmiotem jest prawo prywatne, postępowanie cywilne, ponadto przepisy ustrojowe i administracyjne,

- systematyka: dzielą się na księgi, tytuły, fragmenty i paragrafy,

3) CODEX VETUS ( 529 ) to zbiór konstytucji cesarskich,

- przygotowany przez komisję złożoną z 7 urzędników pod przewodnictwem Janneso z Kapadocji,

4) CODEX IUSTINIANUS ( 534 ) to zbiór konstytucji cesarskich ( leges ) oparty na Codex Vetus, Quinquginta decisiones- 50 rozstrzygnięć od cesarza Hadriana )

- przygotowany przez komisję Tryboniana, Doroteusa i 3 adwokatów,

- przedmiotem są źródła prawa, prawo kościelne, ustrojowe, karne, administracyjne,

- systematyka: 12 ksiąg, konstytucje ( leges ), paragrafy,

5) NOVELLAE CONSTITUTIONES to zbiór konsytucji wydanych przez Justyniana w latach 533- 565 oparty na pismach prywatnych kompilatorów, ułożonych w porządku chronologicznym.

- systematyka: rodziały ( capta ), paragrafy ze wstępami ( profatio ) i słowem końcowym ( epilogus ),

- przedmiotem regulacji są prawo publiczne, administracyjne, finansowe, małżeńskie, spadkowe,

- wydane w języku greckim,

6) CORPUS IURIS CIVILIS to używane od XVI w. określenie całego ustawodawstwa Justyniana ( w odróżnieniu od Corpus Iuris Cannonicii ),

Znaczenie ustawodawstwa Justyniana:

a) język łaciński był niedostępny, nieznany mieszkańcom Cesarstwa Bizantyńskiego,

b) niepraktyczne zgrupowanie prawa obowiązującego w osobnych zbiorach dla ius i leges,

c) wiele urządzeń nieprzydatnych dla praktyki,

d) znaczenie historyczne jako prawo obowiązujące,

e) źródła poznania prawa rzymskiego,

f) zahamowania wulgaryzacji prawa,

g) zachowanie dorobku jurysprudencji rzymskiej,

Prawo rzymsko- bizantyńskie po śmierci Justyniana ( 565- 1453 )

Justynian zabronił komentowania Digestów, zezwolił jedynie na tłumaczenie ich na język grecki, co jednak długo się nie utrzymało.

PARAFARZA TEOFILA to swobodny przekład Instytucji Justyniana na język grecki ( Institutiones paraphrasis Graeca ), dokonany przez Teophilusa, profesora prawa w Konstantynopolu, współpracownika Tryboniana.

EKLOGA ( Ecloge ) to prosty i stosunkowo niewielki zbiór przepisów prawa cywilnego i karnego o przeznaczeniu praktycznym zawierający wyciąg ( ecloge ), z ustawodawstwa Justyniana i prawa zwyczajowego, ogłoszony w 726 r. na polecenie cesarza Leona III.

BAZYLIKI to opracowania prawa justyniańskiego, "selekcja dawnych praw" zrealizowana przez cesarza Ludwika IV Filozoda ( 888- 889 ) spisana w języku greckim. Cechy:

- jednolitość,

- systematyka: 60 ksiąg,

- aktualizowane i uprzystępniane przez nowele cesarskie, komentarze,

HEKSABIBLOS to streszczenie Bazylik z 1345 zawierające przepisy prawa cywilnego i karnego, opracowane w Salonikach przez prawnika- praktyka Konstantyna Hemenopulusa,

- 6 ksiąg ( stąd nazwa ),

- nazwany "żałosnym wyciągiem z wyciągów", podawał jednak w zwięzłej i przystępnej formie zasady prawa rzymskiego, do 1846 obowiązywał w Grecji, do 1817 w Besarabii,

"Rzym starożytny dwukrotnie zdobył świat- raz jako twórca Pax Romana i drugi raz dzięki recepcji prawa rzymskiego, które w sposób bezkrwawy zapanowało nad wszystkimi cywilizowanymi narodami"- Rudolf Ihering,

1) W państwach szczepowych, które położyły kres Cesarstwu ludność rządziła się prawem rzymskim w zwulgaryzowanej postaci. W V wydane zostały LEGES ROMANAE BARBARORUM, obowiązujące zbiory prawa,

a) Lex Romana Visigothorum,

b) Lex Romana Burgundorum,

c) Edictum Theodorici,

2( Z prawa rzymskiego skorzystał Kościół przy formułowaniu systemu prawa kanonicznego ( auctoritas Romanae Eclesiae ),

3) 800 r.- odnowienie Cesarstwa,

4) XII w.- odkrycie Digestów justyniańskich, początki studiów nad prawem rzymskim:

4a)- kierunek utylitarny- prawo rzymskie po włosku- "w kolejności wskazanej przez źródła"

a) SZKOŁA GLOSATORÓW: XI/XII w.- Irrenius w Bolonni, nazwa pochodzi od metody pracy polegającej na "glosowaniu" tekstów antycznych krótkimi uwagami ( interlinarna- między liniami lub marginalna- na marginesie ),- Glossa Ordinaria ( Accurius ),

b) SZKOŁA KOMENTATORÓW ( XII/XIV w. )- Bartolus de Saxoferato, Baldus de Ubaldis )- celem było ożywienie antycznego prawa rzymskiego, dostosowanie go do warunków XIV w. Nazwa pochodzi od ich wypowiedzi- obszernych komentarzy, a nie krótkich uwag- glosów,

