Microsoft Word - M. Konieczny - Byt określa świadomość.docx

Mariusz Konieczny – Byt określa świadomość

Nie świadomość ludzi określa ich byt, lecz -przeciwnie, ich byt społeczny określa ich świadomość.

Karol Marks

Znaczy to, że najpierw zmieniają się warunki zewnętrzne, najpierw zmienia się sytuacja ludzi,

a następnie zmienia się odpowiednio ich świadomość. W pracy tej zastanowimy się nad tym trochę
głębiej – dlaczego tak jest i jakie z wykorzystania tej zasady możemy odnieść korzyści, oraz jakie błędy
popełniają ci, którzy jej nie rozumieją.

W materialnym i jednolitym świecie…

Czym jest materia? To wszystko, co istnieje niezależnie od naszej świadomości i może być

źródłem  naszych  wrażeń.  Nie  są  formami  materii  wytwory  wyobraźni  lub  pojęcia  stworzone  przez
człowieka.,  różne  duchy,  pojęcia  dobra  i  zła,  gdyż  nie  istnieją  one  obiektywnie,  poza  naszą
świadomością.

O tym, że świat jest materialny, przekonują nas życiowe doświadczenia każdego człowieka,

praktyka całej ludzkości oraz materiały naukowe. Ziemia, słońce, układ słoneczny – przyroda w ogóle
istnieją  niezależnie  o  jakiejkolwiek  świadomości.  Nieodłączną,  wieczną  cechą  materii  jest  ruch  –
rozumiany  nie  tylko  jako  przemieszczanie  się,  ale  także  jako  zmienność,  rozwój.  Jedna  rzecz  w
przyrodzie ginie, a na jej miejsce zjawia się druga przy czym żadna cząstka materii nie ginie bez śladu i
nie  zmienia  się  w  nicość  i  odwrotnie:  żadna  najdrobniejsza  nawet  cząstka  materii  nie  powstaje  z
niczego. Ruch materii może odbywać się tylko w czasie i przestrzeni, zatem formami bytu materii są
więc przestrzeń i czas.  Prawo zachowania materii odkryte przez rosyjskiego uczonego Łomonosowa

podcinało korzenie twierdzeniom religijnym mówiącym o powstaniu świata z niczego. Prawo to,
udowadniające że nic nie może powstać z niczego i nic nie ginie bez śladu, doskonale dowodzi
materialności świata. Materia jest więc wieczna i nieskończona, nie znika bez śladu, nie powstaje z
niczego, może jedynie zmieniać swoją formę.

Świat jest nie tylko materialny, stanowi także jedność. Na czym polega jedność materialna

świata?  Polega  ona  na  tym,  że  wszystkie  formy  podlegają  ogólnym  prawom  przyrody,  mogą  się
przeobrażać jedna w drugą, każda może się przekształcić w inną i powstać z innej, oraz wszystkie ciała
materialne  są  ze  sobą  powiązane  i  wpływają  na  siebie  wzajemnie.  Nie  ma  żadnych  różnic  między
poszczególnymi formami materii gdyż jedne z nich mogą być przekształcone w inne. Również między
przyrodą  organiczną  i  nieorganiczną  nie  ma  jakiejś  granicy  nie  do  przebycia.  Przejście  od  materii
martwej  do  żywej  było  jakościowym  skokiem  w  ewolucji  materii,  co  zadaje  cios  wstecznym,
antynaukowym argumentom na rzecz powstania życia poprzez stworzenie.

… rodzi się świadomość…

Materia, jak już wspomniano, istniała zawsze, podczas gdy sam człowiek i jego świadomość

powstały  na  określonym  stopniu  rozwoju  przyrody,  jako  jej  produkt,  gdyż  materia  znajduje  się  w
ciągłym  ruchu  i  rozwoju.  Współczesna  nauka,  a  przede  wszystkim  fizjologia,  wyjaśniła  zagadnienie
powstawania  świadomości  tak  dalece,  że  słuszność  jego  w  najmniejszym  stopniu  nie  może  być
wątpliwa.  Nauka  twierdzi,  że  pierwsza  istota  nie  miała  świadomości.  Była  ona  obdarzona  tylko
zdolnością  reagowania  na  podniety  i  posiadała  pierwsze  zalążki  wrażeń.  Zdolność  ich  doznawania,
przechodząca powoli w świadomość, powstała u późniejszych istot żywych – zwierząt – stopniowo i
powstała w wyniku długotrwałego procesu rozwoju przyrody, a nie od razu, wraz z pojawieniem się
życia  na  ziemi.  Nie  wdając  się  w  szczegóły  chemiczno-biologiczne,  świadomość  jest  produktem
wysoko  zorganizowanej  materii,  jest  funkcją  mózgu.  Mózg  natomiast  jest  organem  świadomości,
organem myślenia. Myśl nie może istnieć samodzielnie. A zatem, nawet martwa materia, o ile jest
odpowiednio zbudowana, umie myśleć.. Świadomość jest zatem szczególną, swoistą funkcją wysoko
zorganizowanej materii.

Już dawno ludzie zaczęli się zastanawiać nad kwestiami materii u świadomości, a jako że były

one  jeszcze  nierozwiązane  przez  naukę,  zrodziły  się  z  gruntu  fałszywe  poglądy,  według  których
świadomość jest właściwością albo działalnością niematerialnej substancji – duszy. Religia zakłada, że
wieczny  jest  duch,  czyli  bóg,  natomiast  materia  została  stworzona  przez  niego,  a  więc  nie  jest
wieczna.  Stanowisko  to  nie  jest  oczywiście  poparte  żadnymi  argumentami  i  może  być  jedynie
przedmiotem ślepej wiary. Nauka stoi na stanowisku pierwotności materii, twierdząc że świadomość
nie  może  istnieć  bez  materialnej  podstawy,  bez  mózgu,  który  myśli.  Odrzuca  również  wszelkie
bzdurne fantazje o wędrówkach dusz.

