plik

Jerzy Pysiak

Z legendarnej historii Karola Wielkiego:

akwizgraƒski ˝ywot Êw. Karola Wielkiego

(Biblioteka Narodowa II 12 511*)

na tle recepcji Iter Hierosolimitanum

Karoli Magni w XII wieku

I. èródła r´kopiÊmienne

˚ywot Êwi´tego Karola Wielkiego, zatytułowany De sanctitate meritorum et glo-
ria miraculorum beati Karoli Magni ad honorem et laudem nominis Dei, powstał
z pewnoÊcià na zlecenie cesarza Fryderyka Barbarossy

, z woli którego kanonizacji

Karola dokonał w Akwizgranie w 1165 r. antypapie˝ Paschalis III

. Na istnienie tego

R´kopis w wersji cyfrowej jest dost´pny na stronie cBN Polona (www.polona.pl).

Tekst ten został wydany pod koniec XIX w. na podstawie r´kopisu paryskiego P

1-2-3

(z wariantami innych manuskryptów paryskich, oraz akwizgraƒskich A

, A

i wiedeƒskiego V

)

Biblioth¯que nationale de France (dalej cyt.: BnF), Ms. Latin 17 656: [w:] Idem, De sanctitate
meritorum et gloria miraculorum beati Karoli Magni ad honorem et laudem nominis dei (dalej
cyt.: De sanctitate Karoli Magni), wyd. G. Rauschen, [w:] Idem, Die Legende Karls des Grossen,
Leipzig 1890, s. 17-93. Manuskrypty ˝ywotu (poza póênoÊredniowiecznymi, tj. z XIV i XV
w.) zestawia R. Folz, Le Souvenir et la légende de Charlemagne dans l’Empire germanique mé-
diéval, Dijon 1950, s. 235-237. Nie zna jednak r´kopisu z Biblioteki Narodowej w Warszawie
II 12 511. Nowsze i pełniejsze – choç nieprzynoszàce rozstrzygajàcej konkluzji – spojrzenie na
tradycj´ r´kopiÊmiennà De sanctitate Karoli Magni w: J. Kaliszuk, De sanctitate meritorum et
gloria miraculorum beati Karoli Magni. Dwunastowieczny r´kopis w zbiorach Biblioteki Naro-
dowej w Warszawie (BN 12 511), [w:] Christianitas Romana. Studia ofiarowane Profesorowi
Romanowi Michałowskiemu, wyd. K. Skwierczyƒski, Warszawa 2009, s. 196-214.
2

Ostatnio na temat kanonizacji Karola Wielkiego z inspiracji Fryderyka Barbarossy i jej sen-

su ideologicznego w Êwietle skompilowanego wówczas hagiograficznego ˝ywota, który b´dzie
przedmiotem poni˝szej analizy, zob.: K. Skwierczyƒski, De sanctitate meritorum et gloria miracu-
lorum beati Karoli Magni. Kanonizacja jako instrument walki w sporze mi´dzy regnum a sacer-
dotium, [w:] Christianitas Romana. Studia ofiarowane Profesorowi Romanowi Michałowskiemu,
red. K. Skwierczyƒski, Warszawa 2009, s. 172-195, tam te˝ bibliografia, z której na szczególnà
uwag´, wÊród nowszych prac, zasługujà: O. Engels, Des Reiches heiliger Gründer. Die Kanonisa-
tion Karls des Großen und ihre Beweggründe, [w:] Karl der Große und sein Schrein in Aachen. Eine
Festschrift, wyd. H. Müllejans, Aachen 1988, s. 37-46; J. Petersohn, Saint-Denis – Westminster
– Aachen. Die Karls-Translatio von 1165 und ihre Vorbilder, „Deutsches Archiv für Erforschung
des Mittelaters”, t. XXXI, 1975, s. 420-454; Idem, Kaisertum und Kultakt in der Stauferzeit, [w:]
Politik und Heiligenverehrung im Hochmittelalter, wyd. J. Petersohn, Vorträge und Forschungen.
Konstanzer Arbeitskreis für mittelalterliche Geschichte, t. XLII, Sigmaringen 1994, s. 101-146.
Koniecznie nale˝y te˝ wspomnieç R. Folza, Le souvenir et la légende de Charlemagne, s. 186-237.

232 Studia i materiały

manuskryptu w zbiorach warszawskiej Biblioteki Narodowej zwrócił ostatnio
uwag´ Jerzy Kaliszuk, podejmujàc prób´ datacji r´kopisu i jego filiacji w stosunku
do innych znanych przekazów

Autor ˝ywota jest nieznany; mo˝emy si´ tylko domyÊlaç, ˝e korzystał on ze

skryptorium i biblioteki opactwa Saint-Denis

– w drugiej połowie wieku XII pro-

dukcja historiograficzna tego opactwa uchodziła za szczególnie wiarygodnà i cieszyła
si´ w północnej Francji, a tak˝e wÊród elity intelektualnej takich krajów sàsiednich,
jak Anglia i Nadrenia, znacznym autorytetem

. Równie˝ zawartoÊç drugiej z trzech

ksiàg,  na  które  podzielono  De  sanctitate  Karoli  Magni,  dowodzi  znacznego  inte-
lektualnego wpływu pisarstwa historiograficznego uprawianego w Saint-Denis na
Êrodowisko dworskie cesarstwa Hohenstaufów, czego ni˝ej dowiedziemy. ˚ywot,
o  którym  mowa,  został  poprzedzony  prologiem

i spisem rozdziałów

, i, jak ju˝

powiedziano, podzielony na trzy ksi´gi, w manuskrypcie paryskim nazwane libri

a w warszawskim – distinctiones

– tak jak w młodszym r´kopisie paryskim, oznacza-

nym jako P

; manuskrypt warszawski ró˝ni si´ od najstarszego r´kopisu paryskiego

brakiem numeracji rozdziałów (capitula), jakie wyró˝niono w ka˝dej z distinctiones
i – niezbyt konsekwentnym, lecz cz´stym – stosowaniem e caudata (´) zamiast dyfton-
gu ae; P

, o ile mo˝na ufaç wydawcy, Gerhardowi Rauschenowi, stosuje zwykłe e

Na dolnej bordiurze karty 2r, pod lewà kolumnà, w której umieszczono spis

treÊci ksi´gi I, pod napisem kapitałà capitula secund´ [distinctionis – wyraz ten

3 J. Kaliszuk, De sanctitate meritorum et gloria miraculorum beati Karoli Magni,

s. 196-214.

4 Dyskusj´ na temat autorstwa De sanctitate Karoli Magni podsumowuje J. Kaliszuk, De

sanctitate meritorum et gloria miraculorum beati Karoli Magni, s. 197-201.

5 R.-H. Bautier, L’Historiographie en France aux X

et XI

si¯cles (France du Nord et de l’Est),

[w:] La Storiografia altomedievale, Settimane di Studio del Centro Italiano di studi sull’alto Me-
dioevo, t. XVII/2, Spoleto 1970, s. 793-850; Idem: La place de l’abbaye de Fleury-sur-Loire dans
l’historiographie fran˜aise du IX

au XIII

si¯cle, [w:] Études ligériennes d’histoire et d’archéologie

médiévales. Semaine d’histoire d’études médiévales de Saint-Benoît-sur-Loire (1969), Auxerre
1975, s. 25-34; Idem: L’École historique de l’Abbaye de Fleury d’Aimoin ∫ Hugues de Fleury, [w:]
Histoires de France, historiens de la France, Actes du colloque international, Reims 14 et 15 mai
1993, wyd. Y.-M. Bercé i Ph. Contamine, Paris 1994, s. 59-72; B. Guenée, Histoire et culture
historique dans l’Occident médiéval, Paris 1980, s. 175-176, 212, 309, 310; Idem: Chancelleries
et monast¯res. La mémoire de la France au Moyen ˙ge, [w:] Les lieux de mémoire, wyd. P. Nora,
Paris 1986, t. II : La Nation, 1, s. 5-30; J. Lair, Mémoires sur deux chroniques latines composées au
XII

si¯cle ∫ l’abbaye de Saint-Denis, Biblioth¯que de l'École des chartes (dalej cyt.: BEC), t. XXXV,

1874, s. 543-580; J.-F. Lemarignier, Autour de la royauté fran˜aise du IX

au XIII

si¯cle; Appen-

dice: La Continuation d’Aimoin et le manuscrit Ms lat BN 12 711, BEC, t. CXIII, 1955, s. 5-37

6 De sanctitate Karoli Magni, wyd. G. Rauschen, Die Legende Karls des Grossen, s. 17-18

7 Op. cit., s. 18-19.

8 Op. cit., s. 18-20.

9 De sanctitate meritorum et gloria miraculorum beati Karoli Magni ad honorem et lau-

dem nominis Dei, Biblioteka Narodowa II 12 511 (dalej cyt: De sanctitate Karoli Magni BN
II 12 511), fol. 2r-v.
10 Por. tytuły rozdziałów II, IV, IX, XIV na fol. 2r z wydaniem De sanctitate Karoli Magni,
wyd. G. Rauschen, Die Legende Karls des Grossen, s. 19, w. 3, 5, 11, 16 i passim.

233

Jerzy Pysiak Z legendarnej historii Karola Wielkiego...

umieszczono  ju˝  u  szczytu  ko-
lumny  prawej]  znajduje  si´  rysu-
nek  bràzowym  atramentem  przed-
stawiajàcy wytwornego młodzieƒca
odzianego w długie szaty; jego lewa
r´ka spoczywa na r´kojeÊci miecza;
w r´ce prawej, którà wyciàga przed
siebie  (w  stron´  karty  1v),  trzyma
kwietnà  gałàzk´  czy  raczej  trój-
dzielnie  zakoƒczone  krótkie  berło;
dwie  gałàzki  boczne  sà  łukowato
wygi´te  i  zakoƒczone  trójliÊçmi,
Êrodkowà  wieƒczy  okràgła  gał-
ka;  trzon  pod  rozgał´zieniem  jest
przewiàzany  obràczkà  (il.  1).  Czy
jest  to  wyobra˝enie  króla?  Karola
Wielkiego? – byłoby to nadzwyczaj
niekonwencjonalne  i  niespotykane
przedstawienie.  Uchylimy  si´  od
próby  interpretacji  tego  rysunku,
wspominajàc  go  przede  wszystkim
z  tej  racji,  ˝e  sàsiaduje  on  z  wy-
kazem  capitula  najbardziej  nas
interesujàcej  II  ksi´gi  ˝ywotu.
Na  marginesie  karty  30v  obok
tekstu  widnieje  zmonogramizo-
wany  napis  Karolus  Magnus  im-
perator  (il.  2),  pod  wzgl´dem
kształtu  analogiczny  do  cesarskich
i  kapetyƒskich  podpisów  mo-
narszych  na  dyplomach  epoki
pokaroliƒskiej,

kontynuujàcych

dyplomatycznà  tradycj´  monogra-
mów  karoliƒskich.  Poza  jedynym
ozdobnym  inicjałem  (1v)  sà  to
wraz  z  zamykajàcym  r´kopis  ca-
łostronicowym

przedstawieniem

ukrzy˝owanego Chrystusa

jedyne

graficzne  urozmaicenia  r´kopisu.
Tekst  manuskryptu  warszawskie-
go  poza  drobnymi,  nieznaczàcymi
pod  wzgl´dem  treÊci  warianta-
mi,  nie  odbiega  od  manuskryp-

11 BN II 12 511, fol. 38r.

1. Miniatura na dolnej bordiurze warszawskiego r´ko-
pisu De sanctitate meritorum et gloria miraculorum
beati Karoli Magni ad honorem et laudem nominis Dei,
Biblioteka Narodowa II 12 511, fol. 2r.

2. Monogram Karolus Magnus imperator, Biblioteka
Narodowa II 12 511, fol. 30v, margines.

234 Studia i materiały

tów paryskich, akwizgraƒskich i wiedeƒskiego, na podstawie których powstała edy-
cja Gerharda Rauschena z 1890 r.

Interesujàcy nas utwór został, jak si´ rzekło, podzielony na trzy ksi´gi. Pierw-

sza z nich opowiada w wi´kszoÊci o ˝yciu i panowaniu Karola Wielkiego na pod-
stawie powszechnie znanych w XII w. i dzisiaj roczników karoliƒskich; êródła,
z jakich korzystał autor przy kompilacji tej cz´Êci pracy sà znane dzi´ki studiom Ger-
harda Rauschena sprzed ponad 100 i Roberta Folza sprzed 60 lat

. Dwie pozostałe

ksi´gi czerpià z historii legendarnej Karola Wielkiego, która zrodziła si´ i nabrała
ustalonych kształtów nie póêniej ni˝ w toku XI i pierwszej połowy XII stulecia

i stanowià fikcj´ historycznà. Ksi´ga III to w wi´kszoÊci doÊç wierna adaptacja
tzw. Kroniki Pseudo-Turpina, tj. Historia Karoli Magni et Rotholandi

, w najstar-

szej znanej wersji spisanej jako IV ksi´ga Liber Sancti Iacobi, kompilacji powstałej
według wszelkiego prawdopodobieƒstwa w Cluny mi´dzy 1140 a 1150 r. i w naj-
pełniejszym kształcie znanej z Codex Calixtinus, wzmiankowanym w inwentarzu
katedry w Santiago de Compostela w 1173 r.

; w ostatnich trzech rozdziałach III

ksi´gi znajdujemy krótki wykaz cudów, jakie dokonały si´ w Akwizgranie u grobu
Karola Wielkiego – w tym cudowna wizja poÊwiadczajàca boskà akceptacj´ dla ka-
nonizacji Karola i dokonanej przez Fryderyka Barbaross´ translacji jego relikwii.
Ksi´ga II, b´dàca przedmiotem niniejszego studium

, w warszawskim r´kopisie

BN II 12 511 zajmuje miejsce od folio 13v do 24r i jest skrótem, a w wielu

12  R. Folz, Le souvenir et la légende de Charlemagne, s. 215-219; zob. te˝: K. Skwier-
czyƒski,  De  sanctitate  meritorum  et  gloria  miraculorum  beati  Karoli  Magni,  s.  188-190
i J. Kaliszuk, De sanctitate meritorum et gloria miraculorum beati Karoli Magni, s. 204-205.
13  Zob. J. Pysiak, Karoliƒska legenda relikwii Korony Cierniowej z opactwa Saint-Denis,
[w:] Europa barbarica, Europa christiana. Studia mediaevalia Carolo Modzelewski dedicata,
Warszawa 2008, s. 169-189, tam te˝ bibliografia.
14  Podstawowe wydania to: C. Meredith-Jones, Historia Karoli Magni et Rotholandi ou
Chronique du Pseudo-Turpin. Textes revus et publiés d’apr¯s 49 manuscrits, Paris 1936 [re-
print: Gen¯ve 1972] oraz H. W. Klein, Die Chronik von Karl dem Grossen und Roland. Der
lateinisches Pseudo-Turpin in den Handschriften aus Aachen und Andernach, Beiträge zur ro-
manische Philologie des Mittelalters, t. CXIII, München 1986. Literatura na temat rzekomej
kroniki Turpina jest niezwykle obszerna i przytoczenie bibliografii w całoÊci wykracza poza
mo˝liwoÊci niniejszego studium, dlatego ograniczymy si´ do najwa˝niejszych pozycji. Dwa
klasyczne i podstawowe dzieła na ten temat to: G. Paris, De Pseudo-Turpino, Parisiis 1865
oraz  Idem:  Histoire  poétique  de  Charlemagne,  Paris  1865  (2  ed.),  reprint:  Gen¯ve  1974.
Z pozostałej literatury nie sposób pominàç: E. A. R. Brown, Saint-Denis and the Turpin Le-
gend, [w:] The Codex Calixtinus and the Shrine of St. James, wyd. J. Williams, A. Stones,
Jakobus-Studien, t. III, Tübingen 1992, s. 51-88; A. Burger, La légende de Roncevaux avant
la Chanson de Roland, „Romania” t. LXX, 1948-1949, s. 433-477; I. Short, The Pseudo-
Turpin Chronicle, Some Unnoticed Versions and their Sources, „Medium Aevum” t. XXXIX,
1969, s. 1-22.
15  W  epoce  nowo˝ytnej  kronika  Pseudo-Turpina  została  wyj´ta  z  poszytu  Co-
dex  Calixtinus  i  oprawiona  jako  osobny  kodeks.  Na  temat  manuskryptów  Liber  San-
cti  Iacobi  zob.  C.  Meredith-Jones,  Historia  Karoli  Magni  et  Rotholandi,  Introduction,
s. 5-84.
16  De sanctitate Karoli Magni, wyd. G. Rauschen, s. 44-66.

235

Jerzy Pysiak Z legendarnej historii Karola Wielkiego...

fragmentach niemal literalnym powtórzeniem znacznej cz´Êci utworu znanego
jako Descriptio qualiter Karolus Magnus Clavum et Coronam a Constantinopoli
Aquisgrani detulerit qualiterque Karolus Calvus haec ad Sanctum Dionysium re-
tulerit

, powstałego w opactwie Saint-Denis przed 1095 r. i relacjonuje fikcyjnà

wypraw´ Karola Wielkiego na Saracenów, którzy najechali Ziemi´ Âwi´tà; jego
wizyt´  w  Konstantynopolu  oraz  translacj´  relikwii  Korony  Cierniowej,  a  tak˝e
innych  relikwii,  w  szczególnoÊci  pasyjnych  i  maryjnych,  z  Konstantynopola  lub
Ziemi  Âwi´tej  do  Akwizgranu,  potem  zaÊ  równie  fikcyjne  przeniesienie  Korony
Cierniowej i gwoêdzia z Krzy˝a Âwi´tego do Saint-Denis przez Karola Łysego. II
ksi´ga De sanctitate Karoli Magni wàtek opowiadajàcy o translacji Korony Cier-
niowej i gwoêdzia z Krzy˝a Âwi´tego do opactwa Saint-Denis pomija. I my rów-
nie˝, idàc za staufijskim hagiografem, skupimy si´ na Iter Hierosolimitanum, to
jest przekazie dotyczàcym jedynie wyprawy Karola Wielkiego na Wschód.

Descriptio qualiter jest znana z kilku nieco ró˝niàcych si´ mi´dzy sobà

wersji r´kopiÊmiennych. Najstarsza zachowała si´ w manuskrypcie b´dàcym
dwunastowiecznà kompilacjà hagiograficznà

; nazywana jest cz´sto Descriptio cla-

vi et corone Domini

; w oryginale zatytułowana jest: Clavi et corone Domini de-

scriptio, quomodo prima a Karolo magno eorum fuerit ad Aquile capellam delatio,
secunda vero a Karolo calvo in ecclesia beati dyonisii Ariopagitae relatio

. Edycja

owego najstarszego znanego r´kopisu nie została dotàd opublikowana

Kolejny pod wzgl´dem starszeƒstwa manuskrypt, pochodzàcy z kolek-

cji historycznej powstałej w XII w. w skryptorium opactwa Saint-Denis

, wy-

dał Gerhard Rauschen

(manuskrypt paryski P+P

)

, uwzgl´dniajàc warianty

17  Dalej cyt.: Descriptio qualiter.
18  Manuskrypt z około 1100 r., pochodzàcy według E. A  R. Brown i M. W. Cothren,
The  Twelfth-Century  Crusading  Window  of  the  Abbey  of  Sain-Denis:  Praeteritorum  Enim
Recordatio Futurorum Est Exhibitio, „Journal of the Warburg and Courtauld Institutes”, t.
XLIX, 1986, s. 1-40, tu – s. 14, nr 63, z biblioteki opactwa Saint-Ouen w Rouen, obecnie
Paris, Biblioth¯que Mazarine, Ms 1711, fol. 2r-9v, 11r-16r. Według opisu na portalu Calames
http://www.calames.abes.fr/pub/#details?id=MAZB11603#culture=fr (dost´p 10.10.2011)
r´kopis ten pochodzi z paryskiego klasztoru Âw. Józefa (karmelitów bosych).
19  Wydanie przygotował przed ponad 30 laty w École des chartes M. du Pouget, Recher-
ches sur les chroniques latines de Saint-Denis. Édition critique de la Descriptio clavi et corone
Domini  et  deux  séries  de  textes  relatifs  ∫  la  légende  carolingienne,  position  de  th¯se  de  la
Biblioth¯que de l’École des chartes, 1978.
20  Opis manuskryptu na portalu Calames (http://www.calames.abes.fr/pub/#details?id=
MAZB11603#culture=fr – dost´p 23.09.2011).
21  W ˝aden sposób nie mog´ si´ odnieÊç do tego nieopublikowanego wydania, gdy˝ nie
zostało mi udost´pnione przez bibliotek´.
22  BnF, Ms Latin 12710. Choç nie stanowi jednolitej narracji, lecz jest kompilacjà rozma-
itych tekstów odnoszàcych si´ do historii królestwa Franków i opactwa Saint-Denis, od XIX
w. kodeks ten jest zwodniczo nazywany Nova Gesta Francorum (J. Lair).
23  Descriptio  qualiter,  wyd.  G.  Rauschen,  [w:]  Idem,  Die  Legende  Karl  des  Grossen,
Leipzig 1890, s. 103-125.
24  Przekaz P

konstytuujà glossy marginalne na Ms P.