Dzięki obu szkołom w XV/XVI w. dokonała się w Niemczech recepcja prawa rzymskiego, a prawo to przystosowywano do potrzeb praktyki,

- kameraliści ( XVI/XVII w. ),

- praktycy ( XVII/XVIII w. ),

- pandektyści ( XVIII/XIX w. ),

Zasięg obowiązywania zaczął się kurczyć wraz z wielkimi kodyfikacjami XIX w.,

4b) kierunek "jurysprudencji eleganckiej"- prawo rzymskie "po francusku",

Odrodzenie przyniosło za sobą zainteresowanie prawem rzymskim czysto poznawcze:

- holenderska "jurysprudencja elegancka",

- systematyczne ujęcie prawa rzymskiego,

- przedstawiciele: Kjacjusz, Donellus.

- niemiecka szkoła historyczna ( odkrycie i wyzyskanie Instytucji Gaiusa ),

NEOHUMANIZM to kierunek badań nad prawem rzymskim w którym dominują cele poznawcze, rozwija się od XIX w. do dziś.

Okres w dziejach Rzymu	Okres prawa rzymskiego	Cechy charakterystyczne	Rodzaje źródeł prawa	Leges	Juryści
Królestwo ( kon. VII w p.n.e.- VI/V w. p.n.e. )	Prawo archaiczne	- silny związek prawa i religii, - brak rozróżnienia między ius a mos, - brak norm ogólnych, szukanie rozwiązań dla konkretnych przypadków	prawo zwyczajowe- mos ad maiorum	Leges Regiae, Ius Papirianum- zebrane i spisane przez Papiriusa normy prawa zwyczajowego, głównie sakralnego,
Wczesna Republika- V w. p.n.e.- poł. III w. p.n.e.	Prawo archaiczne	- wyodrębnienie prawa od religii: świecki charakter, - oddzielenie prawa od zwyczaju, - pojęciowe usamodzielnienie się prawa, - jednolity charakter prawa prywatnego- ius Quiritium, zakres podmiotowy- obywatele rzymscy, - początku ius praetorium, - działalność pontyfików, jurysprudencja pontyfików, jednolitość interpretacji i stosowania prawa, - twórcza interpretacja Ustawy XII tablic, - początku jurysprudencji świeckiej- kautelarnej	prawo zwyczajowe, prawo stanowione: 1) leges, 2) edykty magistratur	- ustawa XII tablic ( 451- 450 r. p.n.e. ), - Ius Flavianum- 304 p.n.e.- kalendarz sądowy, zbiór formuł procesowych, - Lex Canuleia de conubia patrum et plebis- 445 p.n.e., - Lex Licinia Sextiae de pretore, de consule plebeio, 367 r. p.n.e.- Leges Publitiae Philionis de olebiscites, de patrum auctoritate- 339, Lex Poetelia Papiria de nexis- 326, Lex Hortensia- 287, Lex Aequilia- 286	- Tiberius Coruncanius
Późna republika ( poł. III w. p.n.e.- I w. p.n.e. )	Prawo przedklasyczne	- brak jednolitości prawa prywatnego, - zespoły, kompleksy norm prawnych, które się wzajemnie uzupełniają i krzyżują, - kryteria odróżnienia: 1) pochodzenie

Wyrażenie niejednoznaczne. O kontrowersjach wokół znaczenia terminu actiones patrz niżej,

Co ciekawe, w prawie angielskim, niezależnym od prawa rzymskiego, istniała bardzo podobna dwoistość. Equity law było próbą uporządkowania obowiązującego prawa, opierającego się na prawie tworzonym przez sądy- common law, w ten sposób common law było często odnowieniem i przystosowaniem do nowej rzeczywistości norm equity law, podobnie jak ius honorarium regulowało często kwestie w oparciu o doświadczenia ius civile, aczkolwiek z uwzględnieniem potrzeb danej sytuacji,

W zależności od części państwa ( wschodniej/zachodniej ),

Chodzi tu o wątpliwości związane z pozycją senatu rzymskiego, który działał jako ciało doradcze, nie miał bezpośrednich uprawnień ustawodawczych, miał natomiast wpływ pośredni- zatwierdzał ustawy zgromadzeń ludowych ( auctoritas pactum ), pobudzał inicjatywę urzędników przy pomocy sugestii i zaleceń ( consulta- opinie, rady ). Natomiast u schyłku republiki senat wkroczył już wprost w dziedzinę stanowienia ustaw, formalnie zastrzeżoną dla zgromadzeń ludowych, a II w. n.e. przejął ostatecznie ich funkcje, natomiast stał się instytucją całkowicie podległą cesarzowi, którzy mieli w ręku uprawnienia cenzorów w sprawie uzupełniania składu senatu ( lectio senatus ). Uchwały senatu stały się jedynie maskowanymi postanowieniami cesarzy, do których należała inicjatywa ustawodawcza, a często ich wnioski przyjmowane były bez sprzeciwu i dyskusji. Juryści rzymscy nie powoływali się już nawet na formalną uchwałę senat, ale właśnie na wniosek cesarski ( oratio principis ), który był podstawą tej uchwały. Ostatecznie w III w. p.n.e. senat spadł do roli miejsca, na którym publikowano wiążące decyzje cesarzy., a same uchwały senatu oznaczano jako orationes.

---