… potrafiąca wpływać na materię w jej warunkach…

Uznając świadomość za rzecz wtórną, zależną od materii, za odzwierciedlenie w umyśle

ludzkim świata materialnego, należy jednocześnie podkreślić aktywną rolę świadomości w zmienianiu
obiektywnej rzeczywistości. Jak powiedziano, świadomość jest wtórna, jest odzwierciedleniem bytu.
Jednakże powstawszy jako odzwierciedlenie świata zewnętrznego, świadomość zdolna jest
następnie do oddziaływania na otaczający ją świat, na byt w kierunku jego przekształcania. Jak to
należy rozumieć? Czy to zaprzeczenie zasady „byt określa świadomość?” Otóż praktyczna działalność
człowieka jest podstawą poznania obiektywnie istniejących praw przyrody i społeczeństwa. Opierając
się na poznanych już, obiektywnych prawidłowościach, ludzie mogą przeobrażać przyrodę. Czynią to
na każdym kroku. Ludzie mogą nadać działaniu sił przyrody inny kierunek, mogą wpływać na procesy
lub zjawiska przyrodnicze. Ale oddziaływania świadomości na byt nie można pojmować w ten sposób,

że świadomość człowieka stwarza nowe prawa przyrody i społeczeństwa. Aktywna rola świadomości
polega na tym, że człowiek odzwierciedla, uświadamia sobie obiektywne prawidłowości, poznaje je i
opierając  się  na  nich  wykorzystuje  je  w  interesie  własnym  lub  społeczeństwa.  Znając  prawa
rozwojowe  przyrody  i  społeczeństwa  ludzie  mogą  przewidzieć  działanie  obiektywnych  praw  i
stosować  środki  ograniczające  lub  rozszerzające  zakres  ich  działania.  Poznanie  obiektywnych  praw,
opracowanie na tej postawie takich czy innych środków celu ujarzmienia sił przyrody. Ma ogromne
znaczenie  dla  praktycznej  działalności ludzkiej.  Świadomość,  która  powstała  na  gruncie  praktycznej
działalności ludzkiej, może wyprzedzać praktykę, wytyczać jej drogę, i kierować tą praktyką. Ale to, że
świadomość  wyprzedza  praktykę,  że  plan  budowy  wyprzedza  w  czasie  samą  budowę,  wcale  nie
przeczy  twierdzeniu  że  pierwotna  jest  obiektywna  rzeczywistość.  I  w  tym  wypadku  plan  budowy
opiera  się    na  określonych,  poznanych  przez  człowieka  prawach  przyrody.  Tak  więc  oddziaływanie
świadomości na byt – to nie stwarzanie przez człowieka nowych praw przyrody i społeczeństwa. W
wyniku  działalności  praktycznej,  w  oparciu  o  poznanie  obiektywnie  istniejących  praw,  człowiek
osiągnął możliwość świadomego oddziaływania na otaczający go świat.

… organizująca się u ludzi w społeczeństwa…

Z powyższych rozważań wynika, że rozwój strony materialnej, rozwój warunków

zewnętrznych poprzedza rozwój świadomości; najpierw zmieniają się warunki zewnętrzne, najpierw
zmienia się strona materialna, a następnie zmienia się odpowiednio świadomość, strona idealna.

Historia wykazuje, że jeżeli w różnych okresach nurtowały ludzi rozmaite idee i pragnienia, to

przyczyna  tkwi  w  tym,  że  w  różnych  okresach  ludzie  w  różny  sposób  walczyli  z  przyrodą  w  celu
zaspokojenia swych potrzeb i że odpowiednio do tego różnie układały się ich stosunki ekonomiczne.
Podstawą  życia  społeczeństwa  jest  produkcja  materialna.  Ludzie  muszą  mieć  żywność,  odzież,
mieszkanie i inne dobra, bez których nie można sobie wyobrazić życia Był okres, gdy ludzie walczyli z
przyrodą  wspólnie,  na  zasadach  komunizmu  pierwotnego;  wówczas  i  własność  ich  była
komunistyczna  i  dlatego  wtedy  nie  rozróżniali  niemal  co  moje,  a  co  twoje,  świadomość  ich  była
komunistyczna.  Jednakże,  mimo  wszystko,  siły  wytwórcze  ówczesnego  społeczeństwa  stały  na
niesłychanie niskim poziomie. Ludzie wytwarzali tylko tyle, ile potrzeba im było do życia. Nie było się
na  czym  wzbogacać.  Nie  było  więc  własności  prywatnej  i  państwa  Toteż  stosunki  produkcji  oparte
były  na  wspólnocie  pracy,  narzędzi  i  równym  podziale  podstawowego  dobra  —  żywności.  Ten  typ
stosunków w pełni odpowiadał stopniowi rozwoju sił wytwórczych ówczesnego społeczeństwa..