236 Studia i materiały

pi´tnastowiecznego manuskryptu wiedeƒskiego (V)

. Młodszà wersj´, wpisanà do

przechowywanego w Montpellier manuskryptu z pierwszej połowy XIII w.

, wydał

Ferdinand Castets pod tytułem Iter Hierosolimitanum

. Inne r´kopisy to: starszy

od montpellierskiego, ale niewydany r´kopis z Rouen (R), znajdujàcy si´ w kodeksie
z XII i przełomu XII i XIII stulecia, pochodzàcym z biblioteki opactwa w Jumi¯ges

oraz powstały w XIV w. w Saint-Denis niewydany r´kopis paryski P

. II ksi´ga

De sanctitate Karoli Magni z r´kopisu paryskiego P

okreÊlana jest w nomenklatu-

rze dotyczàcej Descriptio qualiter jako r´kopis K

. Najwa˝niejszà ró˝nicà mi´dzy

r´kopisem K (oraz wszystkimi pozostałymi przekazami II ksi´gi De sanctitate)
a pozostałymi przekazami Descriptio jest wspomniane ju˝ opuszczenie w De san-
ctitate Karoli Magni koƒcowej cz´Êci Descriptio qualiter, poÊwi´conej przeniesieniu
Korony Cierniowej do opactwa Saint-Denis. Pomini´cie tego fragmentu, kluczowe-
go z punktu widzenia kultu relikwii pasyjnych w Saint-Denis, w przypadku autora
piszàcego ˝ywot Karola Wielkiego na potrzeby dworu staufijskiego wydaje si´ dosyç
oczywiste: głosi chwał´ kapetyƒskiego, nie cesarskiego opactwa i wykracza poza
hagiograficznà tematyk´ dzieła.

Niezale˝nie od ró˝nic lekcji, przekazu, pochodzenia oraz przeznaczenia ko-

deksów, które zawierajà opowieÊç o wyprawie Karola Wielkiego na Wschód i przy-
wiezieniu stamtàd relikwii pasyjnych, treÊç podania dotyczàcego postaci Karola
Wielkiego jest w nich w olbrzymiej wi´kszoÊci zgodna, bez wzgl´du na to, czy mamy
do czynienia z przekazem Descriptio qualiter czy De sanctitate Karoli Magni. Ów
spójny przekaz narracyjny b´dziemy odtàd nazywaç, dla odró˝nienia go od tytu-
łów poszczególnych r´kopisów lub wydaƒ, terminem zapo˝yczonym od Ferdinanda
Castets, wydawcy trzynastowiecznego r´kopisu Descriptio – Iter Hierosolimitanum
Karoli Magni

25  Österreichische Nationalbibliothek, Cod. 3398.
26  Université  Montpellier  III  –  Paul-Valéry,  Biblioth¯que  de  la  Faculté  de  Médecine,
Ms H.280.
27  Iter Hierosolimitanum. Relatio quomodo Karolus Magnus a Constantinopoli Aquisgra-
num attulerit clavum et coronam Domini, et qualiter haec eadem Karolus Calvus intulerit in
Ecclesiam Sancti Areopagite Dionysii, ac de institutione Indicti et visione huius Karoli utque
corpus eiusdem Karoli in praefatam Ecclesiam translatum sit, wyd. F. Castets, [w:] Idem, Iter
Hierosolymitanum  ou  Voyage  de  Charlemagne,  „Revue  des  langues  romanes”,  t.  XXXVI,
1892 (seria 4, t. 6), s. 417-487, wydanie na s. 439-474. Aparat krytyczny wydania Ferdi-
nanda Castets nie mo˝e byç uznany za miarodajny – lekcje odmienne sà bardzo nieliczne,
a wydawca sam przyznaje, ˝e zaledwie przekartkował Ms BnF Latin 12710 (P i P

28  Rouen, Biblioth¯que municipale, Y.11
29  BnF, Ms Latin 2447.
30  Dokładne omówienie wszystkich manuskryptów: J. Nothomb, Manuscrits et recensions
de l’Iter Hierosolymitanum Caroli Magni, „Romania”, t. LVI, 1930, s. 191-211.
31  Autor niniejszego studium zło˝ył do druku w Wydawnictwach Uniwersytetu Warszaw-
skiego  rozpraw´  poÊwi´conà  historii  kultu  Korony  Cierniowej  w  kapetyƒskiej  Francji;  jej
znacznà cz´Êç stanowi obszerne omówienie karoliƒskiej tradycji rzekomej translacji tej re-
likwii  przez  Karola  Wielkiego,  tradycji  opartej  właÊnie  na  tak  rozumianym  przekazie  Iter
Hierosolimitanum Karoli Magni.

237

Jerzy Pysiak Z legendarnej historii Karola Wielkiego...

II. TreÊç relacji Iter Hierosolimitanum Karoli Magni

Ró˝nice mi´dzy przekazem Iter Hierosolimitanum Karoli Magni w Descriptio qua-
liter i w De sanctitate Karoli Magni sà, jak ju˝ wspomnieliÊmy, nieznaczne, kilka
z nich jednak wartych jest wzmianki, a to mi´dzy innymi z racji odmiennej funkcji
obu tekstów. Gdy Descriptio rozpoczyna in medias res bezpoÊrednià narracj´, autor
De sanctitate poprzedza jà (fol. 13v

) preambułà, w której wyjaÊnia, ˝e pielgrzymka

Karola do Ziemi Âwi´tej (peregrinatio) była Êwi´tà i zbawiennà wyprawà (beata et
salutaris profectio), podczas której z mocy Bo˝ej dokonały si´ liczne wielkie cuda
(in  qua  dei  virtute  et  opera  magna  et  multa  claruerunt  miracula;  venusta  et  fre-
quenti  serie  eventuum  exuberat  divinitus  ordo  signorum).  Wszystkie  te  cudowne
znaki, w tym otrzymane za sprawà Nieba objawienie, które pozwoliło cesarzowi
dotrzeç  do  Jerozolimy  (qua  revelatione  celitus  oblata  Iherusalem  civitatem  san-
ctam adierit) stanowià dowody Êwi´toÊci cesarza (degustatis quasi sanctitatis eius
meritis  secundario  illam  eius  peregrinationis  beatam  et  salutarem  profectionem).
W odró˝nieniu od r´kopisów De sanctitate Karoli Magni, manuskrypty Descriptio
qualiter nie sà podzielone na rozdziały; podział ów w De sanctitate, u˝yteczny dla
potrzeb wyszczególnienia wszystkich zasług lub dowodów Êwi´toÊci cesarza, a mo˝e
te˝ wprowadzony z myÊlà o wykorzystaniu ˝ywotu do lekcji liturgicznych, niekiedy
zakłóca logik´ narracji, o czym ni˝ej.

Iter Hierosolimitanum rozpoczyna si´ od stwierdzenia, ˝e w czasie, gdy cesarz

Karol Wielki panował w królestwie galijskim, KoÊciół spotkało wiele przeciwnoÊci.
Cesarz jednak, jako mà˝ całkowicie oddany wierze i doktrynie, ze wszystkich sił dbał,
aby jego poddani czynili pokój wobec KoÊcioła. Poddał swej władzy ludy graniczàce
z  jego  paƒstwem  i  podporzàdkował  je  KoÊciołowi  –  nadajàc  im  nowe  prawa  lub
zbrojnie – gdy˝ dzi´ki Boskiej pomocy zawsze odnosił zwyci´stwa w polu. Ponie-
wa˝ sława jego prawoÊci, pobo˝noÊci i pot´gi obiegła cały Êwiat, ogarni´ci l´kiem
Rzymianie  powierzyli  Karolowi  Cesarstwo  Rzymskie  i  prawo  wyboru  papie˝a
(distinctio  I,  fol.  13v

). W tym samym czasie poganie zaatakowali chrzeÊcijan

w Ziemi Âwi´tej; patriarcha Jerozolimy, wygnany ze swej stolicy, zwrócił si´ o po-
moc do Konstantynopola; tam ze łzami w oczach opowiedział cesarzom Leonowi
i Konstantynowi o spustoszeniu Ziemi Âwi´tej, jej pól, miast i zamków, sprofano-
waniu Grobu Âwi´tego, zgładzeniu lub uwi´zieniu wielu wyznawców Chrystusa
(distinctio II

: De expulsione Iherosolimitani patriarche, fol. 14r). Poniewa˝ zaÊ

sława Karola dotarła ju˝ wczeÊniej do chrzeÊcijan wschodnich – wysłali oni teraz
do cesarza Zachodu poselstwo zło˝one z dwóch chrzeÊcijan: Dawida, archiprezbi-
tera Jerozolimy i kapłana Jana z Neapolis

oraz dwóch Hebrajczyków: uczonego

w prawie Izaaka i ˝ydowskiego arcykapłana Samuela. Duchowni chrzeÊcijaƒscy mie-
li dostarczyç Karolowi list z proÊbà o pomoc, napisany przez patriarch´ i podpisany

32  De sanctitate Karoli Magni, wyd. G. Rauschen, s. 44-45. Wszystkie odtàd odsyłacze do
kart r´kopisu (fol.) odnoszà si´ do manuskryptu warszawskiego BN II 12 511.
33  De sanctitate Karoli Magni, wyd. G. Rauschen, s. 45-46.
34  Op. cit., s. 46.
35  Nabluza; nazwa arabska: Nabulus.

238 Studia i materiały

przez cesarza Konstantyna; ˚ydom powierzono drugi list, napisany własnor´cznie
przez Konstantyna (distinctio III

: De legatione ad imperatorem directa, fol. 14r).

Descriptio cytuje treÊç obu pism: patriarchy po łacinie (distinctio IV

: Exemplar

epistole Iohannis patriarche, fol. 14v-15r), list cesarza Konstantyna jest rzekomym
tłumaczeniem z j´zyka hebrajskiego (w liÊcie autor podaje fragmenty rzekomo po
hebrajsku; distinctio V

: Exemplar epistole Constantinopolitani imperatoris, fol.

15r-15v). Listom towarzyszyły bogate podarki dla Karola od patriarchy Jana i ce-
sarza  Konstantyna.  Patriarcha  w  liÊcie  opisuje  straszny  los  Ziemi  Âwi´tej:  skar˝y
si´, ˝e poganie wygnali go z tronu Êw. Jakuba, zbezczeÊcili Grób Âwi´ty i zgładzi-
li  wielu  chrzeÊcijan;  zwraca  si´  do  Karola  jako  do  niezwyci´˝onego  cesarza  i  za-
wsze  augusta,  aby  przyszedł  z  pomocà  uciÊnionemu  KoÊciołowi  jerozolimskiemu
i aby jego wołanie o pomoc przekazał tak˝e biskupom Zachodu; wreszcie patriar-
cha wspomina o dniu Sàdu, kiedy to Bóg nie omieszka wymierzyç kary opieszałym
w  pomszczeniu  zniewag  wyrzàdzonych  przez  pogan  Grobowi  Tego,  który,  staw-
szy  si´  człowiekiem,  trzy  dni  przebywał  w  owym  grobie,  aby  zmartwychwstaç.
Cesarz  Konstantyn  i  Leon,  jego  syn  i  współrzàdca,  tak˝e  zwracajà  si´  do  Karola
o pomoc zbrojnà, dodajàc, ˝e kilkakrotnie ju˝ zwyci´˝ali pogan napadajàcych na
Jerozolim´.  Teraz  jednak  –  pisze  rzekomo  Konstantyn  –  z  Boskiego  wyroku  za-
sługa  oswobodzenia  Âwi´tego  Miasta  ma  przypaÊç  cesarzowi  Zachodu,  o  czym
Êwiadczy cudowna wizja, jakiej pewnej nocy doznał Konstantyn, gdy rozwa˝ał, co
powinien czyniç, aby ratowaç Jerozolim´ i prosił Boga o pomoc. Wizja Konstanty-
na, stanowiàca w Descriptio qualiter integralnà cz´Êç listu cesarza bizantyƒskiego
do Karola, w De sanctitate Karoli Magni została mylàco wyodr´bniona (distinctio
VI:  Visio  Constantini  imperatoris,  fol.  15v-16r

). Konstantynowi, pogrà˝onemu

w modlitewnej ekstazie ukazał si´ młodzieniec, który czarujàcym głosem przekazał
mu Boski nakaz: Konstantyn winien przyjàç pomoc Karola Wielkiego, który jest ce-
sarzem i królem Galii oraz wojownikiem czyniàcym w imi´ Paƒskie pokój KoÊcioła.
Nast´pnie młodzieniec ukazał cesarzowi Bizancjum postaç rycerza odzianego
w pancerz i nagolenniki, przepasanego mieczem o purpurowej r´kojeÊci, z tarczà
barwy czerwonej, białà włócznià, z której ostrza błyskały płomienie, ze złotym heł-
mem w r´ce. Rycerz był starcem z długà brodà i siwymi włosami, o pi´knej twarzy
i postawie, jego oczy lÊniły jak gwiazdy. Wizja rycerza była dla cesarza Konstantyna
niechybnym znakiem, ˝e objawienie, którego właÊnie doÊwiadczył, zostało mu zesła-
ne przez Boga. Konstantyn zatem, znajàc Karola jako gorliwego propagatora poko-
ju, zwraca si´ do niego, aby poło˝ył kres przelewowi krwi chrzeÊcijaƒskiej i spełnił
zlecone mu przez Boga zadanie ocalenia Ziemi Âwi´tej i Jerozolimy. Wówczas pas
sprawiedliwoÊci na wiecznoÊç opasze jego l´dêwie, korona głow´, a Chrystus otoczy
go chwałà. Distinctio VII: Qualiter legati ad imperatorem Parisius pervenerunt (fol.
16r)

, opowiada o podró˝y posłów konstantynopolitaƒskich do królestwa Karo-

36  De sanctitate Karoli Magni, wyd. G. Rauschen, s. 46.
37  Op. cit., s. 47-48.
38  Op. cit., s. 47-48.
39  Op. cit., s. 49-50.
40  Op. cit., s. 50-51.

239

Jerzy Pysiak Z legendarnej historii Karola Wielkiego...

la; zarówno tytuł rozdziału, jak opis podró˝y po paƒstwie Karola nie pozostawia
wàtpliwoÊci, ˝e paƒstwo Karola, ju˝ wczeÊniej nazywanego rex Gallie (distinctio
VI, fol. 15v

), to Francja: w drodze na dwór Karola posłowie odwiedzajà kolejno

Pary˝, Reims i Saint-Denis, zanim uda si´ im uzyskaç posłuchanie u Karola Wiel-
kiego, powracajàcego z wyprawy wojennej w Owernii. Cesarz przejàł si´ wielce
wieÊcià  o  najeêdzie  Saracenów  na  Jerozolim´  i  Grób  Âwi´ty,  lecz  uradował  si´,
dowiedziawszy si´, ˝e Bóg jego właÊnie wybrał, aby uwolnił Ziemi´ Âwi´tà od po-
gan. Bez zwłoki wezwał arcybiskupa Turpina, aby objaÊnił treÊç listów patriarchy
i cesarza wszystkim zebranym mo˝nym w ich j´zyku (materna lingua); ci natych-
miast  zobowiàzali  si´  wyruszyç  z  Karolem  na  wypraw´  zbrojnà  w  celu  wyzwo-
lenia  Jerozolimy.  Usłyszawszy  aklamacj´  baronów,  Karol  Wielki  ogłosił  w  całym
cesarstwie,  ˝e  wszyscy  jego  poddani  zdolni  do  noszenia  broni,  starzy  i  młodzi,
sà zobowiàzani wyruszyç wraz z nim przeciw poganom. Kto nie wyruszy na po-
moc Jerozolimie, zostanie wraz z potomstwem w linii m´skiej poddany haƒbiàcej,
wynoszàcej  cztery  denary  rocznie  od  głowy  daninie,  tak  jakby  byli  niewolnika-
mi

. Wkrótce zatem zebrała si´ najliczniejsza z dotychczas widzianych wyprawa

zbrojna, która niebawem wyruszyła na Wschód. Distinctio VIII: De oraculo alitis
voce quasi Francorum regis vocantis et iter premonstrantis (fol. 16v

) jest relacjà

z cudu, jaki zdarzył si´ podczas drogi Franków do Ziemi Âwi´tej. W odległoÊci
dwóch dni od Jerozolimy armia Karola zbłàdziła w puszczy zamieszkałej przez
gryfy, niedêwiedzie, lwy, rysie, tygrysy oraz inne krwio˝ercze bestie, radujàce si´
przelewaniem ludzkiej krwi. PoÊród nocy cesarz zaczàł Êpiewaç psalmy

: Deduc

me, Domine, in semitam mandatorum tuorum quia ipsam volui

, nast´pnie zaÊ

Educ de carcere animam meam, Domine; ut confiteatur nomini tuo

. W odpo-

wiedzi  na  modlitw´  Karola  odezwał  si´  ptak  –  mo˝e  Êpiewajàcy  łab´dê  (ales),
co  Frankowie  i  mieszkaƒcy  Ziemi  Âwi´tej  uznali  za  wydarzenie  cudowne,  gdy˝
nigdy  wczeÊniej  nie  słyszano,  aby  ptak  Êpiewał  w  sposób  zrozumiały  dla  ludzi  –
Grecy znajà ptaki, które pozdrawiajà cesarza Bizancjum ludzkim głosem, jednak
czynià  to  po  grecku,  nie  zaÊ  po  łacinie.  U˝ycie  łaciny  przez  ptaki  zamieszkujàce
jerozolimskà puszcz´ jest zdaniem autora Descriptio oczywistym Êwiadectwem, ˝e
zesłał je Bóg, aby wyprowadziç Karola i jego wojsko na właÊciwà drog´, o co cesarz
modlił słowami psalmu. Autor dodaje, ˝e tak˝e współczeÊnie pielgrzymi i chłopi
mieszkajàcy  w  tej  ziemi  opowiadajà,  i˝  łab´dzie  w  owej  puszczy  nadal  Êpiewajà
w  ten  sposób,  pomagajàc  zbłàkanym  pielgrzymom  odnaleêç  zagubionà  drog´.
Trafiwszy, dzi´ki Êpiewajàcym po łacinie ptakom, na właÊciwy szlak, Karol Wielki
wkroczył do Konstantynopola (sic!) pokonał Saracenów i dotarł ad celsam urbem,
que vexilla vivifice crucis Christique passionis mortis ac resurrectionis retinet moni-

41  Op. cit., s. 49. Tak˝e w distinctio XII: imperator Gallie, op.cit, s. 54.
42  [...] alioquin quicumque huius edicti mandata non peregerit, ipse in vita sua et filii eius
similiter ex regis decreto de capite quatuor nummos quasi servi solvant, op. cit., distinctio VII,
s. 51.
43  Op. cit., s. 51-52.
44  sciebat enim litteras – precyzuje autor, op. cit., distinctio VIII, s. 51.
45  Prowadê mi´ Êcie˝kà mandatów twoich; bom jéj pragnàł, Ps 118 (119), 35.
46  Wywiedê z ciemnice dusz´ moj´, ku wyznawaniu imieniowi twemu, Ps 141 (142),8.