Podstawą pierwotnego społeczeństwa był ród — grupa ludzi połączona więzami

pokrewieństwa.  Początkowo  na  czele  rodu  stała  kobieta-pramatka,  która  zajmowała  się
gospodarstwem domowym — odzieżą, przygotowywaniem pożywienia, a także rolnictwem.
Gdy  ludzie  zaczęli  prowadzić  bardziej  osiadły  tryb  życia  w  związku  z  rozwojem  hodowli  bydła  i
rolnictwa,  nastąpił okres, gdy do produkcji przeniknęło rozróżnienie między moim a twoim — wtedy
również  własność  przybrała  charakter  prywatny,  indywidualistyczny  i  dlatego  świadomość  ludzi
powoli nasiąkła poczuciem własności prywatnej. Zajmujące się różnymi działami produkcji plemiona
zaczynają  wymieniać  między  sobą  produkty  swojej  pracy.  Staje  się  to  bodźcem  do  doskonalenia
narzędzi  pracy.  Pojawiają  się  narzędzia  żelazne,  bardziej,  wytrzymałe  i  wydajniejsze.  Pogłębia  się
proces  społecznego  podziału  pracy,  wyodrębnia  się  rzemiosło.  Rozwój  wymiany  prowadzi  do
powstania pieniądza. Zaistniała sytuacja, gdy człowiek produkował więcej, niż spożywał, a wymiana i
pieniądz  ułatwiają  gromadzenie  i  przechowywanie  bogactw.  Równe  początkowo  pod  względem
klasowym społeczeństwo rozpada się powoli na bogatych i biednych. W odróżnieniu od wspólnoty
pierwotnej, gdzie wszystko było wspólne — środki produkcji i wytworzone dobra — podstawą ustroju
stała  prywatna  własność  środków  produkcji.  Słowem,  rozwój  narzędzi  produkcji,  rozwój  sił
wytwórczych społeczeństwa doprowadził do rozsadzenia stosunków produkcji opartych na wspólnym
użytkowaniu  środków  produkcji  i  równym  podziale  wytwarzanych  dóbr.  W  ten  sposób  w  łonie
wspólnoty  pierwotnej  zrodziły  się  elementy  nowej  formacji  społeczno-ekonomicznej  –  ustroju
niewolniczego.

Prywatną własnością były nie tylko narzędzia, ale także człowiek - niewolnik, który je

wprawiał  w  ruch.  Na  tym  gruncie  zrodziła  się  podstawowa  sprzeczność,  właściwa  dla  wszystkich
ustrojów  klasowych  —  sprzeczność  między  interesami  garstki  wyzyskiwaczy  a  wyzyskiwanymi
masami.  Na  porządku  dnia  stanęła  walka  klasowa,  która  stała  się  odtąd  motorem  postępu
dziejowego  społeczeństwa  podzielonego  na  przeciwstawne  sobie  klasy  społeczne.  Dla  ochrony
swoich  interesów  oraz  utrzymywania  w  ryzach  posłuszeństwa  wyzyskiwanych  mas  właściciele
niewolników  powołali  szereg  instytucji:  siły  zbrojne,  urzędy,  sądy,  więzienia,  jednym  słowem  —
państwo.  Wszystkie  organa  władzy  w  starożytnych  państwach  niewolniczych  działały  w  interesie
klasy panującej. Początkowo ustrój niewolniczy sprzyjał rozwojowi sił wytwórczych. W starożytnych
państwach  wysoki  poziom  osiągnęła  nauka,  sztuka,  rozwinęło  się  budownictwo  i  sztuka  wojenna.
Budowano piękne pałace, mocne i duże okręty, które przewoziły po kilkuset żołnierzy jednocześnie,
udoskonalano broń. Rozwinęło się rolnictwo, rzemiosło i handel. Jednakże w ustroju tym od początku
niemal  tkwiły  zalążki  upadku.  Główna  jego  siła  robocza,  tj.  niewolnicy,  nie  byli  zainteresowani,  w
podnoszeniu wydajności i doskonaleniu metod pracy. Panowie traktowali ich w wyjątkowo okrutny,
nieludzki sposób. Wskutek głodu, bicia i pracy nad siły tysiące niewolników ginęło w kopalniach, przy
budowie  placów  i  piramid  W  tych  warunkach  narastały  sprzeczności  klasowe  między  właścicielami
niewolników  a  wyzyskiwanymi  rzeszami  niewolników.  System  niewolniczej  pracy  prowadził  do
wyniszczenia  głównej  siły  roboczej  —  niewolników.  W  tym  właśnie  tkwił  zalążek  upadku  ustroju
niewolniczego.  Upadać zaczęła gospodarka rolna,  wielkie obszary uprawne zalegały odłogiem. To z
kolei  wpłynęło  na  zahamowanie  rzemiosła  i  handlu.  Rodziła  się  nowa  formacja  społeczno-
ekonomiczna — feudalizm.

Proces kształtowania się feudalizmu nie przebiegał jednakowo we wszystkich krajach. Istota

jego  była  jednakże  wszędzie  jednakowa:  wolni  dawniej  chłopi  popadali  w  zależność  osobistą  od
feudałów, którzy zagarniali ich ziemię. Z czasem różnice w położeniu byłych niewolników — kolonów
i  chłopów,  zatarły  się  całkowicie  —  wszyscy  uzależnieni  zostali  od  pana  feudalnego.  W  ustroju
feudalnym  rolnictwo  było  zasadniczym  działem  działalności  produkcyjnej  człowieka.  Stąd  więc
podstawowym  środkiem  produkcji  była  ziemia.  Należała  ona  do  szlachty,  królów,  magnatów  i
kościoła. Prawowici gospodarze tej ziemi — chłopi, uprawiali ją, ale ze swej pracy korzystali niewiele,
bowiem  prawie  wszystko  zagarniali  feudałowie.  Mimo  wszystko  w  początkowej  fazie  feudalizmu
położenie  chłopa  było  znacznie  lepsze  aniżeli  niewolnika.  Po  zrealizowaniu  wszystkich  świadczeń
należnych  feudałowi  dysponował  on  swoi  bodnie  pozostałą  częścią.  Toteż  chłop  był  początkowo
zainteresowany w pracy. Na gruncie tego zainteresowania rośnie produkcja rolnicza, doskonalone są
narzędzia,  rozwija  się  rzemiosło  i  handel.  Początkowo  rzemiosło  obsługiwało  jedynie  rolnictwo,
później stopniowo wydziela się w samodzielną gałąź produkcyjnej działalności ludzi. Wokół zamków
feudałów,  na  skrzyżowaniu  szlaków  handlowych,  rodzą  się  miasta.  Odkrywane  są  także  nowa
handlowe szlaki morskie, a wraz z tym — nowe nie znane dotąd lądy. Feudałowie są nienasyceni —
obarczają  chłopów  coraz  większymi  ciężarami:  ograniczają  ich  wolność  osobistą,  żądają  coraz
większych  świadczeń  w  pieniądzach  i  naturze,  w  końcu  zmuszają  do  darmowej  pracy  w  swoich
majątkach.  Rozwija  się  front  walki  klasowej  między  ciemiężonymi  masami  zależnego  chłopstwa  a
feudałami  świeckimi  i  duchownymi.    Drugi  front  walki  zarysował  się  między  rodzącą  się  burżuazją,
która  wykształciła  się  z  warstwy  dawnych  kupców,  a  feudałami.  Z  czasem  kupcy  przestali  się
zadowalać  rolą  pośredników  w  wymianie.  Zaczęli  sami  zaopatrywać  rzemieślników  w  surowce,
później skupiali proces produkcji w jednym budynku, tworząc wielkie warsztaty rękodzielnicze, zwane
manufakturami.  Te  warsztaty  stały  się  zalążkami  wielkich  kapitalistycznych  fabryk.  Rozwijający  się
przemysł  potrzebował  ludzi  do  pracy  oraz  nowych  rynków  zbytu.  Na  przeszkodzie  stały  feudalne
stosunki  produkcyjne,  które  niewoliły  chłopa,  a  grabiąc  ludność  pracującą  zwężały  rynek  zbytu.
Powstania i wojny chłopskie, a także walka młodej burżuazji podkopują ustrój feudalny. Przez Europę
przetoczyła  się  fala  rewolucji  burżuazyjnych,  które  obaliły  panowanie  feudałów.  W  ten  sposób,  na
gruzach  feudalizmu,  zrodził  się  nowy  ustrój  społeczny  —  kapitalizm.  Był  on  kolejnym  ogniwem  w
łańcuchu rozwoju społeczeństwa ludzkiego.

Początkowo ustrój ten przywrócił zachwianą w feudalizmie równowagę między stopniem

rozwoju sił wytwórczych a stosunkami produkcji. Rychło jednak okazało się, że podstawowych

problemów  społecznych  ustrój  ten  nie  jest  w  stanie  rozwiązać.  Zamienił  on  jedynie  stary  ucisk
feudalny na nową formę kapitalistycznego wyzysku. Kapitalizm jest ustrojem społecznych kontrastów
i  mieszaniną  różnego  rodzaju  sprzeczności.  Z  jednej  strony  wyzwolił  on  chłopstwo  z  poddańczej
zależności od feudałów, ale  równocześnie z wyzuł znaczną ich część z wszelkiej własności; z jednej
strony  ogłosił  on  formalną  równość  wszystkich  ludzi  wobec  prawa,  a  faktycznie,  wskutek
usankcjonowanego prawnie kapitalistycznego wyzysku — stworzył takie warunki, że jedni pławią się
w bogactwach, a inni mrą z głodu i nędzy. Mimo tych ujemnych zjawisk kapitalizm w początkowym
stadium swego rozwoju wprowadził równowagę między siłami wytwórczymi a stosunkami produkcji.
Kapitalistyczne stosunki produkcji otwarły szerokie możliwości dla rozwoju przemysłu, dla powstania
potężnych  fabryk  z  wysoce  uspołecznioną  produkcją.  Milowymi  krokami  poszedł  naprzód  rozwój
narzędzi  produkcji.  Wynalezienie  maszyny  parowej  zrewolucjonizowało  technikę  wytwarzania.
Powstały fabryki - giganty, zatrudniające tysiące robotników. Ale jednocześnie ustrój ten od samego
początku  brzemienny  jest  w  wiele  sprzeczności.  Podstawą  ustroju  kapitalistycznego  jest  prywatna
własność  środków  produkcji.  Wszelkie  surowce,  większość  ziemi,  fabryki,  banki,  koleje  itp.,  zostały
zagarnięte przez garstkę wyzyskiwaczy. Olbrzymia większość ludności została wydziedziczona. Całym
jej bogactwem stały się ręce do pracy. Aby żyć, robotnik musi sprzedawać swą pracę, a warunki jej
kupna i sprzedaży dyktuje najczęściej kapitalista. Robotnicy wytwarzają nowe wartości, ale kapitaliści
płacą  im  jedynie  za  część  wykonanej  pracy —  resztę zagarniają  sami.  Ta  część  nie  opłaconej  pracy
robotnika  nazywa  się  wartością  dodatkową.  Praca  w  nowoczesnym  społeczeństwie  jest  wysoce
uspołeczniona.  Proces  produkcji  dokonywany  jest  w  wielkich  zakładach,  na  każdy  wyprodukowany
przedmiot składa się praca setek i tysięcy ludzi, którzy wzajemnie się nie znają. Ale owoce tej pracy
nie  należą  do  ich  twórców  —  ludzi  pracy,  społeczeństwa  —  ale  do  garstki  wyzyskiwaczy,  którzy
zagarnęli  na  własność  środki  produkcji,  oraz  do  arystokracji  pracy.  Na  tym  gruncie  zrodziła  się
podstawowa,  sprzeczność  kapitalizmu  —  sprzeczność  między  społecznym  charakterem  produkcji  a
prywatnokapitalistyczną  formą  przywłaszczania.  Prowadzi  to  do  anarchii  w  produkcji,  do  wzrostu
antagonizmów  i  walki  klasowej  między  podstawowymi  klasami  społecznymi  społeczeństwa
kapitalistycznego  —  między  wyzyskiwanymi  masami  pracującymi,  zwłaszcza  proletariatem
przemysłowym,  a  wyzyskiwaczami.  Prywatna  własność  środków  produkcji  powoduje  także  i  inne
ujemne zjawiska. Podejmując produkcję każdy kapitalista nie  kieruje się interesem społecznym, ale
chęcią  osiągnięcia  jak  najwyższych  zysków.  Dążenie  do  uzyskania  tych  zysków  jest  motorem
działalności kapitalisty i prawem ekonomicznym ustroju kapitalistycznego. Pogoń za jak największymi
zyskami,  walka  konkurencyjna  I  bezplanowość  w  produkcji  prowadzą  w  kapitalizmie  do  cyklicznie
powtarzających się kryzysów gospodarczych. Zjawisko to polega na tym, że w pewnym okresie czasu
pojawia się na rynku zbyt wiele towarów, na które nie ma nabywców. Walka toczy się także między
grupami  kapitalistów  poszczególnych  krajów,  między  samymi  państwami  kapitalistycznymi.
Przedmiotem  sporu  są  tu  przeważnie  sfery  wpływów  politycznych  i  gospodarczych  między
poszczególnymi  państwami    i  grupami  państw.  Na  tle  dążeń  silniejszych  państw  do  dokonaniu
nowego  podziału  świata  na  sfery  wpływów  i  źródeł  surowców  dochodzi  do  morderczych  wojen
światowych.  Odrębny  i  bardzo  złożony  zespół  słabości  wewnętrznych  kapitalizmu  stanowi
sprzeczność między państwami kapitalistycznymi a ujarzmionymi przez nie i wyzyskiwanymi przez nie
narodami  krajów  kolonialnych  i  zależnych.  Wszystkie  sprzeczności,  o  których  była  wyżej  mowa,
zaostrzyły się szczególnie w okresie, gdy na przełomie XIX i XX wieku kapitalizm przerósł w następne
swe  stadium  —  imperializm.  W  tym  czasie  decydujące  pozycje  we  wszystkich  państwach
kapitalistycznych  uzyskały  potężne  monopole.  Na  ich  usługach  stanęło  państwo  kapitalistyczne  z
olbrzymim aparatem przemocy — policją, wojskiem, sądami itp. Garstka zwyrodniałych miliarderów
zaczęła rządzić nie tylko we własnych krajach, ale i uzurpowała sobie prawo rządzenia światem. Na tę
sprawę warto spojrzeć nieco szerzej, nie tylko z punktu widzenia interesów krajów trzeciego świata,
ale  także  całej  ludzkości.  Współczesna  gospodarka  dawno  przerosła  ramy  pojedynczych  krajów.
Technika  zmniejszyła  odległości  na  kuli  ziemskiej.  Nowoczesna  produkcja  i  gospodarka  powiązała
poszczególne regiony gospodarcze i kraje tysiącem nici wzajemnej zależności. Ludzkość osiągnęła ten
stopień rozwoju, kiedy samo życie zmusza ją do zespołowego działania i zbiorowego rozwiązywania
wieli  problemów  gospodarczych.  Tymczasem  kapitalizm  stworzył  nierówny,  pasożytniczy  system