240 Studia i materiały

menta, tj., jak nale˝y si´ domyÊlaç, do Jerozolimy, a nast´pnie zwrócił miasto pa-
triarsze i tamtejszym chrzeÊcijanom. W distinctio IX: De restitutione sedis Ihero-
solimitane

mamy do czynienia z wyraênà niespójnoÊcià informacji o miastach,

w których Karol Wielki kolejno przebywa: według distinctio VIII cesarz podà˝ał do
Jerozolimy, to w puszczy pod tym miastem zdarzył si´ cud Êpiewajàcych po łacinie
łab´dzi, lecz potem czytamy, ˝e Karol trafił do Konstantynopola, a dopiero potem
do Jerozolimy. Teraz z kolei (distinctiones IX-XXI

) mo˝na by sàdziç, ˝e dalsze

zdarzenia, których głównym wàtkiem jest pozyskanie relikwii, majà miejsce w Je-
rozolimie, bo tam ostatnio udał si´ Karol Wielki, lecz wkrótce okazuje si´, ˝e ich
scenà jest ewidentnie Konstantynopol. Wynika to skàdinàd z incipitu ksi´gi II – De
peregrinatione beati Karoli Magni in laudem dei facta et qualiter a Constantinopoli
apud Aquile Capellam clavum et coronam domini attulerit

, który wszak głosi, ˝e

translacja relikwii została dokonana z Konstantynopola – zgodnego z incipitem
pierwowzoru, tj. Descriptio qualiter (w którym mowa te˝ o póêniejszej translacji
do Saint-Denis). Nieco dalej w tekÊcie autor mówi o drodze powrotnej Karola
z Konstantynopola, nie zaÊ z Jerozolimy, do Francji

Wypełniwszy zadanie, które Bóg mu przeznaczył, Karol Wielki zamierzał

wracaç do Pary˝a, ale Konstantyn postanowił obsypaç cesarza Zachodu darami:
według distinctio X: De munificentissima liberalitate Constantini

(fol. 17v) ofia-

rował mu klejnoty, szlachetne kamienie, ptaki i czworonogi

. Darów tych Karol

nie  przyjàł,  uznajàc,  ˝e  nie  przystoi  mu  odbieraç  doczesnà  nagrod´  za  wyzwo-
lenie Miejsc Âwi´tych; nie chciał, by mu zarzucano, ˝e wyprawa nie była aktem
pobo˝noÊci,  lecz  wynikała  jedynie  z  ch´ci  podbojów  lub  zdobycia  bogactw.  Po-
nownie zatem ogłosił zamiar powrotu do Francji, ale cesarz Bizancjum nie chciał
pozwoliç Karolowi wyjechaç, dopóki nie wyrazi on pragnienia, które Konstantyn
b´dzie  mógł  spełniç  (distinctio  XI:  De  discretissima  deliberatione  consilii  beati
Karoli  magni;  distinctio  XII:  Amicabilis  altercatio  duorum  imperatorum

(fol.

17v-18v). Wówczas (distinctio XIII

: Devota petitio penarum Christi, fol. 18v)

Karol Wielki poprosił zatem Konstantyna o podarowanie relikwii M´ki Paƒskiej,
które b´dzie mógł przewieêç do swojego królestwa, aby równie˝ ci spoÊród jego
poddanych, którzy sami nie wyruszà na pielgrzymk´ do Jerozolimy, mogli je ujrzeç
i skłoniç serca do pokuty. Cesarz Konstantynopola przywołał arcybiskupów, bi-
skupów, opatów, zakonników i baronów, aby si´ dowiedzieç, gdzie znajdujà si´

47  De sanctitate Karoli Magni, wyd. G. Rauschen, s. 52-53.
48  Op. cit., s. 52-62; De sanctitate Karoli Magni BN II 12 511, fol. 17r-22r.
49  De sanctitate Karoli Magni, wyd. G. Rauschen, s. 45.
50  Ast ut pretermittam, que in itinere a Constantinopoli usque perdurato facta sunt, quod
hic operatrice dei virtute gestum est, De sanctitate Karoli Magni, w distinctio XXII, BN II
12 511, fol. 22r, at zamiast ast (podobnie jak w Descriptio qualiter); De sanctitate Karoli
Magni, wyd. G. Rauschen, s. 62.
51  De sanctitate Karoli Magni, wyd. G. Rauschen, s. 53.
52  W  r´kopisach  innych  ni˝  warszawski  mowa  tak˝e  o  cennych  ró˝nobarwnych  tkani-
nach: variique coloris pallia, De sanctitate Karoli Magni, wyd. G. Rauschen, s. 53.
53  Op. cit., s. 53-55.
54  Op. cit., s. 55-56.

241

Jerzy Pysiak Z legendarnej historii Karola Wielkiego...

relikwie, nie wiedział bowiem, gdzie zło˝yła je Êw. Helena; z narracji wynika za-
tem, ˝e pamiàtki M´ki Paƒskiej nie były na Wschodzie otaczane nale˝nym im kul-
tem – duchowieƒstwo znało miejsce przechowywania skarbca relikwii pasyjnych,
lecz cesarz Wschodu nie oddawał im czci, jakà pragnàł je otoczyç Karol Wielki.
Duchowni doradzili, aby do inventio relikwii przygotowaç si´ przez trzydniowy
post; oczyszczeniu temu poddało si´ dwunastu wybranych m´˝ów, których uzna-
no za godnych otwarcia relikwiarzy. W wyznaczonym czasie na miejsce przybyli
obaj cesarze; Karol Wielki, w geÊcie prostracji natychmiast wyspowiadał si´ wobec
arcybiskupa Ebroina (uczynił to ju˝ na poczàtku trzydniowego rytuału pokutne-
go) i kazał podobnie uczyniç swoim towarzyszom; duchowni obu stanów zacz´li
Êpiewaç psalmy z litaniami.

Distinctio XIV: De theca spinee Corone reserata, fol. 19r

, opowiada, jak

nast´pnie  arcybiskup  Daniel  z  Neapolis  otworzył  relikwiarz  zawierajàcy  Koron´
Cierniowà;  wszyscy  obecni  poczuli  wówczas  rozchodzàcy  si´  cudowny  zapach,
przywodzàcy  na  myÊl  wiecznie  kwitnàce  ogrody  Raju  –  odor  sanctitatis.  Potem
(Distinctio XV: Qualiter corona floruerit in odore suavitatis et splendore lucis in-
estimabilis,  fol.  19v-20r

) Karol Wielki, ukl´knàwszy, wypowiedział modlitw´,

w której prosił Boga, by zezwolił mu zabraç do Francji relikwie M´ki Chrystusa
i aby Bóg cudami potwierdził prawdziwoÊç relikwii, tak by ˝aden niedowiarek nie
podwa˝ał ich autentycznoÊci. W odpowiedzi na t´ modlitw´ na Koron´ Cierniowà
spływa z Nieba cudowna rosa, sprawiajàc, ˝e jej gałàzki i ciernie okrywajà si´ kwia-
tami; kwiaty owe wydajà przepi´kny zapach. Zjawisku towarzyszy taka ÊwiatłoÊç,
˝e obecnym wydaje si´, ˝e znaleêli si´ w Niebie, wszyscy zaÊ chorzy, którzy sà przy
tym obecni, zostajà uzdrowieni. Chcàc uczciç tak wielki cud, Karol Wielki rozpo-
czyna Êpiewanie psalmów, a zgromadzony kler intonuje hymn Te Deum laudamus.
JednoczeÊnie cierniowy wieniec okrywa si´ zielenià, a arcybiskup Daniel zaczyna
po kolei odcinaç ciernie przeznaczone dla Karola. Cesarz, nie chcàc, aby cudow-
nie zakwitłe kwiaty upadły na ziemi´, gdzie mogłyby zostaç stratowane przez co-
raz  liczniej  napływajàcy  lud  zwabiony  zapachem  Êwi´toÊci,  zbiera  je  (Distinctio
XVI:  De  susceptione  florum  in  guanto  imperiali,  fol.  20r

) i podobnie jak cier-

nie z Korony owija w cennà tkanin´, a nast´pnie wkłada do swych r´kawiczek,
które podaje towarzyszàcemu mu arcybiskupowi Ebroinowi; byç mo˝e jednak z
powodu łez wzruszenia, które przesłaniajà oczy obu m´˝ów (Distinctio XVII: De
guanto imperiali in aere mirabiliter suspenso, fol. 20r

), ich r´ce nie spotkały si´,

jednak r´kawiczka zawierajàca owe Êwi´toÊci nie upadła, lecz zawisła w powietrzu
na godzin´, dopóki cesarz i arcybiskup nie dokoƒczyli adoracji relikwii. Gdy po-
tem Karol postanowił wyjàç cudowne kwiaty z r´kawiczek, sàdzàc, ˝e nie jest to
właÊciwe miejsce na przechowywanie relikwii, okazało si´, ˝e kwiaty przeistoczyły
si´ w mann´, która, co precyzuje hagiograf, podobnie jak manna zesłana Izraelitom
na pustyni, jest do dziÊ dnia przechowywana w opactwie Âw. Dionizego w Galii.

55  Op. cit., s. 56-57.
56  Op. cit., s. 57-58.
57  Op. cit., s. 58.
58  Op. cit., s. 58-59.

242 Studia i materiały

Po odÊpiewaniu wraz z cesarzem i ludem kilku psalmów (Distinctio XVIII: Vox in
laudem dei psallentium, fol. 20v

), arcybiskup Daniel powraca do relikwii M´ki

Chrystusa i przekazuje Karolowi gwóêdê z Krzy˝a Âwi´tego; równie˝ i wtedy roz-
chodzi si´ wspaniały zapach ogarniajàcy całe miasto, przyczyniajàc si´ do nieustan-
nego napływu wiernych. WÊród nich znalazło si´ wielu chorych i kalekich; wszyscy
oni, dzi´ki virtus Korony Cierniowej i gwoêdzia z Krzy˝a, dostàpili cudownego
uzdrowienia (distinctio XIX: De curatione trecentorum et unius; distinctio XX: De
quodam puero sanitati restituto, fol. 21r-22r

Po zakoƒczeniu ceremonii liturgicznych Karol Wielki wyrusza w drog´

powrotnà do Francji, unoszàc ze sobà ukryte w zawieszonym na cesarskiej szyi
woreczku z bawolej skóry (distinctio XXI, fol. 22r: De repositione reliquiarum in
tergore bubalino

) nast´pujàce relikwie: gałàzk´ z Korony Cierniowej z oÊmioma

cierniami, gwóêdê i kawałek drzewa Krzy˝a, całun Chrystusa, koszul´ NajÊwi´tszej
Marii Panny, przepask´, którà przewiàzywano Dzieciàtko Jezus w pieluszkach,
rami´ Êw. Symeona i wiele innych, przez autora nienazwanych. Podczas w´drówki
do Francji, w szczególnoÊci na zamku Ligmedon (distinctio XXII, fol. 22r-22v: De
resuscitatione cuiusdam pueri et XLIX aliorum salute apud Ligmedon

, dokonujà si´

liczne uzdrowienia, w tym nawet wskrzeszenie zmarłego młodzieƒca.

Powróciwszy do swego królestwa, Karol Wielki udaje si´ do Akwizgranu (distin-

ctio XXIII, fol. 23r: Que et quanta dei fuerunt miracula apud Aquas Grani

) i na-

kazuje zbudowaç wspaniały koÊciół, w którym składa relikwie; i tam nast´pujà liczne
cudowne uzdrowienia. Nast´pnie (distinctio XXIV, fol. 23r: De convocatione prin-
cipum et tocium populi

) cesarz rozsyła posłów po całym niemal Êwiecie, ka˝àc im

rozgłaszaç, ˝e ludnoÊç Zachodu winna przybyç tłumnie na idy czerwcowe do Akwiz-
granu, zobaczyç relikwie Êwi´te, które przywiózł z Jerozolimy i Konstantynopola.
W wyznaczonym dniu napłyn´ły niezliczone rzesze wiernych; zgodnie z nakazem cesa-
rza wszyscy wczeÊniej przystàpili do spowiedzi. Wówczas dopiero Karol Wielki, które-
mu towarzyszyli arcybiskupi, biskupi, opaci i uczeni duchowni, wstàpił na wzgórek na
placu poło˝onym opodal zamku i ukazał relikwie ludowi – dokonał tym samym znanego
w liturgii Êredniowiecznej rytuału ostensio reliquiarum

, zazwyczaj zastrze˝onego dla

przedstawicieli duchowieƒstwa. Towarzyszàcy mu biskupi ogłosili wiernym, ˝e ostensio
przywiezionych z Konstantynopola i Jerozolimy relikwii: Korony Cierniowej, gwoêdzia
z Krzy˝a Âwi´tego i Drzewa Krzy˝a, całunu Chrystusa i innych, nazwane Indictio lub

59  Op. cit., s. 59-60.
60  Op. cit., s. 60-62.
61  Op. cit., s. 62.
62  Op. cit., s. 62-65.
63  Op. cit., s. 65.
64  Op. cit., s. 65-66.
65  Na  temat  ostensio  reliquiarum  zob.  H.  Kühne,  Ostensio  reliquiarum.  Untersu-
chungen über Enstehung, Ausbreitung, Gestalt und Funktion der Heiltumweisungen im rö-
misch-deutschen Regnum, Arbeiten zur Kirchengeschichte, t. LXXV, Berlin–New York 2000,
w  szczególnoÊci  jednak  o  zwiàzku  podania  o  Iter  Hierosolimitanum  z  kanonizacjà  Karo-
la Wielkiego i publicznymi ostensiones relikwii w Akwizgranie na przełomie XII i XIII w.
s. 185-197.

243

Jerzy Pysiak Z legendarnej historii Karola Wielkiego...

Indictum

, b´dzie si´ odbywaç co rok, zawsze w drugim tygodniu czerwca, w piàtek

letniego postu kwartalnego. Wszystkim, którzy wezmà udział w Indictum po uprzed-

nim odbyciu spowiedzi i postów, przyznano odpusty.

Na tym relacja o Iter Hierosolimitanum w De sanctitate Karoli Magni si´

koƒczy, pomijajàc zarówno list´ hierarchów, którzy towarzyszyli Karolowi w oka-

zaniu relikwii i wydali stosowne postanowienia dotyczàce liturgii pokutnej i odpu-

stowej (autor odsyła tu do historia, która stanowiła êródło dla ksi´gi II

), jak te˝

wàtek poÊwi´cony dokonanej przez Karola Łysego translacji Korony Cierniowej

i gwoêdzia z Krzy˝a do Saint-Denis, a całunu Chrystusowego – do Compi¯gne, ani

te˝ nie powtarza za autorem Descriptio qualiter, ˝e po Êmierci Karola Wielkiego

Indictum w Akwizgranie zanikło i dopiero po przeniesieniu relikwii do Saint-Denis

zostało tam wznowione. Z doÊç oczywistych przyczyn hagiograf, odmiennie ni˝ au-

tor Descriptio, nie opisuje tu ostatnich chwil i Êmierci Karola Wielkiego – ten wàtek
zajmuje właÊciwe sobie miejsce dopiero na koƒcu ksi´gi III.

III. Próby datacji najdawniejszego przekazu Iter Hierosoli-

mitanum

Domniemane êródła Êredniowiecznego mitu historycznego, jakim jest bez wàtpienia

Iter Hierosolimitanum, przedstawiliÊmy w innym miejscu

, tu zatem podsumujemy

stan badaƒ dotyczàcy datacji pojawienia si´ owego tematu w zachodnioeuropejskiej

tradycji historiograficznej i hagiograficznej.

JeÊli chcemy dokonaç przybli˝onej datacji Iter Hierosolimitanum, nie od rze-

czy b´dzie krótko streÊciç wàtki obecne w Descriptio qualiter, pomini´te zaÊ przez

autora De sanctitate Karoli Magni, poniewa˝ wydaje si´, ˝e to one majà w tej kwestii

znaczenie decydujàce. Po Êmierci Karola Wielkiego, w szczególnoÊci podczas wo-

jen domowych pomi´dzy jego wnukami, rytuał Indictum popadł w zapomnienie.

W koƒcu jednak jeden z wnuków Karola Wielkiego, Karol Łysy, zjednoczył pod

swojà władzà cztery królestwa i osiàgnàł koron´ cesarskà. Z kaplicy pałacowej

w Akwizgranie zabrał Koron´ Cierniowà, gwóêdê i drzewo Krzy˝a Âwi´tego oraz całun

Chrystusa. Karol Łysy wyró˝niał si´, podobnie jak jego dziad, wyjàtkowà dbałoÊcià

o KoÊciół: przewy˝szył bowiem wszystkich poprzedników i nast´pców szczodroÊcià

66 W Descriptio qualiter – jedynie Indictum, Descriptio qualiter, s. 120, 121.

67  Siquis vero scire affectat nomina et numerum archiepiscoporum episcoporum et abba-
tum ad idem sollepmne Indictum convocatorum, historiam unde hec excerpta sunt perlegat,
De sanctitate Karoli Magni, wyd. G. Rauschen, s. 66. Jak twierdzà R. Folz, Le souvenir et la
légende de Charlemagne, s. 181 i  F. Monteleone, Il viaggio di Carlo Magno in Terra Santa,
Fasano  2003,  s.  221-222,  nie  bez  znaczenia  jest  prawdopodobnie  fakt,  ˝e  opuszczona
w De sanctitate Karoli Magni lista arcybiskupów, biskupów i opatów, którzy rzekomo wzi´li
udział w pierwszej akwizgraƒskiej ceremonii Indictum składa si´ w wi´kszoÊci z hierarchów
zachodniofrankijskich (czyli francuskich) i wymienianie ich zwracałoby uwag´ czytelnika na
współczesne Lendit w Saint-Denis zamiast na akwizgraƒskie Indictum.

68 J. Pysiak, Karoliƒska legenda relikwii Korony Cierniowej z opactwa Saint-Denis, [w:]
Europa barbarica, Europa christiana. Studia mediaevalia Carolo Modzelewski dedicata, War-
szawa 2008, s. 169-189, tam te˝ bibliografia.