międzynarodowego  podziału  pracy  i  dochodów,  oparty  na  panowaniu  garści  monopoli  i  mocarstw
imperialistycznych nad większością ludności świata.  W tym także tkwi najgłębszy sens konfliktu, jaki
narósł  we  współczesnym  kapitalizmie  między  stopniem  rozwoju  sił  wytwórczych  a  istniejącymi
stosunkami  produkcji.  Stąd  wynika  historyczna  konieczność  obalenia  systemu  kapitalizmu  oraz
zastąpienia go nowym, wyższym ustrojem społecznym — ustrojem socjalistycznym.

Rozwój ludzkości jest procesem ciągłym i nieprzerwanym. Prawa rządzące tym rozwojem są

nieubłagane. Ustrój, który się przeżył i krępuje dalszy marsz ludzkości — musi ustąpić z areny dziejów.
Nie dzieje się to oczywiście automatycznie. Żadna bowiem klasa społeczna nie oddaje władzy
dobrowolnie. Ale tak jak pod wpływem walki klasowej musieli odejść panowie niewolników i
feudałowie, tak we współczesnej nam dobie muszą odejść kapitaliści.

Nawet tak krótkie prześledzenie historii człowieka doprowadza do stwierdzenia, że jest on

zależny  od warunków, w których przyszło mu funkcjonować.  W przyrodzie gatunki są w mniejszym
lub większym stopniu ewolucyjnie dostosowane do otoczenia  by przeżyć, tak i w życiu  społecznym
również  najpierw  zmieniają  się  warunki  zewnętrzne,  najpierw  zmieniają  się  warunki  materialne,  a
następnie  odpowiednio  do  tego  zmienia  się  i  myślenie  ludzi,  ich  zwyczaje  i  obyczaje,  ich
światopogląd. Na wyższych stadiach rozwoju, gdy człowiek w dużym stopniu włada przyrodą, warunki
materialne zależą od organizacji pracy, czyli, w uproszczeniu,  od ustroju.  Sprzeczności  występujące
wewnątrz ustrojów są przyczyną niezadowolenia, a w następstwie rewolucji, czyli  to ustrój dyktuje
to,  jakie  jest  i  co  myśli  społeczeństwo.  Zatem,  idąc  dalej  tą  drogą,  pojedynczy  człowiek  jest
produktem społeczeństwa w którym funkcjonuje. Lecz w jakiej mierze jesteśmy „wytworem” swojego
wyposażenia dziedzicznego,  w jakiej zaś – swoich doświadczeń życiowych, środowiska?

…umiejące tą zasadę świadomie stosować dla swoich korzyści…

Zagadnienie rozwoju psychicznego ze względów zarówno teoretycznych jak i praktycznych

należy do najważniejszych problemów psychologii.

Stanowisko teoretyczne wynika z zasad dialektyki, która wymaga rozpatrywania każdego

zjawiska w jego rozwoju. Nie można bowiem rozumieć ani obecnego stanu zjawiska, ani przewidzieć
jego dalszego przebiegu, jeśli się nie pozna dotychczasowego procesu rozwojowego, jeśli się nie ustali
prawidłowości jego przebiegu.

Stanowisko praktyczne wypływa ze znaczenia psychologii dla teorii i praktyki pedagogicznej.

Poznanie  praw  rozwoju  psychicznego  pozwala  na  świadome  i  planowe  kierowanie  nim,  a  sprawa
wychowania  młodego  pokolenia  należy  do  najważniejszych  problemów  budownictwa
socjalistycznego.