244 Studia i materiały

wobec klasztorów. Z jego hojnoÊci skorzystały szczególnie dwa klaszto-

ry, mianowicie opactwo Saint-Denis i klasztor NajÊwi´tszej Marii Panny

w Compi¯gne. Opactwo NajÊwi´tszej Marii Panny w Compi¯gne stało si´ cz´Êcià

pałacu, który Karol Łysy zbudował na wzór Konstantynopola i nadał mu własne

imi´: Karlopolis

; chcàc, wzorem Konstantyna Wielkiego, uÊwi´ciç swojà stolic´

obecnoÊcià relikwi M´ki Paƒskiej – Karol zło˝ył w tamtejszym koÊciele całun Chry-

stusa. Saint-Denis natomiast, któremu cesarz pragnàł wynagrodziç uprzednie zra-

bowanie jego skarbów na cel prowadzenia wojny ze starszymi braçmi, otrzymało

Koronà Cierniowà, gwóêdê z Krzy˝a, Drzewo Krzy˝a i pozostałe relikwie przy-

wiezione z Konstantynopola przez Karola Wielkiego. Karol Łysy wznowił równie˝

w Saint-Denis w roku 862 coroczne ostensio reliquiarum, Indictum. PrawowitoÊç

translacji z Akwizgranu do Saint-Denis została potwierdzona przez Boga cudami:

w roku pierwszego Indictum panował bowiem w całej Francji powszechny głód

i mór, który ustàpił dopiero po dokonanym relikwiami błogosławieƒstwie

Jeden z pierwszych badaczy Descriptio qualiter, Gaston Paris, uznawał, ˝e

znana nam wersja jest kompilacjà dwóch pierwotnie odr´bnych przekazów –

pierwszym z nich miałaby byç historia translacji relikwii z Konstantynopola do

Akwizgranu, drugim – pomini´ta przez autora De sanctitate Karoli Magni relacja

o translacji Korony Cierniowej i gwoêdzia z Krzy˝a do Saint-Denis

. Pozornie

taka teza mo˝e si´ wydawaç uzasadniona, jednak˝e ju˝ Rauschen słusznie podniósł,

˝e pod wzgl´dem ideowym oba wàtki Descriptio sà ze sobà spójne – prezentujà

pretensje monarchii francuskiej do dziedzictwa Karola Wielkiego, konsekwent-

nie nazywajàc go mianem imperator Gallicus i uznajàc za stolice cesarstwa Pary˝,

Saint-Denis i Reims; wzgl´dy j´zykowe te˝ przemawiajà za atrybucjà autorstwa

Francuzowi

Datowanie Descriptio jest rzeczà niełatwà. Wi´kszoÊç historyków zgodnie

uznaje, ˝e zawarta w tekÊcie wzmianka o letnim poÊcie kwartalnym (quatember,

quatuor temporum) przypadajàcym na tydzieƒ po drugiej niedzieli czerwca datuje

powstanie tekstu na lata przed 1095 r., poniewa˝ podczas synodu w Clermont Urban

II nakazał obserwowaç ów post w tygodniu po Êwi´cie Zesłania Ducha Âwi´tego

69  W oryginale i bardzo cz´sto we współczesnych tekstach: Karnopolis.
70  Descritpio qualiter, s. 123-125.
71  G. Paris, Histoire poétique de Charlemagne, s. 337-344.
72  G.  Rauschen,  Die  Legende  Karl  des  Grossen,  s.  97-98,  zob.  te˝:    F.  Monteleone,  Il
viaggio di Carlo Magno in Terra Santa, s. 247-277; Eadem, „Ad liberandum populum chris-
tianum”. Il viaggio di Carlo Magno in Terra Santa, [w:] Pellerinaggio e Kulturtransfer nel Me-
dioevo europeo. Atti del 1º Seminario di studio dei Dottorati di ricerca di ambito medievistico
delle Universit∫ di Lecce e Erlangen, Lecce, 2-3 maggio 2003, wyd. H. Houben, B. Vetere,
Martina Franca 2006, s. 145-169, tu: s. 153-154.
73  L. Levillain, Essai sur les origines du Lendit, „Revue Historique”, t. LII, 1927 (t. 155),
s. 260. F. Monteleone, „Ad liberandum populum christianum, s. 159, zwróciła jednak uwag´,
˝e postanowienie Urbana II nie miało natychmiastowego oddêwi´ku: jak dowodzi list God-
fryda z Vendôme do Hildeberta de Lavardin, biskupa Le Mans w latach 1097-1124, za pon-
tyfikatu  tego  ostatniego  w  jego  diecezji  letnie  dni  suche  obserwowano  wcià˝  w  dawnym
terminie; takà dat´ letniego postu kwartalnego podajà te˝ akta synodu w Oxfordzie z roku
1222 (!).

245

Jerzy Pysiak Z legendarnej historii Karola Wielkiego...

Joseph Bédier przesuwa dat´ powstania Descriptio na poczàtek XII w., stawiajàc tez´
o Êwiadomej archaizacji realiów tekstu przez autora

; przekonujàco polemizował

z tym poglàdem Léon Levillain

. Według Levillaina najbardziej prawdopodob-

ny  terminus  post  quem  powstania  Descriptio  to  data  uroczystej  translacji  całunu
Chrystusa  w  koÊciele  Âw.  Korneliusza  w  Compi¯gne  (3  kwietnia  1079).  Podczas
translacji  (wziàł  w  niej  udział  król  Francji  Filip  I),  całun  przeniesiono  do  nowe-
go  relikwiarza,  b´dàcego  darem  królowej  angielskiej  Matyldy  (˝ony  Wilhelma
Zdobywcy)

. W opactwie Saint-Corneille, stanowiàcym cz´Êç kompleksu pała-

cowego Karola Łysego

i konsekrowanym w 877 r. przez papie˝a Jana VIII pod

wezwaniem  NajÊwi´tszej  Marii  Panny,  utrzymywano  w  wieku  XI,  ˝e  całun  i  re-
likwiarz  z  koÊci  słoniowej  ofiarował  opactwu  Karol  Łysy.  Poniewa˝  autor  De-
scriptio  twierdzi,  ˝e  Karol  w  roku  862  podarował  Koron´  Cierniowà  i  gwóêdê
z Krzy˝a opactwu Saint-Denis, całun Chrystusa zaÊ klasztorowi w Compi¯gne

, Le-

villain wyciàgał wniosek, ˝e Descriptio powstało pod wpływem kompieƒskiej trans-
lacji z 1079 r. i dlatego jej powstanie datował na lata 1080-1095

Do dyskusji o czasie powstania Descriptio qualiter włàczył si´ niedawno Rolf

Grosse

, podsumowujàc stan badaƒ

i – na podstawie treÊci legendy – przesuwajàc

datacj´ na przełom pierwszej i drugiej połowy wieku XI. Zdaniem tego uczone-
go zawarta w Descriptio relacja o panowaniu Karola Wielkiego, a w szczególnoÊci

74  J. Bédier, Légendes épiques. Recherches sur la formation des chansons de geste, t. I-IV,
Paris 1908-1913, tu t. IV, Paris 1913, s. 127.
75  L. Levillain, Essai sur les origines du Lendit, s. 260-261.
76  Data translacji nie jest nigdzie poÊwiadczona. Léon Levillain na podstawie dost´pnych
êródeł  wyznacza  jà  na  3  kwietnia  1079  r.,  co  spotkało  si´  z  powszechnà  aprobatà,  zob.
L. Levillain, Essai sur les origines du Lendit, s. 261-262. Na temat relikwii Całunu Chrystu-
sowego w Compi¯gne zob.: É. Morel, Le Saint Suaire de Saint-Corneille de Compi¯gne, „Bul-
letin de la Société historique de Compi¯gne”, t. XI, Compi¯gne 1904 (Morel proponował
rok 1082, op.cit., s. 21-22). Dyplom fundacyjny opactwa: Actes de Charles le Chauve, wyd.
G. Tessier, t. II, Paris 1952, nr 425, s. 451-453.
77  O  kompieƒskiej  fundacji  Karola  Łysego  zob.:  R.  Michałowski,  Zjazd  gnieênieƒski,
s. 141-143 oraz: W. J. Diebold, Nos quoque morem illius imitari cupientes. Charles the Bald’s
evocation  and  imitation  of  Charlemagne,  „Archiv  für  Kulturgeschichte”,  t.  LXXV,  1993,
s.  271-300;  M.  Herren,  Eriugena’s  „Aulae  siderae”,  the  „Codex  aureus”,  and  the  Palatine
Church of St. Mary at Compi¯gne, „Studi medievali”, seria III, t. XXVIII, 1987, s. 593-608;
D. Iogna-Prat, Le culte de la Vierge sous le r¯gne de Charles le Chauve, [w:] Marie. Le culte
de la Vierge dans la société médiévale, wyd. D. Iogna-Prat, É. Palazzo, D. Russo, Paris 1996,
s.  65-98;  N.  Staubach,  Rex  christianus.  Hofkultur  und  Herrschaftspropaganda  im  Reich
Karls des Kahlen, t. II: Die Grundlegung der ‘religion royale’, Köln 1993, s. 270-281; M.
Vieillard-Troïekouroff, La chapelle du palais de Charles le Chauve ∫ Compi¯gne, „Cahiers
archéologiques”, t. XXI, 1971, s. 89-108.
78  Descriptio qualiter, s. 123
79  L. Levillain, Essai sur les origines du Lendit, s. 261-262.
80  R.  Grosse,  Reliques  du  Christ  et  foires  de  Saint-Denis  au  XI

si¯cle. À propos de la

Descriptio clavi et corone Domini, „Revue d’Histoire de l’Église de France”, t. LXXXVII,
nr 219, Juillet-Décembre 2001, s. 357-375.
81 R. Grosse, Reliques du Christ, s. 360-362, w szczególnoÊci przyp. 29.

246 Studia i materiały

przyznane cesarzowi przez Rzymian prawo wyboru papie˝a (pape electionem ipsi
prescripserant) ukazujà polityczne realia rzàdów Henryka III (1039-1056), który na
synodzie w Sutri w 1046 r. zdetronizował zwalczajàcych si´ wzajemnie papie˝y Be-
nedykta IX, Grzegorza VI i Sylwestra III i mianował nowego – Klemensa II. Grosse
zwraca równie˝ uwag´, ˝e w legendzie brakuje jakichkolwiek aluzji do konfliktu o in-
westytur´, co uznaje za nieprawdopodobne w ostatniej çwierci XI stulecia. Kierujàc
si´ z kolei nieobecnoÊcià w Descriptio odniesieƒ do konfliktu koÊciołów rzymskiego
i konstantynopolitaƒskiego, który w 1054 r. doprowadził do wzajemnego wykl´cia
si´ i schizmy – a wizerunek cesarza i duchowieƒstwa konstantynopolitaƒskiego jest
w istocie w Descriptio jednoznacznie pozytywny – proponuje rok 1054 jako termi-
nus ad quem

. Tezy Grosse sà całkowicie hipotetyczne, nie mo˝e zresztà byç inaczej,

skoro oparte sà one z koniecznoÊci jedynie na interpretacji treÊci legendy; nie mamy
mo˝liwoÊci ich falsyfikacji. WàtpliwoÊci wzbudzaç mo˝e argument nieobecnoÊci kon-
fliktu gregoriaƒskiego – opactwo Saint-Denis od czasów karoliƒskich było jednym
z filarów władzy monarchy nad KoÊciołem, a w ostatniej çwierci XI w. dopiero co
powróciło do bezpoÊredniej zale˝noÊci od króla, która bynajmniej klasztorowi nie
cià˝yła, czemu skàdinàd Grosse poÊwi´cił niezwykle interesujàce studium

. Znana

nam dwunastowieczna rola opactwa w monarchii kapetyƒskiej tak˝e nie uprawnia
do doszukiwania si´ w dotyczàcej go legendzie translacyjnej Êladów zaanga˝owania
w konflikt gregoriaƒski – czego opaci Saint-Denis strzegli si´ jak morowej zarazy.

Osobnà kwestià jest próba ustalenia czasu, w jakim relikwie Chrystusowe zna-

lazły si´ w opactwie Saint-Denis. Z terminus ad quem powstania Descriptio qualiter
wynika niezbicie, ˝e relikwie znajdowały si´ w opactwie w wieku XI i z pewnoÊcià
przed 1095 r. Terminus post quem powstania tekstu stanowi zarazem oczywiÊcie
terminus ad quem pojawienia si´ w Saint-Denis Korony Cierniowej i gwoêdzia
z Krzy˝a Âwi´tego. Michel Bur

oraz Fran˜oise Gasparri

uznajà za wiarygodnà

82  Te i inne argumenty zob.: R. Grosse, Reliques du Christ, s. 362-264.
83  R. Grosse, Saint-Denis zwischen Adel und König. Die Zeit vor Suger (1053-1122), Bei-
hefte der Francia, t. LXXVII, Paris–Stuttgart 2002; w szczególnoÊci s. 19-130; tam˝e powtó-
rzenie głównych tez artykułu Reliques du Christ (na s. 42-54).
84  M. Bur, Saint-Denis, [w:] Lexikon des Mittelalters, t. VII, München-Zürich 1995, kol. 1145.
85  Suger,  Oeuvres.  I.  Écrit  sur  la  consécration  de  Saint-Denis.  L’Oeuvre  administrative.
Histoire  de  Louis  VII,  wyd.  F.  Gasparri,  Les  Classiques  de  l’Histoire  de  France  au  Moyen
˙ge, t. XXXVII, Paris 1996, przypis nr 12, s. 180. TreÊç tego przypisu jest kuriozalna: Gas-
parri, nie powołujàc si´ na ˝adnà literatur´, a jedynie na niezidentyfikowanego skàdinàd mni-
cha Haymona z IX w. (jedynego autora dionizyjskiego o tym imieniu mo˝na identyfikowaç
z autorem Liber de detectione corporum Macharii Areopagite – por. ni˝ej, z IX w. znamy je-
dynie Haymona z Auxerre i Haymona z Halberstadt), odtwarza histori´ relikwii pasyjnych
w epoce karoliƒskiej, podajàc daty i miejsca, w których relikwie te ukrywano w IX w. przed na-
jazdami normaƒskimi (w istocie chodzi o przenoszenie relikwii Êw. Dionizego – zob. R. Koepke,
Translatio S. Dionysii Areopagitae, Monumenta Germaniae Historica Scriptores (in folio), dalej
cyt.: MGH SS, t. XI wyd. G. H. Pertz, Hannoverae 1854, s. 350). Gasparri twierdzi nawet,
˝e to opat Hilduin zło˝ył je w fundowanej przez siebie krypcie, choç ˝adne êródło pochodzàce
z epoki karoliƒskiej nie wpomina o obecnoÊci w Saint-Denis ani relikwii Korony Cierniowej, ani
gwoêdzia z Krzy˝a Âwi´tego, zaÊ, jak wiadomo z dyplomu fundacyjnego wystawionego przez
Hilduina (por. ni˝ej), owa podziemna kaplica została dedykowana NajÊwi´tszej Marii Pannie.

247

Jerzy Pysiak Z legendarnej historii Karola Wielkiego...

informacj´ Descriptio, ˝e ofiarodawcà relikwii w istocie był Karol Łysy, nie baczàc,
˝e ju˝ Levillain wykazał, ˝e informacje Descriptio sà pod tym wzgl´dem ze sobà
wzajemnie sprzeczne. Według Descriptio qualiter Karol miał zagarnàç relikwie
po zaj´ciu Akwizgranu, a jednoczeÊnie pierwsze indictum w Saint-Denis ku czci
Korony Cierniowej i gwoêdzia z Krzy˝a jest datowane na rok 862

. Wiadomo,

˝e Karol Łysy zajàł Akwizgran w roku 869, nie ma zatem podstaw, aby przekaz
Descriptio mógł byç uznany za zgodny z rzeczywistoÊcià. Ani Gasparri, ani Bur,
datujàc translacj´ relikwii Korony Cierniowej do Saint-Denis na wiek IX, podob-
nie jak Donatella Nebbiai dalla Guarda, zdaniem której Descriptio powstało w
IX w.

, nie przywołujà na poparcie swoich tez ani êródeł innych ni˝ Descriptio,

ani te˝ literatury przedmiotu; ich opinie zatem uznajemy zatem za bezpodstawne
i jako takie odrzucamy.

Léon Levillain – dla którego głównym przedmiotem zainteresowania jest wy-

znaczenie poczàtku jarmarków Lendit, których nazwa pochodzi od ostensio relikwii
pasyjnych: Indictum [reliquiarum] > L’Endit

– zwraca uwag´ na êródło relacjonujàce

ostensio ciał Êwi´tych Dionizego, Rustyka i Eleutera, dokonane 9 czerwca 1053 r.,
Liber de detectione corporum Macharii Areopagite Dionysii sociorumque eius pióra
Haymona z Saint-Denis

, piszàcego pod koniec XII w., lecz korzystajàcego z dyplo-

mu wystawionego przy okazji okazania tych relikwii na widok publiczny w 1053
r.

Około połowy wieku XI ratyzboƒskie opactwo Sankt-Emmeram zacz´ło chełpiç

si´ posiadaniem ciała Dionizego Areopagity; w 1052 r. zakonników z Saint-Denis
poruszyła wiadomoÊç, jakoby przebywajàcy w Ratyzbonie papie˝ Leon IX uznał
autentycznoÊç znajdujàcych si´ rzekomo w opactwie Âw. Emmerama relikwii Êw.
Dionizego

. Przekonujàcà datacj´ Liber Haymonis przedstawił Levillain

. Wszyst-

ko wskazuje, ˝e opatem Hugonem, do którego adresowany jest list dedykacyjny,
jest Hugo V Foucaud (1186-1197), za którego czasów po raz wtóry otwarto reli-
kwiarze (1191), tym razem aby oddaliç pretensje katedry paryskiej do rzekomego

86 Takà dat´ ustala na podstawie Descriptio qualiter, s. 124, L. Levillain, Essai sur les
origines du Lendit, s. 259.
87 D. Nebbiai dalla Guarda, La Biblioth¯que de l’abbaye de Saint-Denis en France du IX

au XVIII

si¯cle, Paris 1985, s. 47.

88 L. Levillain, Essai sur les origines du Lendit, s. 241-276.

89 Haymoni monachi Liber de detectione corporum Macharii Areopagite Dionysii sociorumque
eius, wyd. Dom M. Félibien, [w:] Histoire de l’abbaye royale de

Saint-Denys en France, contenant

la vie des abbés qui l’ont gouvernée depuis onze cents ans, les hommes illustres qu’elle a donnés
∫ l’Église et ∫ l’État, les privil¯ges accordés par les souverains pontifes et par les év˘ques, les dons
des rois, des princes et des autres bienfaiteurs; avec la description de l’église et de tout ce qu’elle
contient de remarquable. Le tout justifié par des titres authentiques et enrichi de plans, de figures et
d’une carte topographique, Paris 1706 (reprint: Paris 1973), Pi¯ces justificatives, s. CLVI-CLXXII;
wydanie fragmentów: R. Koepke, Translatio S. Dionysii Areopagitae, s. 371-375.
90  L. Levillain, Essai sur les origines du Lendit, s. 267-269; odmienna opinia R. Grosse,
Reliques du Christ, s. 371.
91  Ekkehard von Aura (Uraugiensis), Chronicon universale, MGH SS, t. VI, wyd. G. H. Pertz,
Hannoverae 1844, s. 196.
92  L. Levillain, Essai sur les origines du Lendit, s. 267-270; podobnà datacj´ przedstawia
R. Koepke, Translatio S. Dionysii Areopagitae, s. 349-350.

248 Studia i materiały

posiadania głowy Êwi´tego, który był wszak pierwszym biskupem Pary˝a; wydaje
si´ wielce prawdopodobne, ˝e Haymon pisał swój utwór na podstawie znalezionych
w relikwiarzu Êw. Dionizego littere, relacjonujàcych histori´ sporu mi´dzy Saint-Denis
a Sankt-Emmeram, a według jego Êwiadectwa zło˝onych tam po ostensio z 1053 r.

Według Haymona dost´p do znajdujàcego si´ w krypcie (której fundacj´ przy-

pisywano Dagobertowi I) martyrium Êw. Dionizego, Rustyka i Eleutera jest ograni-
czony przez zamkni´tà dwoma zamkami cryptula

, w której znajdujà si´ relikwie

Korony Cierniowej i gwóêdê z Krzy˝a Âwi´tego. Na podstawie niezbyt jasnego opi-
su Haymona trudno rekonstruowaç dyspozycj´ przestrzennà krypty, w jednej jed-
nak kwestii nie pozostawia on wàtpliwoÊci: ciał m´czenników nie sposób dotknàç,
czy nawet zobaczyç inaczej, ni˝ poprzez owà cryptula, w której znajdujà si´ relikwie
Korony Cierniowej i gwoêdzia z Krzy˝a

. Enigmatyczny ten opis Haymon wkłada

w usta francuskich posłów przemawiajàcych przed cesarzem w Ratyzbonie w roku
1052, nie sposób jednak ustaliç, czy oddaje on rzeczywistoÊç połowy XI w., czy
dopiero schyłku XII w., kiedy dyspozycja przestrzeni sakralnej krypty w Saint-Denis
mogła byç ju˝ inna, w konsekwencji przebudowy koÊcioła zleconej przez Sugera

Z pewnoÊcià jednak ten fragment Liber Haymonis pełni rol´ polemicznà wobec
jedenastowiecznych tekstów z Sankt-Emmeram, relacjonujàcych furtum ciała Êw.
Dionizego, a milczàcych o istnieniu strzegàcej dost´pu do grobu Areopagity cryptu-
la zawierajàcej relikwie M´ki Paƒskiej

Mo˝liwoÊç, ˝e ju˝ przed 1095 r. instrumenta Passionis znajdowały si´

w krypcie, w której widział je Haymon, wydaje si´ prawdopodobna, lecz oparta
na hipotetycznych przesłankach. Levillain, choç nie uznaje Êwiadectwa Haymona
o miejscu przechowywania relikwii za odzwierciedlajàce rzeczywistoÊç XI w.

zwraca uwag´ na doÊç interesujàcà zbie˝noÊç kalendarzowà: według Descrip-
tio pierwsze ostensio relikwii Korony Cierniowej i gwoêdzia z Krzy˝a Âwi´tego
w Saint-Denis miało si´ dokonaç z woli Karola Łysego 10 czerwca 862 r. – była
to przypadajàca po niedzieli Zesłania Ducha Âwi´tego druga Êroda czerwca, za-
tem tego właÊnie dnia wypadał w roku 862 poczàtek letniego postu kwartalnego.
W XI w. podobnà koincydencj´, jak ustalił Levillain, napotykamy w latach 1047,
1052 i 1058

. Z kolei 9 czerwca 1053 r., dzieƒ wybrany przez opata Hugona IV

93  Znaczenie terminu cryptula, jako nazwy miejsca przechowywania relikwii pasyjnych
w Saint-Denis, nie jest jasne; zob. ni˝ej.
94  Quin etiam antequam ad corpora sanctorum perveniatur, cryptula quedam aureis gem-
mis extrinsecus decorata habetur, in qua duabus seris diligenter munita dominici clavi et co-
rone condita servantur pignora, nulloque alio aditu preter hunc scrinia sanctorum videri aut
ab aliquo possunt ullatenus tangi, Ex Haymonis Libro de detectione Macharii Areopagitae
Dionysii sociorumque eius, cap. 5, wyd. R. Koepke, MGH SS, t. XI, s. 374.
95  L. Levillain, Essai sur les origines du Lendit, s. 270-271.
96  Anonymi Ratisbonensis Translatio S. Dionysii Areopagitae, wyd. R. Köpke, MGH SS,
t.  XI,  s.  351-371;  Ex  Haymonis  Libro  de  detectione  Macharii  Areopagitae  Dionysii  socio-
rumque  eius,  s.  371-375;  Otloh,  Translatio  et  inventio  Sancti  Dionysii  antiquior,  wyd.  A.
Hoffmeister, MGH SS, t. XXX/2, Lipsiae 1934, s. 824-837.
97  L. Levillain, Essai sur les origines du Lendit, s. 270-271.
98  Op. cit., s. 262-263.

249

Jerzy Pysiak Z legendarnej historii Karola Wielkiego...

na uroczystoÊç potwierdzenia integralnoÊci ciała Êw. Dionizego znajdujàcego si´
w Saint-Denis, tak˝e wypadał w tygodniu po Zesłaniu Ducha Âwi´tego i w dniu
poczàtku letnich ieiunia quatuor temporum

. Zdaniem Levillaina jest to dowód

poÊredni na to, ˝e najbardziej prawdopodobnà datà inauguracji jarmarku Lendit
w Saint-Denis jest 1048 r. Wniosek ten wynika ze relacji Haymona, który mówi,
˝e w 1053 r., ku zawodowi pielgrzymów, zrazu nie powtórzyły si´ towarzyszàce
zwykle ostensio cuda (cud jednak zdarzył si´ jeszcze tego samego dnia – ceny
zbo˝a i wina niespodzianie spadły ku radoÊci ludu i ˝alowi kupców

100

). Rok 1053

nie  mógł  byç  zatem  datà  pierwszego,  lecz  kolejnego  ostensio.  Zało˝ywszy,  ˝e
10  czerwca  862  r.  pojawia  si´  w  Descriptio  qualiter  jako  data  legendarnego
pierwszego Indictum ustanowionego przez Karola Łysego nieprzypadkowo, lecz
jako  retrogresywne  odzwierciedlenie  Indictum  faktycznego,  jakie  miało  miejsce
w Saint-Denis w XI w. i przypadło na drugà Êrod´ czerwca po Zesłaniu Ducha
Êwi´tego, Levillain dochodzi do wniosku, ˝e sprowadzenie relikwii do opactwa
musiało si´ odbyç w 1047 r., zaÊ pierwsze, rocznicowe, Indictum i towarzyszàcy mu
jarmark – w roku 1048.

Kierujàc si´ takà˝ sakralnà logikà, opat Saint-Denis miał

wybraç celowo w roku 1053 ten sam dzieƒ kalendarza liturgicznego (był to jednak
wówczas 9, a nie 10 czerwca) na ceremoni´ uroczystego potwierdzenia integralnoÊci,
a tak˝e autentycznoÊci ciała Êw. Dionizego

101

. Teza taka nie skłania jednak Le-

villaina do przesuni´cia czasu powstania Descriptio qualiter na lata wczeÊniejsze
ni˝ 1079-1095, lecz ku opinii, ˝e wydarzenia z przełomu lat czterdziestych
i pi´çdziesiàtych XI w., w tym daty uroczystoÊci, w których autor Descriptio
qualiter sam mógł uczestniczyç (na co brak jakiegokolwiek dowodu) – zainspiro-
wały anonimowego hagiografa i wpłyn´ły na treÊç legendy translacji relikwii pa-
syjnych

102

. Poglàd ten wydaje si´ jednak nieuprawniony: o ile mo˝na uznaç wybór

dnia Indictum na jednoczesnà autentyfikacj´ ciała Êw. Dionizego za celowy, o tyle
bliskoÊç daty Indictum w roku 1053 z datà legendarnego (862) oraz hipotetycz-
nego rzeczywistego ostensio relikwii Korony Cierniowej (1048, a mo˝e 1052?)
była przecie˝ wynikiem przypadku. Za prawdopodobne, mimo ˝e niemo˝liwe do
udowodnienia, mo˝na za to przyjàç, ˝e umiejscowienie Indictum legendarnego
w kalendarzu liturgicznym wynikało z faktycznej daty pojawienia si´ relikwii Ko-
rony Cierniowej w Saint-Denis

103

Wspomniany wy˝ej Rolf Grosse podwa˝a zarówno przedstawionà przez Levil-

laina datacj´ Descriptio qualiter na lata 1079-1095, jak rok 1047 jako dat´ wpro-
wadzenia relikwii do Saint-Denis. Wskazuje on, ˝e w Liber Haymonis brak wzmian-
ki o Indictum, i ˝e o obecnoÊci relikwii pasyjnych w krypcie dowiadujemy si´
z apokryficznej mowy francuskich posłów przed cesarzem; nie mo˝e ona byç uzna-

99 Op. cit., s. 265.

100  Op. cit., s. 266.
101  Op. cit., s. 262-267, 275-276.
102  Op. cit., s. 263.
103  Datacj´  Levillaina  przyjmujà  tak˝e  S.  McKnight  Crosby  i  P.Z.  Blum,  The  Royal  Ab-
bey of Saint-Denis from Its Beginnings to the Death of Suger, 475–1151, New Haven 1987,
s. 101.

250 Studia i materiały

na za dowód przechowywana w opactwie Korony Cierniowej i gwoêdzia z Krzy˝a
w 1053 r.).

104

Skoro jednak Grosse wskazywał na lata 1046-1054 jako najbardziej

prawdopodobny czas powstania pierwszej legendy translacji Korony Cierniowej do
Saint-Denis, relikwie te musiały trafiç do opactwa mniej wi´cej w tym samym czasie,
który wynika z badaƒ Levillaina. Argumentu Êwiadczàcego – per analogiam – na
korzyÊç zarówno jednej i drugiej datacji dostarcza byç mo˝e inna relikwia Chry-
stusowa, która pojawia si´ na obszarze Cesarstwa w wieku XI – Krew Paƒska, cu-
downie odnaleziona w Mantui w 1048 r. (jest to relikwia, którà raz ju˝ cudownie
odnaleziono w roku 804, i której partykuł´ otrzymał Karol Wielki od Leona III

105

jej czàstk´ otrzymał Henryk III i w kryształowym relikwiarzu do koƒca ˝ycia woził
ze sobà, dokàdkolwiek si´ udawał. Nie da si´ odrzuciç mo˝liwoÊci, ˝e mantuaƒskie
inventio Krwi Paƒskiej mogło staç si´ dla Saint-Denis natchnieniem dla nadania
rozgłosu własnym rzekomym relikwiom pasyjnym, co wskazywałoby na pojawienie
si´ tam Korony Cierniowej oraz Descriptio qualiter w połowie XI stulecia. Z dru-
giej jednak strony w roku 1094 miała miejsce uroczysta translacja Êwi´tej Krwi do
opactwa Weingarten, zatem wydarzenie to mo˝na byłoby równie˝ interpretowaç
jako ewentualnà inspiracj´.

Ostatnio stanowisko wobec datacji Descriptio qualiter, pochodzenia tego

tekstu,  a  w  konsekwencji  tak˝e  czasu,  w  którym  Iter  Hierosolimitanum  wcho-
dzi  do  zachodnioeuropejskiej  tradycji  historiograficznej  zajàł  Matthew  Gabriele,
przedstawiajàc  wywód,  według  którego  inspiratorem  powstania  tekstu  translacji,
wkrótce  po  translacji  całunu  z  Compi¯gne  w  roku  1079,  był  Filip  I,  prawdziwy
twórca karoliƒskich aspiracji Kapetyngów

106

. Według Matthew Gabriele

107

czas po-

wstania Descriptio nale˝y powiàzaç z przyłàczeniem do domeny kapetyƒskiej hrab-
stwa Vexin i przej´ciem przez króla zwiàzanego z tym lennem wójtostwa opactwa
Saint-Denis od Szymona de Crépy (1077), a tak˝e z translacjà całunu Chrystusa
w klasztorze Saint-Corneille w Compi¯gne do nowego relikwiarza (1079), w której
Filip I uczestniczył. Bez wàtpienia opactwo Âw. Korneliusza w Compi¯gne było dla
Filipa I wa˝ne: w roku 1085 przewodniczył tam synodowi biskupów północnej Fran-
cji i wystawił dyplom, w którym potwierdzał wolnoÊç kanoników Saint-Corneille od
jurysdykcji biskupiej

108

; dyplomem z roku 1092 przyznawał opactwu prawo organi-

zowania jarmarku w półpoÊciu – to jest w rocznic´ translacji

109

. Jarmark ten wydaje

si´ amerykaƒskiemu historykowi podobny do Lendit ze wzgl´du na podobieƒstwo
okresu liturgicznego, w którym miał si´ odbywaç (wiosenne suche dni) oraz spo-

104  R. Grosse, Reliques du Christ, s. 366-368, 371.
105  zob. ni˝ej.
106  M. Gabriele, The Provenance of the Descriptio qualiter Karolus Magnus: Remembering
the Carolingians in the Entourage of King Philip I (1060–1108) before the First Crusade, „Via-
tor”, t. XXXIX, z. 2, 2008, s. 93-118.
107  Ibidem.
108  Recueil des actes de Philipe I

, roi de France (1059–1108), wyd. M. Prou, Paris 1908,

nr 117; Cartulaire de Saint-Corneille de Compi¯gne, wyd. É. Morel, t. I, Montdidier 1894,
nr 17, s. 41-43.
109 Recueil des actes de Philipe I

, roi de France, nr 175; Cartulaire de Saint-Corneille de

Compi¯gne, nr 22, s. 52-54.

251

Jerzy Pysiak Z legendarnej historii Karola Wielkiego...

sobu wyznaczenia jego terminu (festum anniversarium)

110

. Zdaniem Gabrie-

le  to  Compi¯gne  i  znajdujàcy  si´  tam  całun  Chrystusa  pochodzàcy  z  rzeko-
mego  daru  Karola  Łysego  były  zatem  dla  króla  Filipa  I  inspiracjà  do  wykreowa-
nia pseudokaroliƒskiej tradycji translacji Korony Cierniowej i gwoêdzia z Krzy˝a
Âwi´tego do Saint-Denis, i zwiàzanego z nimi ostensio reliquiarum. Gabriele wskazu-
je, ˝e właÊnie po translacji całunu z Compi¯gne pojawiajà si´ w dynastii karoliƒskie
imiona – urodzonego w roku 1081 przyszłego Ludwika VI i jego domniemanego
młodszego brata Karola (zmarłego w dzieciƒstwie) – co miałoby byç Êwiadomym
naÊladownictwem Karola Łysego, który swoim synom nadał imiona w tym samym
porzàdku. Innà, poza translacjà w Compi¯gne, inspiracjà dla karoliƒskich ambicji
Filipa miałoby byç karoliƒskie pochodzenie jego pierwszej ˝ony, Berty z Holandii
i bratowej, Adeli z Vermandois, dodatkowym zaÊ ich wyrazem – dyplomy wysta-
wiane  na  rzecz  dawnych  karoliƒskich  loca  memoriae,  które  w  XI  w.  straciły  na
znaczeniu,  jak  opactwa  w  Charroux,  Saint-Maur-les-Fossés,  Compi¯gne  i  Senlis,
i dyplom potwierdzajàcy przywileje opactwa Saint-Denis, w którym król wymienił
tylko swych merowiƒskich i karoliƒskich poprzedników, a bezpoÊrednich przodków
pominàł

111

. Descriptio qualiter nie mogło, zdaniem Gabriele, powstaç w Saint-Denis

ze wzgl´du na rzekomo bezsprzecznà nieznajomoÊç w opactwie tego tekstu przed
połowà XII w.: dopiero nast´pca Sugera, opat Odo z Deuil (1151-1162) miałby znaç
Descriptio qualiter; wiadomo w istocie, ˝e posługiwał si´ nim, aby wyjaÊniç pocho-
dzenie relikwii tuniki Chrystusa znajdujàcej si´ w filialnym klasztorze w Argenteuil
czy uzasadniç roszczenia opactwa do włoÊci w prowincji Berry. Dla Sugera, w opinii
Gabriele, treÊç Descriptio stanowiłaby raczej kłopot, poniewa˝, jak dowodzi, Suger
nigdy nie twierdził, jakoby w posiadaniu opactwa znajdowała si´ podarowana przez
Karola Łysego cz´Êç Krzy˝a Âwi´tego, roÊcił natomiast takie pretensje do ramienia
Êw. Symeona, które, zgodnie z treÊcià Descriptio, miało pozostaç w Akwizgranie.
Suger i jego poprzednik, Adam, nie wykazywali te˝ szczególnego przywiàzania dla
pami´ci Karola Wielkiego, za najwa˝niejszych fundatorów i dobroczyƒców opactwa
uznajàc Dagoberta I i Karola Łysego

112

. To jednak nietrafny argument, gdy˝ wszak to

Karolowi Łysemu Saint-Denis miało zawdzi´czaç relikwie pasyjne. Ponadto sam Ga-
briele, wspominajàc o historii tuniki z Argenteuil, pisze, ˝e Odo z Deuil, kompilujàc
tekst translacji tej relikwii ze Wschodu na podstawie Descriptio qualiter, pominàł
z kolei translacj´ Karola Łysego

113

. Jest prawdà, ˝e Suger nigdy w swych pismach

nie uczynił aluzji do Descriptio, istniejà jednak istotne przesłanki – jak wystawiony
przez Ludwika VI na proÊb´ opata w 1124 r. dyplom, w którym odnajdujemy jawne
odwołanie do tekstu translacji – ˝e był mu on dobrze znany. Zatem argument, który,
według Matthew Gabriele, Êwiadczy o nieznajomoÊci Descriptio przez Sugera, do-
starcza raczej odpowiedzi na pytanie, dlaczego opat tekst ten przemilcza: po cz´Êci

110 M. Gabriele, The Provenance of the Descriptio qualiter Karolus Magnus, s. 98-102.
111 Op. cit., s. 110-111; Recueil des actes de Philipe I

, roi de France, nr 40.

112 M. Gabriele, The Provenance of the Descriptio qualiter Karolus Magnus, s. 103-104.
113 èródło to pozostaje niestety dotychczas tylko w r´kopisie: Oxford, Queen’s College,
MS 348, fol. 48v–65v; zob.: M. Gabriele, The Provenance of the Descriptio qualiter Karolus
Magnus, s. 94.

252 Studia i materiały

zaprzecza on twierdzeniom opata na temat posiadanych przez Saint-Denis relikwii;
byç mo˝e dlatego, ˝e powstał o wiele wczeÊniej i odzwierciedla innà rzeczywistoÊç.

IV. Saint-Denis, Chartres i Akwizgran – recepcja i wykorzy-

stanie wàtków Iter Hierosolimitanum

Na przełomie wieku XI i XII wàtek wyprawy Karola Wielkiego do Ziemi Âwi´tej
i Konstantynopola wyraênie stał si´ na obszarze Galii doÊç powszechnie znany –
wspomnijmy, ˝e według autora relacji z I krucjaty: Gesta Francorum et aliorum
Hierosolimitanorum, galijscy krzy˝owcy podà˝ali do Konstantynopola szlakiem wy-
tyczonym niegdyÊ przez Karola

114

; za archetyp krzy˝owca uznał byç mo˝e Karola

Wielkiego papie˝ Urban II w swej mowie do uczestników synodu w Clermont

115

Przekazy o wyprawie Karola na Wschód i o translacji relikwii pasyjnych do Francji,
niekiedy połàczone, innym razem rozłàczne – pojawiły si´ wkrótce we francuskiej
literaturze rycerskiej, z niej przenikn´ły zaÊ do innych krajów. W poczàtkach XII w.
równie˝ niektórzy francuscy kronikarze i hagiografowie uznali histori´ translacji
oznak M´ki Paƒskiej za wiarygodnà. Przekaz hagiograficzny lub kronikarski był za-
zwyczaj niesprzeczny z treÊcià Descriptio qualiter, w odró˝nieniu od chansons de ge-
ste, których przekazy o karoliƒskiej translacji Korony Cierniowej nie tylko znaczàco
odbiegajà od treÊci Descriptio, ale te˝ ró˝nià si´ mi´dzy sobà tak bardzo, ˝e nie spo-
sób nawet próbowaç je pogodziç

116

. Tak˝e w ró˝nych, innych ni˝ dotychczas wspo-

minane, wa˝nych oÊrodkach koÊcielnych we Francji w tym samym czasie pojawiła
si´ identyfikacja przechowywanych w ich skarbcach relikwii – wcale niekoniecznie
pasyjnych – jako przywiezionych przez Karola Wielkiego z Ziemi Âwi´tej

117

114  Gesta Francorum et aliorum Hierosolimitanorum, lib. I, 2; wyd. i przeł. L. Bréhier,
Histoire  anonyme  de  la  premi¯re  croisade,  wyd.  1:  Paris  1924,  s.  4-5.  Warto  na  margine-
sie  wspomnieç  o  relacjonowanych  przez  Ekkeharda  von  Aura  jako  fabulosum  confictum,
a rozpowszechnianych współczeÊnie z I wyprawà krzy˝owà pogłoskach, jakoby Karol Wielki
zmartwychwstał i, podà˝ajàc za prowadzàcà go g´sià (sic!), udał si´ z krzy˝owcami do Jero-
zolimy, Ekkehardi Uraugiensis, Chronicon universale, s. 215. zob. F. Monteleone, Il viaggio
di Carlo Magno in Terra Santa, s. 34-36.

115  Moveant vos et incitent animos vestros ad virilitatem gesta praedecessorum, probitas
et  magnitudo  Caroli  Magni  regis,  et  Ludovici  filii  ejus,  aliorumque  regum  vestrorum;  qui
regna Turcorum destruxerunt, et in eis fines sanctae Ecclesiae dilataverunt, Roberti mona-
chi s. Remigii, Historia Hierosolymitana, PL, t. CXXXV, col. 671. W wydaniu Recueil des
historiens des croisades, Historiens occidentaux, t. III, Paris 1866, s. 728 lekcj´ Turcorum
zastàpiono  paganorum,  co  zmienia  postaç  rzeczy:  mo˝e  bowiem  chodziç  o  chrystianizacj´
Sasów i prób´ chrystianizacji Danii.
116  Por. ni˝ej.