John Locke był jednym z głównych przedstawicieli angielskiego empiryzmu Jego

rozumowanie wiodło do tego, iż człowiek nie posiada żadnych wrodzonych zasad ani idei, umysł
człowieka w chwili narodzenia jest czystą tablicą, na której zostawiają ślady różne doświadczenia. Tak
w istocie jest. Zatem, czy coś będzie stało na przeszkodzie, by zapisywać tą tablicę na czerwono?

Zanim przystąpię do przedstawienia marksistowskiej koncepcji rozwoju osobowości,

zapoznajmy się z tradycyjnymi poglądami na ten problem.

…zajmując stanowiska fałszywe i szkodliwe…

Zwolennicy natywistycznego stanowiska głoszącego, że niektóre pojęcia i przekonania, które

znamy,  są  w  naszym  umyśle  od  urodzenia  uważają,  że  możliwość  modyfikowania  zachowań,
osiągnięć i  umiejętności  przez  uczenie  się,  wiedzę,  ćwiczenie i  kształcenie  jest  bardzo  ograniczona.
Wszystkie  istotne  cechy  osobowości  ludzkiej  (zainteresowania,  zdolności,  właściwości
temperamentu, rysy charakteru itd.) są dziedziczne i na ogół niezmienne. Teoria ta zakładała więc, że

rozwój osobnika to właśnie spontaniczne realizowanie się odziedziczonych po przodkach możliwości.
Krańcowi natywiści nie uznawali jakiegokolwiek wpływu warunków otoczenia na ów samorozwój.

Oprócz natywizmu istnieją także inne błędne teorie, jak teoria socjologiczna, mówiąca że

decydującą rolę w rozwoju człowieka odgrywa środowisko społeczne, lecz nie uznająca faktu że
społeczeństwo jest zależne od samego człowieka, czy teoria „dwóch czynników”, zawierająca jakoby
kompromis między dziedzicznością a wpływem środowiska, dająca pierwszeństwo tej pierwszej. Nie
będziemy się nimi tutaj jednak dokładnie zajmować.

Implikacje trzech wyżej wymienionych stanowisk są następujące: jeśli niektórzy ludzie rodzą

się głupi, to nie ma sensu marnować pieniędzy na próby kształcenia ich. Idealnie pasuje to do ogólnej
niesprawiedliwości kapitalizmu, podziału na biednych i bogatych, a w następstwie na inteligentnych i
głupich, wykształconych i niewykształconych.

Teorie te są szkodliwe z punku widzenia pedagogicznego i politycznego. Zniechęcają

pedagogów do wysiłku nad osiągnięciem rzeczywistego rozwoju uczniów, wprowadzając
wychowawców w błąd pojęciem niezmiennych schematów i nieprzekraczalnych granic rozwojowych.

Szkodliwość polityczna tych teorii polega na tym, że pozorami naukowości pokrywa zgoła

nienaukowe, lecz wygodne dla imperialistów tezy o niższości psychicznej narodów ujarzmionych i
klas wyzyskiwanych, w pełni rozgrzeszając sprzeczności kapitalizmu.

Burżuazyjne koncepcje rozwoju psychicznego podbudowały „naukowo” rasizm i faszyzm

dzielące ludzi na lepszych i gorszych z „samej natury”, one były podstawą różnych kierunków
pedagogiki burżuazyjnej, gdyż pozwalały selekcjonować młodzież według „wrodzonych zdolności” i w
konsekwencji jednych „nielicznych” kierować do szkół dla wybranych, resztę (masy) bez skrupułów
pozostawiać na najniższych szczeblach nauczania, „bo i tak szkoda zachodu”. Przedstawiciele różnych
kierunków burżuazyjnej polityki wyraźnie zalecali takie właśnie selekcjonowanie dzieci według
„wrodzonych” zdolności, sankcjonując i utrwalając w ten sposób ludzi na lepszych i gorszych. Były to
koncepcje wykorzystywanie zarówno przez tych, którym zależało na utrzymaniu podziału klasowego
wśród ludzi, jak i przez tych, którym nie chciało się poważniej popracować nad bardziej zaniedbaną i
nie wykazującą szybkich postępów młodzieżą.

…lecz także słuszne i pożyteczne…

Materialistyczna koncepcja rozwoju psychicznego jest ściśle związana z leninowską teorią

odzwierciedlenia  i  oparta  na  teorii  Pawłowa  o  wyższych  czynnościach  nerwowych.  Warto  poznać
elementarne  wiadomości  z  zakresu  tych  teorii.  Rozwoju  świadomości  dziecka  nie  możemy
rozpatrywać  w  oderwaniu  od  rozwoju  jej  materialnego  podłoża  –  układu  nerwowego,  a  w
szczególności mózgu. Dzięki czynnościom tego właśnie układu organizm przystosowuje się do świata
zewnętrznego. Czynności układu nerwowego polegają na odzwierciedlaniu bodźców oddziałujących
na  organizm  oraz  na  regulowaniu  reakcji  organizmu  na  otoczenie.  Układ  nerwowy  umożliwia  więc
zachowanie  równowagi  między  organizmem  a  światem  zewnętrznym.  A  zatem  rozwój  psychiczny
uzależniony  jest  ściśle  od  rozwoju  układu  nerwowego,  psychika  stanowi  jego  funkcję.  Czynności
układu  nerwowego  podlegają  na  utrzymywaniu  potrzebnych  w  życiu  jednostkowym  i  społecznym
związków  organizmu  ze  środowiskiem  za  pomocą  tzw.  odruchów  bezwarunkowych  i
bezwarunkowych. Odruchy bezwarunkowe są wrodzone i względnie trwałe. Za przykład może służyć
cofanie  ręki  przy  oparzeniu,  mrużenie  oczu  przy  silnym  świetle.  Odruchy  warunkowe  nabywa
organizm  w  ciągu  swojego  życia.  Odznaczają  się  dużą  plastycznością.  Nauczanie  i  wychowanie
polegają  właśnie  na  wytwarzaniu  pożądanych  odruchów  warunkowych.  Czyż  zatem  człowiek  nie
stanowi długiego szeregu odruchów warunkowych?