117 Na przykład Chronicon Sancti Petri Vivi (675-1096), wyd. R.-H. Gautier, M. Gilles,
[w:] Chronique de Saint-Pierre-le-Vif de Sens, dite de Clarius, Sources d’Histoire de France,
Paris 1979, s. 62-63, mówi tak o głowie Êw. Kwiriaka, znajdujàcej si´ w opactwie Saint-Ger-
vais–Saint-Protais (inaczej Saint-Léon) w Sens: caput beati Quiriaci martiris, ab Hierosolimis
asportatum a Karolo magno et conditum in eadem ecclesia cum magno honore cum reliquiis
sanct´ dei Genitricis Mari´.

253

Jerzy Pysiak Z legendarnej historii Karola Wielkiego...

Wydaje si´, ˝e pierwszym autorem, w którego pismach znajdujemy ró˝ne

wzmianki  o  relikwiach  M´ki  Paƒskiej  –  ju˝  to  przywiezionych  z  Ziemi  Âwi´tej
przez Karola Wielkiego i podarowanych wybranym koÊciołom w królestwie, ju˝
to o ofiarowanych innym Êwiàtyniom przez Karola Łysego – był Hugo z Fleury.
W pochodzàcym z około 1110 r. ˚ywocie Êw. Sacerdosa biskupa Limoges Hugo
wspomina  o  ofiarowaniu  przez  Karola  Wielkiego  koÊciołowi  w  Sarlat  pokaênej
cz´Êci  Krzy˝a  Âwi´tego  przywiezionej  z  Jerozolimy

118

. W zachowanym urywku

kroniki, znanym jako Historia Fossatensis (tj. z Saint-Maur-des-Fossées), Hugo,
idàc zapewne za Descriptio qualiter, pisze, ˝e Karol Łysy, pragnàc szczególnie
wyró˝niç Gali´ spoÊród innych cz´Êci swego cesarstwa, ofiarował przywiezione
przez Karola Wielkiego z Konstantynopola relikwie niektórym opactwom; i tak
Compi¯gne i Saint-Denis otrzymały całun Chrystusa, gwóêdê z Krzy˝a i Koron´
Cierniowà

119

. Dowiadujemy si´ te˝, i˝ rzemienie, którymi Chrystus skr´powany

był przed sàdem Piłata (o których Iter Hierosolimitanum nie wspomina), Karol
Łysy ofiarował opactwu Saint-Maur-des-Fossés

120

. W kompilacji historycznej na-

pisanej dla Saint-Denis Hugo powtórzył fragment Descriptio qualiter, w którym
mówi o przekazaniu przez Karola Łysego gwoêdzia z Krzy˝a i Korony Cierniowej
temu opactwu

121

. Wzmianka na temat przekazania całunu Chrystusa Compi¯gne,

a gwoêdzia i Korony Saint-Denis znalazła si´ te˝ w napisanym przez Hugona
i zadedykowanym córce Henryka I angielskiego, Matyldzie, Liber qui moderno-
rum regum Francorum continet actus

122

Najdawniejsze, poza pismami Hugona z Fleury, Êlady recepcji Descriptio

– a zatem wàtku Iter Hierosolimitanum – we Francji znajdujemy w dyplomatyce

118  [...] dominus amabilis Karolus Magnus honestavit, imo sanctificavit hanc, de qua loqui-
mur, ecclesiam de Sarlato non modica portione ligni crucis Dominice: quod, ut in quibusquam
actibus eius legitur, ipse imperator cum multis aliis reliquiis, detulerat ab Hierosolyma, Hugo
de  Sancta  Maria  Floriacensis  monachus,  Vita  sancti  Sacerdotis  episcopi  Lemovicensis,  PL,
t. CLXIII, col. 992.
119  Cumque  universo  pene  orbi  Karolus  imperaret,  placuit  pre  ceteris  nationibus  Gallias
honorare,  reliquiasque  quas  patruus  suus  Karolus  Magnus  Constantinopoli  advectas  Aquis-
granum posuerat, clavum scilicet et coronam Sanctum Dionysium, Hugo de Sancta Maria
Floriacensis monachus, Historia ecclesiastica. Fragmenta historiae Fossatensis, wyd. G. Waitz,
MGH SS, t. IX, wyd. G. H. Pertz, Hannoverae 1851, s. 372-373. M. Gabriele,  The Pro-
venance of the Descriptio Qualiter, s. 94, uwa˝a ten fragment za streszczenie analogicznego
fragmentu Descriptio qualiter.
120  Compendium vero, quod instar Constantinopoleos suis diebus decreverat fabricari, ut de
nomine suo Carnopolim sicut Constantinus Constantinopolim appellaret, sindonem delegavit.
Porro Fossatensi posuit monasterio corrigias, quibus preside Pilato ligatus est filius Dei, Hugo de
Sancta Maria Floriacensis monachus, Historia ecclesiastica. Fragmenta historiae Fossatensis, s.
373.
121  Paris, Biblioth¯que Mazarine Ms 2013. R´kopis ten jest niewydany; jego interpre-
tacj´ w kontekÊcie mecenatu artystycznego Sugera dajà: E. A. R. Brown i M. W. Cothren,
The Twelfth-Century Crusading Window of the Abbey of Saint-Denis, s. 14-15 n. 65. zob.
równie˝: M. Gabriele, The Provenance of the Descriptio Qualiter.
122  Hugo de Sancta Maria Floriacensis monachus, Liber qui modernorum regum Francorum
continet actus, wyd. G. Waitz, MGH, t. IX, wyd. G. H. Pertz, Hannoverae 1851, s. 377.

254 Studia i materiały

kapetyƒskiej z pierwszej çwierci XII stulecia. W 1124 r. Ludwik VI wystawił na
proÊb´ Sugera dyplom dotyczàcy jarmarku Lendit organizowanego przez Saint-De-
nis w zwiàzku z dorocznymi ostensiones:

poniewa˝  wspomniane  Indictum  zostało  ustanowione  rozporzàdzeniem
naszych przodków, królów Francji, przez wzglàd na czeÊç i szacunek wo-
bec Êwi´tych relikwii, a mianowicie gwoêdzia i Korony Paƒskiej, i zatwier-
dzone  władzà  apostolskà  i  przyzwoleniem  arcybiskupów  i  biskupów  [...]
uznaliÊmy za godne, aby zanieÊç Panu Bogu dzi´kczynienie [...] zarówno za
to, ˝e poprzez oznaki Jego M´ki, a mianowicie gwóêdê i Koron´, raczył On
tak wysoko wynieÊç nasze królestwo w dniu tego Indictum, jak i za to, ˝e w
sercu naszego królestwa [in capite regni nostri], to jest w miejscu spoczynku
Êwi´tych  m´czenników  umieÊcił  dowód  Jego  opieki  nad  nami  i  naszymi
przodkami

123

Nie mo˝e byç wàtpliwoÊci, ˝e wzmianka o ustanowieniu Indictum z woli

poprzedników  Ludwika  VI  i  o  zatwierdzeniu  go  władzà  papieskà,  arcybiskupià
i  biskupià  jest  inspirowana  fragmentem  Descriptio  qualiter  opisujàcym  ostensio  Ko-
rony Cierniowej i gwoêdzia z Krzy˝a Êwi´tego – Indictum – dokonane przez Karola
Wielkiego w Akwizgranie, a za panowania Karola Łysego przeniesione do Saint-De-
nis. Dla niektórych badaczy (Bédier) zwiàzek ten był tak oczywisty, ˝e na tej podstawie

123 [...] quoniam prefatum Indictum honore et reverentia sanctarum reliquiarum, clavi sci-
licet et coron´ Domini, apostolica auctoritate, archiepiscoporum et episcoporum confirma-
tione, antecessorum nostrorum regum Franci´ constitutione constitutum est [...] dignum enim
duximus Domino Deo [...] grates referre, quod et regnum nostrum ea indicti die insignibus
su´ passionis, clavi videlicet et coron´, dignatus est sublimare, et nostram et antecessorum
nostrorum protectionem in capite regni nostri, videlicet apud sanctos martyres, dignatus est
collocare, wyd. A. Luchaire, Louis VI le Gros. Les annales de sa vie et de son r¯gne, Paris 1890,
nr 348, s. 150. Jak podaje L. Levillain, Essai sur les origines du Lendit, s. 247, przypis nr 1, ta
cz´Êç dyplomu została transumowana w bulli Honoriusza II dla Ludwika VI, wystawionej w
Rouen 9 maja 1131 r. Levillain uwa˝a równie˝, i˝ protectionem [...] collocare nale˝y rozumieç
jako odniesienie do zło˝enia w Saint-Denis relikwii pasyjnych. W Êwietle treÊci fałszywego
dyplomu Karola Wielkiego dla Saint-Denis (byç mo˝e powstałego współczeÊnie z cytowanym
dokumentem Ludwika, zob. ni˝ej), w którym cesarz rzekomo ustanawia Saint-Denis caput
regni Francorum przez wzglàd na zasługi Êw. Dionizego, okreÊlonego tam mianem jako szcze-
gólnego opiekuna i patrona królów Francji, takà wykładni´ cytowanego passusu nale˝y uznaç
za mo˝liwà, lecz wcale niekoniecznà, zob. MGH, Diplomatum Karolinorum, t. I: Pippini,
Carlomanni, Caroli Magni diplomata, wyd. A. Dopsch, J. Lechner, M. Tangl, E. Mühlbacher,
Hannoverae 1906, nr 286, s. 428-430. Datacja owego falsyfikatu jest niepewna i spór wokół
niej wydaje si´ niemo˝liwy do rozstrzygni´cia. R. Barroux, L’abbé Suger et la vassalité du
Vexin, „Le Moyen ˙ge”, t. XIII (1958), s. 1-26 dowodzi (w szczególnoÊci na s. 23-24), ˝e
dyplom ów musiał byç sfałszowany za czasów Sugera; C. Van Kieft, Deux diplômes faux de
Charlemagne pour Saint-Denis au XII

si¯cle, „Le Moyen ˙ge”, t. XIII (1958), s. 401-432,

przypisuje je nast´pcy Sugera, opatowi Odonowi z Deuil i datuje ich sporzàdzenie na około
1156 r. Mimo całej finezji wywodu van Kiefta, nie sposób jednak pominàç zbie˝noÊci u˝ycia
zarówno w dyplomie Ludwika VI i w falsyfikacie wyra˝enia caput regni nostri w odniesieniu
do Saint-Denis.

255

Jerzy Pysiak Z legendarnej historii Karola Wielkiego...

datujà powstanie Descriptio tak˝e na lata dwudzieste XII w.

124

Wystawienie dyplomu

o takiej treÊci na proÊb´ Sugera Êwiadczy, ˝e Descriptio qualiter była mu znana. JeÊli

utwór powstał w Saint-Denis w połowie XI w., jak przyj´liÊmy, jego nieznajomoÊç by-

łaby rzeczywiÊcie u opata od Êw. Dionizego nie do pomyÊlenia. Mamy jednak silniejsze

przesłanki Êwiadczàce o znajomoÊci Descriptio przez Sugera, a mianowicie zespół znisz-

czonych podczas rewolucji witra˝y z prezbiterium koÊcioła Saint-Denis, datowanych

przez Grodeckiego na XII w. i stanowiàcych obrazowà wersj´ Iter Hierosolimitanum

125

Porównujàc witra˝e z Saint-Denis i z katedry NajÊwi´tszej Marii Panny w Chartres Gro-

decki domniemywał, ˝e tzw. witra˝e Descriptio z Saint-Denis stanowiły bezpoÊrednià in-

spiracj´ dla tzw. witra˝a Karola Wielkiego w Chartres

126

, który powstał co najmniej oko-

ło pół wieku póêniej i znajduje si´ w północnym obejÊciu chóru katedry

127

. Ikonografia

witra˝a jest niemal w całoÊci inspirowana historyczno-hagiograficznymi wàtkami fabu-

larnymi mitu Karola Wielkiego. Oprócz szeÊciu medalionów, których treÊç odnosi si´ do

Iter Hierosolimitanum, w oknie tym znajdujà si´ równie˝ przedstawienia poÊwi´cone

wyprawie Karola Wielkiego do Hiszpanii, kultowi Êw. Jakuba Starszego oraz Mszy Êw.

Idziego, podczas której anioł podaje Êwi´temu zwój z odpuszczeniem grzechu cesarza

– które Karol zawdzi´czał wstawiennictwu Idziego

128

. Na wàtek Iter Hierosolimitanum

składa si´ szeÊç scen: wizja cesarza Konstantyna, w której ukazany mu został Karol Wielki

124  J. Bédier, Légendes épiques, t. IV, s. 127; ostatnio tak: Carla Rossi, która na podstawie
pobie˝nej lektury opartej na fragmentarycznej kwerendzie bibliograficznej, stawia tez´, ar-
gumentujàc  jà  m.in.  cytowanym  dyplomem  Ludwika  VI  oraz  niezrozumianym  przez  nià,
a cytowanym fragmentu z ˝ywotu Ludwika VI Sugera (Suger, Vie de Louis VI Le Gros, wyd.
i przeł. H. Waquet, Paris 1964, Les classiques de l’Histoire de France, t. XI, s. 276-277), ˝e
to Ludwik VI podarował opactwu Koron´ Cierniowà (wniosek ten wynika z bł´dnej lektury
wycinka zdania, skàdinàd poprawnie przetłumaczonego na j´z. francuski na sàsiedniej stronie
przez cytowanego przez autork´ wydawc´ tekstu), te same argumenty ka˝à autorce postawiç
tez´ o powstaniu Descriptio około 1124 r. por. C. Rossi, Ja ne m’en turnerai trescque l’avrai
trovez. Ricerche attorno al Ms. Royal 16.E. VIII, testimone unico del Voyage de Charlemagne
∫ Jérusalem et ∫ Constantinople, e contributi per une nuova edizione del poema, Th¯se de
Doctorat présentée par [...] devant la Faculté des Lettres de l’Université de Fribourg en Suisse,
10/01/2005; s. 173-174 i przyp. nr 388 w edycji elektronicznej dost´pnej w internecie pod
adresem http://ethesis.unifr.ch/theses/downloads.php?file=RossiC.pdf. W tym kontekÊcie za-
stanawiajàce wydaje si´ przyznanie przez Fakultet Literatury Uniwersytetu Fryburskiego noty
summa cum laude owej dysertacji.
125  L. Grodecki, Les vitraux de Saint-Denis, Corpus vitrearum medii aevi, France. Études,
t. I. Étude sur le vitrail au XII

si¯cle, I, Paris 1976, s.118-121 (tekst), 215-217 (fig. 169-181)

126  Najbardziej wyczerpujàca monografia witra˝y katedry w Chartres to: C. Manhes-De-
remble, Les vitraux narratifs de la cathédrale de Chartres, étude iconographique, Corpus vi-
trearum medii aevi, France, Études, t. II, Paris 1993; C. Lautier, Les vitraux de la cathédrale
de Chartres. Reliques et images, „Bulletin monumental”, t. CLXI-1, 2003; Eadem, Le vitrail
de Charlemagne ∫ Chartres et les reliques du trésor de la cathédrale, [w:] Actes du colloque
Autour de Hugo d’Oignies, wyd. R. Didier, J. Toussaint, Namur, 2004, s. 229-240.
127  C.  Manhes-Deremble,  Les  vitraux  narratifs  de  la  cathédrale  de  Chartres,  nadaje  mu
numer 7.
128  Był to grzech zbyt straszny, aby cesarz go wyznał na spowiedzi – chodzi o kazirodczy
zwiàzek  z  siostrà,  którego  owocem  miał  byç  Roland,  vide:  L.  Réau,  Iconographie  de  l’art
chrétien, t. I-III, 6 vols., Paris 1955-1959; tu t. III/2, Paris 1959, s. 595.

257

Jerzy Pysiak Z legendarnej historii Karola Wielkiego...

(il. 3); przyj´cie poselstwa Konstantyna

przez Karola (il. 4); bitwa Karola Wielkiego

z Saracenami; spotkanie obu cesarzy (il. 5);

ofiarowanie Karolowi przez Konstantyna

relikwii znajdujàcych si´ w trzech reli-

kwiarzach (il. 6); wreszcie zło˝enie przez

Karola Wielkiego relikwiarza w kształcie

korony na ołtarzu (w Akwizgranie?) (il. 7).

Nawet jednak jeÊli inspiracja artystyczna

i fabularna płyn´ły do Chartres z Saint-De-

nis, to recepcja owych idei ograniczała si´

do postaci Karola Wielkiego – podobnie

jak akwizgraƒski ˝ywot De sanctitate Ka-

roli Magni, witra˝ z Chartres pomija wàtek

Karola Łysego i translacji Korony Ciernio-

wej do opactwa Saint-Denis. Skàdinàd nie

wiadomo nam nic, aby istniał w Saint-Denis

witra˝ wyobra˝ajàcy Karola Łysego i prze-

nosiny relikwii z Akwizgranu do opactwa.

Interpretacja witra˝a Karola Wielkie-

go w katedrze w Chartres – w istocie samej

obecnoÊci owej tematyki w tamtejszym ze-

spole witra˝owym – nastr´cza trudnoÊci.

Witra˝e w Chartres sà zbiorem nieprzy-

6. Cesarz Konstantyn ofiarowuje Karolowi Wiel-
kiemu relikwie. Katedra Notre-Dame w Chartres,
witra˝ Karola Wielkiego, chór, dolna kondygnacja.

7. Karol Wielki składa relikwie na ołtarzu (w Akwizgranie ?). Katedra Notre-Dame w Chartres, witra˝
Karola Wielkiego, chór, dolna kondygnacja.

258 Studia i materiały

padkowym, jednorodnym, powstałym w czasie gotyckiej rekonstrukcji katedry lub

tu˝ po zakoƒczeniu budowy. Datacja ich na lata 1210-1225 jest powszechnie przyj-

mowana

129

, choç w odniesieniu do witra˝a Karola Wielkiego pojawiła si´ te˝ propo-

zycja datacji wczeÊniejszej, na okres wkrótce po roku 1204

130

. Zespół witra˝y obejÊcia

chóru, tak jak pozostałe zachowane witra˝e katedry (a zachowały si´ niemal wszyst-

kie) został w całoÊci poÊwi´cony ilustracji scen biblijnych lub ˝ywotów Êwi´tych. Nie-

liczne Êwieckie przedstawienia ikonograficzne wyobra˝ajà niektórych fundatorów

przebudowy katedry (np. Filipa hrabiego Boulogne czy Piotra de Dreux, hrabiego

Bretanii) i nigdy nie zajmujà całej przestrzeni okien, lecz tylko ich poszczególne pan-

neaux. W obejÊciu prezbiterium poza oknem Karola Wielkiego znajdujà si´ witra˝e

z wyobra˝eniami ˝ywotów Êwi´tych, Zodiaku i prac miesi´cy, nad którymi króluje

Chrystus, Madonny tronujàcej z Dzieciàtkiem i scen z ˝ycia Chrystusa i Marii; inne

witra˝e z katedry wykonane w pierwszej çwierci wieku XIII ilustrujà wàtki Starego

i Nowego Testamentu oraz hagiograficzne. KilkanaÊcie okien zawiera witra˝e en gri-

saille, nienale˝àce do pierwotnego zespołu, stàd (choç stanowià one niewielki ułamek

całoÊci) próby rekonstrukcji programu ikonograficznego okna Karola Wielkiego

131

a szczególnie wyprowadzania wniosków z zało˝enia o jego wyjàtkowoÊci, sà obcià˝one

ryzykiem. Witra˝e, których bohaterami sà Êwi´ci, interpretowane sà jako odnoszàce

si´ do relikwii, których kolekcja znajdowała si´ w katedrze i ku czci których była tam

odprawiana liturgia; w wyniku gotyckiej przebudowy pojawiły si´ witra˝e ze Êwi´tymi

nieobecnymi w brewiarzu katedralnym do koƒca wieku XII, a pojawiajàcymi si´

w wieku XIII

132

. Naturalnie zatem pojawiło si´ pytanie, czy witra˝ z Karolem Wiel-

kim w Chartres nie jest Êwiadectwem przyj´cia tam kultu Êw. Karola Wielkiego, któ-

ry był w Cesarstwie promowany od roku 1165, a w roku 1215 – tj. współczeÊnie

z powstawaniem witra˝y katedry – dokonano w Akwizgranie translacji szczàtków

Karola do nowego relikwiarza

133

. Co wi´cej, na witra˝u przedstawione zostały sce-

ny z Descriptio qualiter, które weszło do II ksi´gi De sanctitate Karoli Magni; sceny

takie przedstawiono równie˝ na akwizgraƒskiej puszce relikwiarzowej technikà relie-

fu. W centralnym medalionie witra˝a Iter Hierosolimitanum z Chartres, ukazujàcym

Karola składajàcego relikwiarz na ołtarzu, dopatrywano si´ podobieƒstwa do relie-
fu na akwizgraƒskim relikwiarzu, na którym przedstawiono Karola otrzymujàcego

129  C. Lautier, Les vitraux de la cathédrale de Chartres, passim; C. Manhes-Deremble, Les
vitraux narratifs de la cathédrale de Chartres, s. 9-17; E. Pastan, Charlemagne as Saint? Relics
and the Choice of Window Subjects at Chartres Cathedral, [w:] The Legend of Charlemagne
in the Middle Ages. Power, Faith and Crusade, wyd. M. Gabriele, J. Stuckey, New York 2008,
s. 97-135. W tych pracach wyczerpujàce omówienie literatury przedmiotu i stanu badaƒ.
130  C. Manhes-Deremble, Les vitraux narratifs de la cathédrale de Chartres, s. 258-260.
Kwestie dyskusyjne zob. ni˝ej.
131  A.A. Jordan, recenzja z C. Manhes-Deremble, Les vitraux narratifs de la cathédrale de
Chartres, „Speculum”, t. LXXII, 1997, s. 524-525; E. Pastan, Charlemagne as Saint?, passim.
132  C. Lautier, Les vitraux de la cathédrale de Chartres, passim; C. Manhes-Deremble, Les
vitraux narratifs de la cathédrale de Chartres, s. 75-113.
133  E.  Pastan,  Charlemagne  as  Saint?,  s.  97-99.  Na  temat  akwizgraƒskiego  relikwiarza
Karola  Wielkiego  zob.:  Karl  der  Große  und  sein  Schrein  in  Aachen.  Eine  Festschrift,  wyd.
H. Müllejans, Aachen 1988. O tle historycznym i okolicznoÊciach translacji relikwii Karola
Wielkiego w 1215 r. R. Folz, Le souvenir et la légende de Charlemagne, s. 267-285.

259

Jerzy Pysiak Z legendarnej historii Karola Wielkiego...

w Konstantynopolu relikwie

134

. Zestawienie przedstawieƒ witra˝owych w Chartres

i relikwiarzowych w Akwizgranie mo˝e dowieÊç istnienia pewnego rodzaju dialogu
czy sporu mi´dzy kapetyƒskà Francjà a Cesarstwem w kwestii sakralnego dziedzic-
twa Karola Wielkiego, którego kanwà byłby zawarty w Iter Hierosolimitanum wàtek
translacji sancta camisia, koszuli NajÊwi´tszej Marii Panny

135

. Sancta camisia była

najwa˝niejszà relikwià Chartres, a wiemy równie˝, ˝e najstarszy inwentarz relikwii

134  P.E.  Schramm,  F.  Mütherich,  Denkmale  der  deutschen  Könige  und  Kaiser.  Beitrag  zur
Herrschergeschichte von Karl dem Grossen bis Friedrich II. 768-1250, Veröffentlichungen des
Zentralinstituts für Kunstgeschichte in München, t. VII/1, München 1962, nr 195, s. 188-189.
Na temat zbie˝noÊci ikonograficznej reliefu na akwizgraƒskim relikwiarzu Karola Wielkiego
i okna Karola Wielkiego w Chartres przede wszystkim A. Stones, The Codex Calixtinus and the
iconography of Charlemagne, [w:] Roland and Charlemagne in Europe: Essays on the reception
and transformation of a legend, wyd. K. Pratt, London 1996, s. 169-203; zob. te˝: E. Pastan,
Charlemagne as Saint?, s. 108. Nie ma jednak poÊwiadczenia kultu Êwi´tego Karola Wielkiego
we Francji przed panowaniem Karola V (1364-1380), interpretacj´ t´ mo˝na zatem wykluczyç,
zob. R. Folz, Aspects du culte liturgique de Saint-Charlemagne en France, [w:] Karl der Grosse.
Lebenswerk und Nachleben, wyd. W. Braunfels, P. E. Schramm, t. IV, Düsseldorf 1967, s. 77-99.
135  E. Pastan, Charlemagne as Saint?, w szczególnoÊci s. 116-122. Mo˝na jednak powàt-
piewaç, czy teza Pastan, jakoby dolny panel witra˝a – według klasycznej interpretacji przed-
stawiajàcy  kuÊnierzy  czy  mo˝e  raczej  sukienników,  domniemanych  fundatorów  witra˝a,
w istocie przedstawiał właÊnie sancta camisia; ka˝e o tym powàtpiewaç nie tylko Êwiecki,
a nawet kupiecki, ubiór ukazanych tam postaci, ale i znajdujàcy si´ po lewej r´ce jednej z nich
otwarty kufer, w której wydajà si´ le˝eç inne szaty lub tkaniny (zob. il. 8).

8. Dolny panel okna Karola Wielkiego w katedrze w Chartres, zgodnie z tradycyjnà interpretacjà
przedstawiajàcy przedstawicieli cechu kuÊnierzy – domniemanych fundatorów witra˝a. Elizabeth Pastan
stawia tez´, jakoby panel ów przedstawiał sancta camisia – koszul´ NajÊwi´tszej Marii Panny rzekomo
przywiezionà przez Karola Wielkiego z Konstantynopola wraz z Koronà Cierniowà (zob. przypis nr 135).

260 Studia i materiały

akwizgraƒskich, których znakomità cz´Êç stanowià te wymieniane w Iter Hierosolimi-
tanum, w tym równie˝ velum B. Marie virginis, powstał mi´dzy schyłkiem wieku XII
a rokiem 1238, kiedy, po dedykacji nowej absydy katedry akwizgraƒskiej, dokonano
tam zapewne pierwszego ostensio reliquiarum

136

. De sanctitate Karoli Magni, tak jak

pomija translacj´ Korony Cierniowej do Saint-Denis, nie wspomina te˝ o ofiarowaniu
przez Karola Łysego sancta camisia do Chartres. Witra˝ zatem mógłby stanowiç wi-
zualne potwierdzenie posiadania przez katedr´ relikwii, do której posiadania prawa
roÊcił sobie Akwizgran

137

V. Iter Hierosolimitanum w chansons de geste

Literatura  wernakularna  prze˝ywa  na  dwunastowiecznym  Zachodzie  rozkwit.
Z  pewnoÊcià  najobficiej  rozwijały  si´  gatunki,  których  kanw´  literackà  stanowiła
narracja  dotyczàca  przeszłoÊci:  wszystkie  chansons  de  geste,  pierwsza  generacja
dwunastowiecznych romans oraz znaczna cz´Êç zdobywajàcych coraz wi´kszà (od
poczàtku  XIII  w.)  popularnoÊç  adaptacji  tych  dzieł  prozà,  to  w  istocie  literatura
historyczna  (w  rozumieniu  twórczoÊci  opiewajàcej  przeszłoÊç).  Zdaniem  Gabriel-
le  Spiegel  geneza  prozy  wernakularnej  na  przełomie  XII  i  XIII  stulecia,  a  potem
rozkwit prozy narracyjnej, wynika z przekonania, ˝e narracja prozà jest prawdzi-
wa i wiarygodna, w odró˝nieniu od uznanej odtàd za fikcyjnà narracji poetyckiej.
Poglàd  taki  pojawił  si´  pod  koniec  XII  w.  w  kr´gu  mecenatu  arystokratycznego
i szybko si´ rozprzestrzenił

138

, lecz wczeÊniej, w toku XII w., utwory poetyckie o te-

matyce historycznej uznawano za Êwiadectwo przeszłoÊci

139

; o wartoÊci poznawczej

136 A. Weyl Carr, Threads of Authority: The Virgin Mary’s veil in the Middle Ages,
[w:] Robes and Honor: The Medieval World of Investiture, wyd. S. Gordon, New York 2001,
s. 71, 85-86; H. Kühne, Ostensio reliquiarum, s. 179-184.

137  WspółczeÊnie z fundacjà i wykonaniem witra˝y w katedrze, około 1210 r., powstał zbiór
cudów Panny Marii z Chartres, w którym pojawia si´ informacja o translacji sancta camisia
z Konstantynopola i o tym, ˝e katedrze ofiarował t´ relikwi´ cesarz Karol Łysy, zob. A. Tho-
mas,  Les  miracles  de  Notre-Dame  de  Chartres,  BEC,  t.  XLII,  1881,  s.  509-550,  nr  III,
s. 509. C. Lautier, Les vitraux de la cathédrale de Chartres, s. 31, uwa˝a, ˝e na innym witra˝u
z (południowego) obejÊcia prezbiterium (tzw. la Belle Verri¯re) NajÊwi´tsza Maria Panna jest
odziana  w  sancta  camisia,  a  cesarska  korona  na  jej  głowie  stanowi  aluzj´  do  ofiarowania
relikwii przez Karola Łysego. Poglàd taki nale˝y jednak uznaç za dalece nadinterpretowany,
gdy˝  przedstawienie  NajÊwi´tszej  Marii  Panny  w  koronie  cesarskiej  jest  znanym  od  XI  w.
typem ikonograficznym.

138 G.M. Spiegel, Pseudo-Turpin, the Crisis of Aristocracy and the Beginnings of Vernacular
Historiography in France, „Journal of Medieval History” t. XII, 1986, s. 207-223; Eadem,
Romancing the Past. The Rise of Vernacular prose Historiography in Thirteenth-Century
France, Berkeley-Los Angeles-London 1993.

139 D. Boutet, Formes littéraires et conscience historique aux origines de la littérature
fran˜aise 1100-1250, Paris 1999; R. Dragonetti, Le mirage des sources: l’art du faux dans le
roman médiéval, Paris 1987; R. Morrissey, L’empereur ∫ la barbe fleurie. Charlemagne dans la
mythologie et l’histoire de France, Paris 1997, s. 74-129; G. M. Spiegel, Romancing the Past,
s. 61-69, 290-292; M. Zink, Une mutation de la conscience littéraire: le langage romanesque

261

Jerzy Pysiak Z legendarnej historii Karola Wielkiego...

nie stanowiła poetycka forma dzieła, lecz jego treÊç i stylistyka. Wydaje si´, ˝e do-
piero rozmno˝enie narracji niemajàcych poparcia w autorytecie kronik klasztornych
i wprowadzenie wàtków humoreski czy groteski zaowocowało utratà wiarygodnoÊci
poezji epickiej i romansowej.

Pierwszà z chansons de geste inspirowanych Iter Hierosolimitanum jest

P¯lerinage de Charlemagne

140

; datacja tego utworu pozostaje nieustalona, lecz

z pewnoÊcià pochodzi on z wieku XII

141

. Przedmiotem dyskusji od XIX w. jest te˝ ty-

tuł: P¯lerinage czy Voyage de Charlemagne

142

? Przeciwnicy stosowania tytułu

P¯lerinage uzasadniajà tytuł Voyage heroikomicznà wymowà dzieła, które rzeczywiÊcie
obfituje w elementy parodii i satyry obyczajowej. Wysuwany jest równie˝ argument,
˝e deklarowany przez Karola Wielkiego cel wyprawy – oddanie czci pamiàtkom

∫ travers des exemples fran˜ais du XII

si¯cle, „Cahiers de Civilisation médiévale” t. XXIV, 1981,

s. 3-27. Jak zobaczymy ni˝ej, jeszcze w pierwszej çwierci XIII w. Filip Mousk¯s uznawał chansons
de geste za êródła doÊç wiarygodne, aby korzystaç z nich podczas pisania jego Chronique rimée.

140 P. Aebischer, wyd., Le Voyage de Charlemagne ∫ Jerusalem et ∫ Constantinople, Gen¯ve
1965.

141  Zob. J.-L. G. Picherit, wyd. i przekład The Journey of Charlemagne to Jerusalem and
to Constantinople / Le voyage de Charlemagne ∫ Jérusalem et ∫ Constantinople, Birmingham
1984,  s.  i–ix.  Nb.  bilingwiczna  edycja  Picherita  jest  owocem  kolacjonowania  fragmentów
z ró˝nych manuskryptów zawierajàcych rozmaite wersje (urywki) tej narracji i w ró˝nych dia-
lektach, w takim kształcie nigdy nie istniejàcej. Z tego wzgl´du posługujemy si´ starszà edycjà
P. Aebischera, który (op. cit., s. 25-29) z osobliwym poczuciem humoru proponuje datowaç
utwór wyciàgajàc Êrednià arytmetycznà z najpowszechniej uznawanych wówczas terminów
post  quem  i  ad  quem  (1060  i  1175)  –  nawiasem  mówiàc  bł´dnie:  uzyskuje  w  ten  sposób
połow´ roku 1112 (30 czerwca – sic!), choç według zazwyczaj przyjmowanych zasad aryt-
metyki powinien był otrzymaç rok 1117. Krótkie omówienie literatury na temat P¯lerinage
de Charlemagne oraz wszystkich wydaƒ od czasów Francisque’a Michela (1836) do lat 60.
wieku XX w: P. Aebischer, wyd., Le Voyage de Charlemagne ∫ Jerusalem et ∫ Constantinople.
G. Favati, Restauri, lingua e datazione del testo, [w:] Idem, Il voyage di Charlemagne, Bo-
logna 1965, s. 95-130, opowiada si´ za datacjà przed 1165 r. Podobnie nowsza literatura
zebrana przez C. Rossi, Ja ne m’en turnerai trescque l’avrai trovez, nie rozstrzyga problemu
datacji, opowiadajàc si´ jednak w wi´kszoÊci za datacjà przed 1165 r.; sama Rossi opowiada
si´ za koƒcem XII w. jako datà redakcji utworu w obecnie znanej postaci, op.cit., s. 211-
215.  Datacji  nie  ułatwia  zagini´cie  w  XIX  w.  jedynego  istniejàcego,  czternastowiecznego
manuskryptu zawierajàcego całoÊç utworu (dysponujemy jedynie facsimile wykonanym przez
Francisque Michela, P¯lerinage de Charlemagne. An Anglo-Norman Poem of the twelfth Cen-
tury, now first published with one Fac Simile, London 1836), ani konstatacja, ˝e angielski
kopista z XIV w. niezbyt dobrze znał dialekt anglonormandzki, w którym dzieło było spisane,
co niekorzystnie odbiło si´ na j´zyku kopii – MS. British Museum (Old Royal Collection)
16.E.VIII (od 1972 r. rekord zmieniony na: MS. British Museum Library 16.E.VIII); zob.
P. Aebischer, op. cit., s. 16-23. Wydanie P. Aebischera jest edycjà bilingwicznà sui generis:
obok  odczytu  tekstu  faksymile  r´kopisu  (strony  parzyste)  znajduje  si´  wersja  emendowa-
na  według  zasad  ortograficznych  dialektu  anglo-normandzkiego  (strony  nieparzyste);  obie
wersje sà ró˝ne od klasycznego wydania E. Koschwitza: Karls des Grossen Reise nach Jeru-
salem und Konstantinopel. Ein altfranzösiches Gedicht des XII. Jahrhundert, Altfranzösiche
Bibliothek, hrsg. von Dr Wendelin Foerstner, t. II, hrsg. E. Koschwitz, Heillbronn 1880.

142 P. Aebischer, wyd., Le Voyage de Charlemagne, s. 11-15; C. Rossi, Ja ne m’en turnerai
trescque l’avrai trovez, s. 215-217.

262 Studia i materiały

M´ki Chrystusa i zdobycie relikwii, jest podrz´dny w stosunku do prawdziwego za-
miaru Karola – spotkania z cesarzem Bizancjum

143

; stanowisko takie w naszym prze-

konaniu wynika z niezrozumienia sensu utworu

144

. Jak z tego wynika, P¯lerinage

de Charlemagne znaczàco si´ ró˝ni pod wzgl´dem treÊci od Iter Hierosolimitanum
w hagiograficzno-historycznym przekazie. Ró˝nica ta jest konsekwencjà odmiennoÊci
gatunkowej, b´dàcej pochodnà odmiennoÊci audytorium, które było odbiorcà
utworu: chanson de geste, nawet jeÊli opisuje wydarzenia uchodzàce za autentyczne,
powstała dla rozrywki słuchaczy, stàd treÊci religijne i budujàce exempla zajmujà
tam mniej miejsca ni˝ pochwała ideologii rycerskiej, w którà wpleciono elementy
parodii i wàtki satyry społecznej i obyczajowej.

Poemat rozpoczyna si´ od sceny powtórnej koronacji Karola Wielkiego

w Saint-Denis; wraz z Karolem została te˝ koronowana jego ˝ona. Na przechwał-
ki Karola, który retorycznie zapytuje cesarzowà, czy jest inny mà˝, który pi´kniej

143 P¯lerinage de Charlemagne, v. 69-72; wyd. P. Aebischer, Le Voyage de Charlemagne,
Gen¯ve 1965, s. 34 i 35.

144  Bardzo liczne sà studia, według których P¯lerinage de Charlemagne ma sens jedynie
komiczny, parodystyczny, a nawet obrazoburczy. Zdaniem Th. Heinemanna, Zeit und Sinn
der Karlreise, „Zeitschrift für romanische Philologie”, t. LVI, 1936, s. 497-562, owa chan-
son de geste jest satyrà na udział Ludwika VII i Alienor Akwitaƒskiej w wyprawie krzy˝owej
i całà II krucjat´. Według R. N. Walpole’a, P¯lerinage of Charlemagne. Poem, Legend, and
Problem, „Romance Philology”, t. VIII, 1955, s. 182, P¯lerinage of Charlemagne to the vio-
lent and independent reaction of a popular poet to the „Descriptio”, a sanctimonious fraud.
J. Horrent, Le P¯lerinage de Charlemagne. Essai d’explication littéraire avec des notes de cri-
tique textuelle, Paris 1961 (o relikwiach bardzo pobie˝nie, s. 40-41), uwa˝a, ˝e autor utworu
ani sam nie wierzył w przekazywanà treÊç utworu, ani te˝ nie było jego intencjà przekonanie
o niej audytorium (s. 116).  Podobne wnioski przedstawiła ostatnio A. Latowsky, Charlemagne
as  Pilgrim?  Request  for  Relics  in  the  Descriptio  qualiter  and  the  Voyage  of  Charlemagne,
[w:]  The  Legend  of  Charlemagne  in  the  Middle  Ages,  s.  153-167:  przeciwstawiajàc  sobie
P¯lerinage i Descriptio, dochodzi do konkluzji (s. 164), ˝e P¯lerinage ukazuje an absurdly
exaggerated portrait of Charlemagne as accidental victor without battle over the Christian East
i zgadzajàc si´ z E. Vance, Semiotics and Power: Relics, Icons, and the Voyage of Charlemagne
∫ Jérusalem et ∫ Constantinople, „Romanic Review”, t. LXXIX, 1988, s. 164-183, jakoby
poemat zawierał przede wszystkim subversive meanings upon the abbey’s [Saint-Denis] most
prized  possessions;  undermining  the  prevailing  discourses  of  theocratic  kingship  in  France
(artykuł  Vance’a,  wysoce  oryginalny  metodologicznie  –  autor  posługuje  si´  genderowym
instrumentarium badawczym – nie prowadzi jednak do ˝adnych wniosków, które nale˝ałoby
traktowaç powa˝nie, poza jednym, dla tego studium jednak ubocznym – o mo˝liwej inspira-
cji krucjaty Ludwika VII dla P¯lerinage). Artykuł Latowsky, poza omówieniem stanu badaƒ
i przychyleniem si´ do jednej ze stron naukowego sporu, nic nowego jednak w istocie rzec-
zy do problematyki interpretacji P¯lerinage de Charlemagne nie wnosi. G. Favati, I valori
letterati e strutturali del Voyage, [w:] Il Voyage di Charlemagne, s. 9-93, uwa˝a P¯lerinage za
gab da intendersi come parodia della tematica epica e dei suoi luoghi comuni, dei suoi per-
sonaggi più in vista e delle loro gesta (s. 79). Podobnie S. Ceron, Un gap épique: Le P¯lerinage
de Charlemagne, „Medioevo Romanzo”, t. XI, 1986, s. 176-191. Wyczerpujàce omówienie
dyskusji na ten temat do połowy lat dziewi´çdziesiàtych przedstawiła A. E. Cobby, Ambiva-
lent  conventions:  formula  and  parody  in  Old  French,  Amsterdam  1995,  w  szczególnoÊci
s. 82-122.