Psychika rozwija się, to znaczy mózg coraz dokładniej, głębiej i w coraz szerszym zakresie

odzwierciedla oddziałującą na niego obiektywną rzeczywistość. Odzwierciedlenie to nie jest jednak
biernym fotograficznym czy lustrzanym odbiciem, lecz odbywa się w toku działania człowieka, w toku
zmian dokonywanych przez niego w otaczającej go rzeczywistości. Im aktywniej człowiek

ustosunkowuje się do rzeczywistości, tym lepiej ją odzwierciedla, a im lepiej ją odzwierciedla, tym
skuteczniej na nią oddziaływa, przetwarza i dostosowuje do swoich potrzeb. Wyższy stopień rozwoju
psychicznego polega zawsze na lepszym orientowaniu się w rzeczywistości i sensowniejszym w niej
działaniu.

Zjawiska psychiczne, tzn. odruchowe odbicia rzeczywistości w mózgu, są więc ściśle związane

z działalnością człowieka i ten związek jest bardzo istotny również dla rozwoju psychiki.

Zależnie od rodzaju działalności, od jej motywów i celów, człowiek rozmaicie odzwierciedla

rzeczywistość,  jego  procesy  psychiczne  są  różne,  rozmaicie  przebiegają,  a  w  związku  z  tym  w
człowieku utrwalają się różne cechy psychiczne. Zawód rolnika, nauczyciela, żołnierza, czy nawet brak
pracy,  kształtuje  pod  pewnym  względem  odmienne  typy  ludzi.  Działanie  nie  tylko  przekształca
rzeczywistość  zewnętrzną,  lecz  także  działającego  człowieka.  Dzięki  swojej  działalności  człowiek
zmienia  własne  otoczenie,  zmienia  także  sam  siebie.  Przez  pracę  fizyczną  nie  tylko  przekształca
przedmioty  zewnętrzne,  lecz  wyrabia  sobie  również  pewne  cechy  fizyczne,  jak  zręczność,  siłę  itd.
Przezwyciężając trudności wykonuje swoje zadania, a równocześnie rozwija w sobie takie cechy jak
siłę woli, wytrwałość itd. Zmieniając środowisko w którym żyje, modyfikuje równocześnie jego wpływ
na siebie samego i w ten sposób powoduje pośrednio zmiany swojej osobowości.

Plastyczność to zasadnicza cecha układu nerwowego. Każdy osobnik rodzi się z określonym

jego  typem.  Marksistowska  teoria  rozwoju  osobowości  nie  neguje  oczywiście  roli  wrodzonych
zadatków  jako  czynnika  rozwojowego  ale  w  odróżnieniu  od  teorii  burżuazyjnych  nie  przecenia  ich
wartości.  Wrodzone  właściwości  układu  nerwowego  stanowią  zadatki  dla  wielu  cech  osobowości.
Takie  np.  cechy,  jak  cierpliwość,  panowanie  nad  sobą,  dokładność,  systematyczność,  można
stosunkowo  łatwo  rozwijać  u  typu  spokojnego,  takie  zaś  cechy  jak  bojowość,  energiczność,
przedsiębiorczość,  łatwiej  rozwijają  się  u  typu  pobudliwego.  Szczerość,  towarzyskość,  mają
najbardziej podatny grunt do rozwoju u typu żywego. Nie znaczy to jednak, że u wymienionych typów
powyższe  zdolności  rozwinąć  się  muszą,  a  u  innych  nie  mogą.  Plastyczność  układu  nerwowego
oznacza, że wrodzone jego cechy są wieloznaczne i w zależności od rodzaju oddziałujących wpływów
otoczenia mogą się rozwijać w różnym kierunku. Tak np. u typu pobudliwego zamiast energiczności i
przedsiębiorczości  może  się  łatwo  wykształcić  gwałtowność  i  porywczość,  u  typu  żywego,  zamiast
serdeczności  i  towarzyskości  –  płytkość  i  lekkomyślność,  u  typu  spokojnego  zamiast  cierpliwości  i
zrównoważenia  –  apatia  i  opieszałość.  Działalność  pedagogiczna  Makarenki,  który  z  młodocianych
przestępców wychował pełnowartościowych budowniczych socjalistycznego społeczeństwa jest tego
najlepszym dowodem.

Już potoczne obserwacje pozwalają stwierdzić, że w osobowości ludzkiej mogą się

dokonywać zasadnicze zmiany. Wspaniałą, literacką co prawda, ale zaczerpniętą z bystrej obserwacji
życia  ilustrację  tego  faktu  dał  Adam  Mickiewicz  w  postaci  Jacka  Soplicy  —ks.  Robaka,  Henryk
Sienkiewicz — w postaci Kmicica, Gorki — w postaci Niłowny z powieści Matka. W pierwszych dwóch
przykładach  osobnicy  gwałtowni,  niepohamowani  i  mściwi  przekształcają  się  w  opanowanych  i
wyrozumiałych, w trzecim przykładzie osoba lękliwa i słaba przeradza się w pełną zapału, bohaterską
rewolucjonistkę.

Specjalne badania naukowe wykazują, że nie tylko u człowieka, ale nawet u zwierząt

obserwowane formy zachowania się mogą w ogóle nie być zgodne z wrodzonymi właściwościami
układu nerwowego.

Tak samo jednak jak określone cechy charakteru, tak i zdolności nie są prostą konsekwencją

jedynie  typu  układu  nerwowego.  Doskonałe  anatomiczno-fizjologiczne  zadatki  wrodzone
uzdolnienień  muzycznych  w  postaci  dobrego  analizatora  słuchowego,  aparatu  głosowego  itp.  nie
stanowią  jeszcze  wcale  o  tym,  czy  u  danego  osobnika  rozwiną  się  zdolności  muzyczne.  Do  tego
bowiem,  by  mogły  się  one  rozwinąć,  prócz  wymienionych  zadatków,  konieczne  są  jeszcze  inne
wymienione już czynniki, przede wszystkim zaś świadoma i celowa praca (własna aktywność) w tym
kierunku. Żadna zdolność nie może się rozwinąć poza działalnością, do której jest ona niezbędna i w
której  może  się  ujawnić.  Zdolności  do  rysunków  rozwijają  się  i  ujawniają  tylko  w  toku  rysowania,
zdolności matematyczne — przy rozwiązywaniu zagadnień matematycznych, zdolności organizacyjne
— w pracy organizacyjnej. Podobnie jak przy kształtowaniu rysów charakteru, tak i w kształtowaniu

zdolności  dominującą  rolę  odgrywają  wytwarzające  się  w  korze  mózgowej  w  drodze  odruchowo-
warunkowej  systemy  nerwowych  połączeń.  Im  bardziej  precyzyjne  są  te  połączenia,  tym  szybciej  i
lepiej rozwijają się zarówno same zadatki, jak i kształtujące się na ich podłożu zdolności.

Jak już wspomniałem, zwolennicy poglądu przypisującego główną rolę wpływowi środowiska

uważają, że natura ludzka jest z gruntu podatna na zmiany, daje się modyfikować i doskonalić. Jest to
pogląd o charakterze demokratycznym, gdyż przyznaje się np. wszystkim dzieciom te same szanse w
chwili  urodzenia  się  –  zakładając  oczywiście,  że  będą  one  miały  dostęp  do  tego  samego,
sprawiedliwego,  zasobnego  i  wysoko  rozwiniętego  środowiska.    Istota  sprawy  polega  na  tym,  że
spośród zwolenników tego poglądu, jedynie komuniści mogą takie środowisko rzeczywiście stworzyć
na ogólnoświatową skalę, zamiast  ograniczać się do  dobrobytu pewnych krajów, lub o tym jedynie
pięknie mówić, jak cała reakcyjna reszta.

Wielu psychologów, którzy starają się określać i diagnozować „typy” ludzkie bądź

przeprowadzają terapię zaburzeń osobowości i zaburzeń niedostosowanych społecznie, przyjmuje, że
przyczyny mają charakter dyspozycyjny, czyli tkwią w danej osobie. Takie stanowisko w psychologii
m.in. burżuazyjnej przyniosło w rezultacie ustawodawstwo polityczne, i instytucje społeczne mające
za zadanie zidentyfikowanie trudnych, gorszych ludzi, „wadliwych egzemplarzy” których wolność jest
zagrożeniem dla większości, lub których uważa się za potrzebujących jakiegoś rodzaju leczenia. Skoro
raz  twierdzi  się,  że  dany  problem  (przemoc,  zbrodnie,  zboczenia,  czy  jakiekolwiek  antyspołeczne
zachowania) wiąże się nierozłącznie z pewnym typem ludzi i ogranicza się do nich, to proponowane
rozwiązania wynikają w sposób całkowicie naturalny: reedukować, poprawiać, rehabilitować, leczyć,
hospitalizować,  lecz  najczęściej  izolować,  więzić,  karać  czy  wreszcie  tracić.  W  rzeczywistości,  gdy
pozbędziemy się w swoim rozumowaniu wstecznych i nieludzkich bredni, dochodzimy do wniosku, że
metoda  ta  to  jedynie  środek  do  usprawiedliwienia  niewydolności  tego  obrzydliwego  ustroju,  do
zakamuflowania oczywistego faktu, że to byt określa świadomość, społeczeństwo jednostkę. Źródłem
problemów, o których była wyżej mowa, jest sam kapitalizm, nie wrodzone defekty jednostek. Znane
są  w  socjologii  i  psychologii  zależności  pomiędzy  liczbą  przestępstw  a  warunkami  życia
społeczeństwa. Im gorsza jest sytuacja materialna rodzin, im gorsze warunki pracy żywicieli rodzin,
tym  większa  ilość  przestępstw.  Dobrze  wiemy,  że  to  cechy  kapitalizmu.  Wyniki  większości
współczesnych  badań  przemawiają  za  metodą,  wedle  której  należy  zwalczać  same  przyczyny
problemu  zamiast  jego  następstw.  Wnika  z  tego,  że  cechy  osobowości  są  złymi  predykatorami
zachowania. Jedynie część ze zwolenników właśnie tej, lepszej metody, może wprowadzić ją w życie
na szeroką skalę, i położyć kres stosowaniu metody pierwszej. Tymi zwolennikami są komuniści.

…i przy ich pomocy zbudować socjalizm!

Byt określa świadomość, ustrój określa ludzi. Zmieniając ustrój zmienimy człowieka. Będzie to

człowiek socjalistyczny. Lepszy, tak jak i lepszy będzie socjalizm. Równe szanse, sprawiedliwość,
staranne wychowanie, postępowanie i poznanie świata zgodne z nauką a nie burżuazyjną
pseudonauką, zwalczenie nie skutków, a przyczyn problemów – oto co w praktyce daje zastosowanie
omawianej metody. Jednak wykorzystanie jej w pełni umożliwi jedynie obalenie kapitalizmu.

Wcześniej czy później do socjalizmu dojdą wszystkie narody. Państwa byłego, potężnego

obozu socjalistycznego były na pewnym etapie awangardą ludzkości w jej marszu do komunizmu. Na
doświadczeniach naszych poprzedników, na ich osiągnięciach i wzorach uczą się i będą się w
przyszłości uczyć wszystkie narody. Potęga socjalizmu, jego siła ideologiczna i ekonomiczna,
zdecydowana postawa, są zaporą nie do przebycia dla imperialistycznych podżegaczy wojennych i ich
sług. Mamy prawo być dumni, bowiem w dalszym rozwoju tej siły i potęgi tkwi także cząstka naszego
wysiłku.