263

Jerzy Pysiak Z legendarnej historii Karola Wielkiego...

i wspanialej nosiłby koron´ i miecz, nierozsàdna kobieta odpowiada, ˝e Karol nie
mo˝e si´ równaç z królem Hugonem z Konstantynopola, czym doprowadza do
gniewu cesarza; grozi on ˝onie Êmiercià, jeÊli oka˝e si´, ˝e kłamie

145

. Zło˝ywszy

na głównym ołtarzu w Saint-Denis zwyczajowà ofiar´ (to z pewnoÊcià aluzja do
fałszywego przywileju Karola dla Saint-Denis

146

), cesarz wraca do Pary˝a. Tam,

w obecnoÊci swych baronów i biskupów, Karol oznajmia, ˝e wszyscy wyruszajà do
Jerozolimy, ziemi Boga, a˝eby oddaç czeÊç Krzy˝owi i Grobowi Âwi´temu. Karol
Wielki  trzykrotnie  ju˝  bowiem  otrzymał  we  Ênie  wezwanie  do  odbycia  tej  piel-
grzymki. Cesarz dodaje, ˝e po drodze spotka si´ tak˝e z pewnym królem, z którym
ma  do  pomówienia  –  mowa  oczywiÊcie  o  Hugonie,  cesarzu  Bizancjum.  Wkrótce
Karol  zbiera  wasali  i  udaje  si´  ponownie  do  opactwa  Saint-Denis,  tam  przyjmu-
je torb´ pielgrzymià, zostaje pobłogosławiony znakiem krzy˝a i rusza w drog´

147

W Jerozolimie cesarz z baronami kierujà pierwsze kroki do koÊcioła Paternoster,
w którym, jak uwa˝ano, Chrystus wraz z dwunastoma apostołami odprawiał msz´;
pamiàtkà  po  tym  wydarzeniu  było  trzynaÊcie  znajdujàcych  si´  w  koÊciele  tro-
nów, na których zasiadali. Karol Wielki – nie z rozmysłem, lecz dla odpoczynku
– zasiada na jednym z nich, a wokół niego dwunastu baronów. Wówczas pewien
˚yd,  który  –  w  nieznanym  celu  –  zaglàda  do  koÊcioła,  widzàc  cesarza  i  dwuna-
stu parów zasiadajàcych na miejscu Chrystusa i apostołów, ze wzgl´du na pi´knoÊç
Karola  dochodzi  do  wniosku,  ˝e  to  Bóg  zstàpił  na  ziemi´  i  biegnie  do  patriar-
chy Jerozolimy, aby obwieÊciç mu powrót Jezusa i apostołów, i prosiç o udziele-
nie  chrztu.  Patriarcha  zwołuje  procesj´  kleru  jerozolimskiego  i  wszyscy  podà˝ajà
do koÊcioła Paternoster, gdzie Karol wyjaÊnia mu kim jest i prosi go o relikwie,
którymi  pragnie  ozdobiç  Francj´

148

. Patriarcha natychmiast si´ zgadza i przeka-

zuje Karolowi: całun Chrystusa, gwóêdê z Krzy˝a Âwi´tego, Koron´ Cierniowà,
kielich i paten´, których podczas Ostatniej Wieczerzy u˝ywał Jezus, nó˝, włosy
z brody Zbawiciela, koszul´ i nieco mleka NajÊwi´tszej Marii Panny oraz rami´ Êw.
Symeona, głowy Êw. Łazarza i Êw. Szczepana

149

. Po kilku miesiàcach sp´dzonych

w Ziemi Âwi´tej Karol oznajmia swój wyjazd patriarsze – ten zaÊ ofiarowuje ce-
sarzowi wszystkie skarby Jerozolimy, błagajàc go, aby w zamian wydał wojn´
Saracenom – Karol ch´tnie si´ zgadza i obiecuje najechaç pogan w Hiszpanii,
co, jak skwapliwie dodaje poeta, rzeczywiÊcie uczynił

150

. Po drodze do Konstanty-

nopola, dokàd teraz si´ udajà, cesarz i parowie odwiedzajà jeszcze Jerycho, gdzie
ka˝dy z nich otrzymuje palm´ – co oznacza wypełnienie Êlubu pielgrzymiego.
Podczas podró˝y relikwie dajà liczne dowody swej Êwi´tej mocy: nie ma Êlepca,
paralityka lub niemowy, który nie odzyskałby zdrowia po napotkaniu cesarskiego

145  P¯lerinage de Charlemagne, v. 1-57, s. 30-33.
146  MGH, Diplomatum Karolinorum, t. I, nr 286, s. 428-430.
147  P¯lerinage de Charlemagne, v. 58-91, s. 33-35.
148  Op. cit., v. 129-161, s. 38 i 39.
149  Op. cit., v. 162-203, s. 40 i 41; pobyt cesarza w mieÊcie spowodował wielki napływ
kupców sprzedajàcych towary przy ufundowanym przez Karola koÊciele Sancta Maria Latina
(la Latanie) – czy jest to aluzja do jarmarku Lendit? (por. v. 204-213, s. 42-43).
150  Op. cit., v. 214-232, s. 42-45.

264 Studia i materiały

orszaku

151

. Pierwsze niespełna 260 wersów poematu to, jak mogłoby si´ wydawaç,

niemal cały (poza kilkoma wersami w zakoƒczeniu) wàtek dewocyjny owej chanson
de geste, poniewa˝ kolejne niemal 600 wersów poÊwi´cono ju˝ tylko wizycie Karo-
la w Konstantynopolu

152

. Jak wspomnieliÊmy wy˝ej, wielu spoÊród komentatorów

i wydawców P¯lerinage de Charlemagne właÊnie z tego wzgl´du uznawało, ˝e wàtek
relikwii jest tu tylko pretekstem, zaÊ właÊciwym tematem utworu jest podró˝ do Kon-
stantynopola i dlatego powinien on byç tak tytułowany. Opinia taka jednak Êwiadczy
o niezrozumieniu nie tylko poematu, ale te˝ istoty Êredniowiecznej literatury, w któ-
rej sacrum – traktowane zupełnie powa˝nie – cz´sto łàczy si´ z równie serio prowa-
dzonym przez autora wàtkiem profanum. Zestawienie dwóch tak przeciwstawnych
kategorii słu˝y nie tylko uwydatnieniu znaczenia ka˝dej z nich, ale tak˝e ma cel
rozrywkowy, który nie powinien przesłoniç czytelnikowi przesłania moralnego czy
dydaktycznego. Tak naszym zdaniem jest w tym wypadku. Religijny aspekt wypra-
wy Karola do Ziemi Âwi´tej, nawet jeÊli decyzja o wyprawie została sprowokowana
drwinami królowej, nie ulega wàtpliwoÊci: cesarz odwiedza Loca Sancta, funduje
koÊciół, prosi i otrzymuje relikwie, których moc dokonuje uzdrowieƒ – komiczny
epizod z niemàdrym ˚ydem, który trz´sie si´ ze strachu, pomyliwszy Karola Wiel-
kiego i jego parów z Bogiem w otoczeniu dwunastu apostołów, i przyjmuje chrzest
– jest elementem ówczesnego poczucia humoru, ka˝àcego wyÊmiewaç ˚ydów, nie
rzuca jednak cienia na ukazany w pieÊni obraz autentycznej pobo˝noÊci cesarza.

Po przedstawieniu króla Konstantynopola, Hugona, i wspaniałoÊci miasta,

poeta rysuje długà scen´, w której pijani cesarz i dwunastu parów, nieÊwiadomi, ˝e
sà podsłuchiwani z rozkazu Hugona, czynià chełpliwe zakłady (gabs), jak potrafili-
by upokorzyç Hugona, m.in. niszczàc jego stolic´ i za˝ywajàc cielesnych rozkoszy
z jego córkà. Ura˝ony Hugo nie chce słuchaç tłumaczeƒ Karola, który wyjaÊnia, ˝e owe
gabs nie były ukrywanymi przez Franków groêbami wobec wschodniego cesarstwa,
poniewa˝ w taki oto sposób zwykli si´ zabawiaç Frankowie, kiedy sà pijani. Król Kon-
stantynopola jednak nakazuje Frankom przystàpiç do spełnienia ich niemo˝liwych do
wykonania zakładów; Êmierç, jakà wszyscy poniosà, kiedy choç jedna z przechwałek
nie zostanie zrealizowana, b´dzie odpowiednià zemstà za obraz´ wyrzàdzonà cesa-
rzowi Wschodu

153

. Karol zwołuje rad´ parów i ka˝e wnieÊç Êwi´te relikwie przywie-

zione z Jerozolimy. Modlitwa przed relikwiami, podczas której cesarz prosi Boga o
ratunek przynosi zbawienny efekt: Karolowi ukazuje si´ zesłany przez Boga anioł,
który w imieniu Chrystusa zakazuje kpin z Hugona, lecz jednoczeÊnie obiecuje pomoc
w wykonaniu zadania

154

. W istocie, pierwsze cztery zadania zostajà wykonane

155

–

151  Op. cit., v. 233-258, s. 44-47.
152  Op. cit., v. 262-857, s. 46-85.
153  Op. cit., v. 435-661, s. 57-71.
154  Op. cit., v. 662-678, s. 70-73.
155  Pierwsze z wykonanych zadaƒ – Olivier ma dowieÊç, ˝e sto razy posiàdzie córk´ Hugo-
na w ciàgu jednej nocy – jest w istocie oszustwem, i to podwójnym, gdy˝ Olivier przekonuje
królewn´, aby fałszywie poÊwiadczyła ojcu wypełnienie przechwałki, choç pozwala jej zacho-
waç  cnot´;  w  zamian  rycerz  przyrzeka  jej,  ˝e  odtàd  zostanie  ona  jego  jedynà  damà  (drue),
jednak na koƒcu, mimo próÊb królewny, odmawia pozostania z nià w Konstantynopolu lub
zabrania dziewczyny ze sobà do Francji, op. cit, v. 705-730, 852-857, s. 74 i 75, 82-85.

265

Jerzy Pysiak Z legendarnej historii Karola Wielkiego...

lecz kiedy Bóg cudownie spi´trza wody, które zalewajà Konstantynopol i wi´˝à kró-
la Hugona w wie˝y, a potem ust´pujà, co jest spełnieniem zakładu Karola – cesarz
Konstantynopola uznaje pora˝k´ i zostaje wasalem Karola Wielkiego

156

Powróciwszy szcz´Êliwie i pełen satysfakcji do Francji, Karol, ze wzgl´du na

miłoÊç do Grobu Âwi´tego, przy którym tak niedawno si´ modlił, wybacza mał˝once,
mimo ˝e przebieg wypadków w Bizancjum zaprzeczył jej nierozwa˝nym słowom.
Koron´ Cierniowà i gwóêdê z Krzy˝a Âwi´tego składa Karol Wielki na głównym
ołtarzu w koÊciele Âw. Dionizego, a pozostałe relikwie przywiezione z Ziemi Âwi´tej
rozdziela pomi´dzy koÊcioły swego królestwa

157

Uwa˝na lektura P¯lerinage de Charlemagne wskazuje zatem, ˝e dewocja

Karola  Wielkiego  wobec  Loca  Sancta  i  relikwii  pasyjnych,  po  które  udaje  si´
do  Ziemi  Âwi´tej,  stanowi  w  rzeczywistoÊci  wàtek  przewodni  poematu,  mimo
jego  heroikomicznego  charakteru.  Decyzja  cesarza  o  wizycie  w  Konstantyno-
polu jest sprowokowana słowami królowej, ale pierwszym i najwa˝niejszym ce-
lem  wyprawy  jest  Jerozolima  i  pamiàtki  M´ki  Paƒskiej,  którym  cesarz  pragnie
oddaç czeÊç; wszak to modlitwa u Grobu Âwi´tego powoduje, ˝e Karol wybacza
˝onie win´. W Ziemi Âwi´tej cesarz składa patriarsze Jerozolimy przyrzeczenie
wydania wojny nieprzyjaciołom Chrystusa w Hiszpanii, z którego si´ wywià˝e.
Relikwie  pasyjne,  uzyskane  od  patriarchy,  nie  tylko  uzdrawiajà  napotkanych
w drodze chorych – co wa˝niejsze, modlitwa w ich obecnoÊci pozwala Karolowi
zapobiec groênym skutkom lekkomyÊlnego zachowania baronów i jego samego
w Konstantynopolu (zach´cał on swych parów do obraêliwych dla króla Hugona
przechwałek). Mo˝na wi´c powiedzieç, ˝e aspekt sakralny, ogniskowany wokół
relikwii  M´ki  Paƒskiej,  moralizatorsko  komentuje  wàtek  satyryczny  poematu.
P¯lerinage  de  Charlemagne  jest  zatem  opowieÊcià  skierowanà  do  publicznoÊci
rycerskiej,  rozpowszechniajàcà  wiedz´  o  dokonaniu  przez  Karola  Wielkiego
translacji  Korony  Cierniowej  i  gwoêdzia  z  Krzy˝a  Âwi´tego  do  Saint-Denis

158

;

ju˝ dawno zauwa˝ono, ˝e postaç Karola Łysego uległa w chansons de geste kon-

taminacji z wizerunkiem jego wielkiego dziada i imiennika

159

– a jako utwór

156  P¯lerinage de Charlemagne, v. 791-801, s. 80 i 81.
157  Op. cit, v. 858-870, s. 84 i 85.
158  Tak ju˝ J. Bédier, Les légendes épiques, t. IV, s. 154: la chanson du P¯lerinage est es-
sentiellement  un  récit  de  translation  de  reliques.  Po  nim  np.  A.  Adler,  The  P¯lerinage  de
Charlemagne in New Light on Saint-Denis, „Speculum”, t. XXII, 1947, s. 550-561 i bardzo
przekonujàco M. Gosman, La propagande politique dans le Voyage de Charlemagne ∫ Jéru-
salem et ∫ Constantinople, „Zeitschrift für romanische Philologie”, t. CII, 1986, s. 53-66.
F. Monteleone, Il viaggio di Carlo Magno in Terra Santa, s. 137-139, przytacza przykłady
innych chanson de geste datowanych na pierwszà połow´ XII w. (Aymeri de Narbonne, Aiquin
ou la conqu˘te de la Bretagne), w których Karol Wielki dokonuje translacji relikwii. Autorka
ta opowiada si´ – naszym zdaniem jak najsłuszniej – za polisemicznym sensem P¯lerinage de
Charlemagne, w którym jej zdaniem obecne sà na równi wàtki i elementy komiczne i dydak-
tyczne, zob. Eadem, Il viaggio di Carlo Magno in Terra Santa (Il trionfo del „rex facetus”)
s. 289-310.
159  D.  Boutet,  Formes  littéraires  et  conscience  historique  aux  origines  de  la  littérature
fran˜aise 1100-1250, s. 128.

266 Studia i materiały

o charakterze wielowàtkowym porusza te˝ inne interesujàce słuchaczy kwestie,

jak pijaƒstwo i cz´sto zgubna w skutkach fanfaronada francuskiego rycerstwa.

Wàtek parodystyczny zapewne szczerze bawił słuchaczy i dlatego zajmuje wiele

miejsca w poemacie, lecz nie mo˝na straciç z oczu faktu, ˝e autor zdecydowa-

nie krytycznie ocenia rycerskie przywary, ukazujàc, ˝e jedynie niekłamana wiara

Karola i jego nabo˝noÊç wobec relikwii Pasji Chrystusa pozwoliła Frankom cało

wyjÊç z opresji.

Chanson de Fierabras jest drugà z dwunastowiecznych chanson de geste,

w której znajdujemy Êlady podania o translacji Korony Cierniowej do Francji

160

. Fie-

rabras to klasyczna, heroiczna chanson de geste, a jej temat to wojny Karola Wielkiego

z hiszpaƒskimi Saracenami; nale˝y do tzw. cyklu relikwii pasyjnych – stanowi kon-

tynuacj´ Destruction de Rome, której głównym wàtkiem był najazd saraceƒskiego

ksi´cia Fierabrasa na Rzym; niekiedy bywa uznawana za wprowadzenie do

P¯lerinage de Charlemagne

161

. T´ ostatnià tez´ nie sposób uznaç za uzasadnionà po

przeczytaniu obu utworów – zakoƒczenie Chanson de Fierabras zapowiada zresztà

zupełnie innà kontynuacj´: Rolanda. Tematem Chanson de Fierabras jest wypra-

wa, jakà Karol Wielki przedsi´wziàł przeciw Saracenom, aby pomÊciç zdobycie

i zniszczenie Rzymu, zamordowanie papie˝a przez Fierabrasa i kradzie˝ relikwii

M´ki Chrystusowej. Karol zwyci´˝a pogan, odzyskuje relikwie, ale nie zwraca

ich Rzymowi, lecz rozdaje klasztorom we własnym królestwie. Poemat, powsta-

ły wkrótce po 1190 r.

162

, cieszył si´ sporym uznaniem, poza wersjà francuskà

i okcytaƒskà wkrótce powstały adaptacje prozà oraz wierszem w innych j´zykach:

po łacinie (w Irlandii), angielsku, flamandzku, włosku, niemiecku, kastylijsku
i portugalsku

163

Fierabras to pot´˝ny władca pogan: jest nazywany królem Aleksandrii, ale jego

imperium rozciàga si´ od Hiszpanii przez Kair

164

i morze Czerwone, przez RuÊ po

Koloni´

165

. ˚àdny panowania nad Rzymem, najechał Miasto, spustoszył i zburzył

bazylik´ Âw. Piotra i klasztory rzymskie, wydał na Êmierç papie˝a, zaÊ mniszki zosta-

ły zgwałcone

166

. Zagarnàł Koron´, którà ukoronowany został Jezus podczas M´ki,

gwoêdzie i Drzewo Krzy˝a Âwi´tego, a tak˝e całun Chrystusa; w jego władzy

znajdowała si´ te˝ Ziemia Âwi´ta, Jerozolima i Grób Paƒski

167

. Nie mo˝e na to

pozwoliç Karol Wielki, król z Saint-Denis, dlatego wraz z baronami wyrusza na

wojn´ przeciw Fierabrasowi

168

. Kolejne 5000 wersów poÊwi´conych jest bohater-

160 Fierabras. Chanson de geste du XII

si¯cle, wyd. M. Le Person, Les classiques fran˜ais du

Moyen ˙ge, t. CXLII, Paris 2003.

161 Op. cit., s. 11.

162 Op. cit., s. 139-144.

163  Op.  cit.,  s.  12-14;  tam  te˝  omówienie  manuskryptów  pierwotnej  wersji  francuskiej
i okcytaƒskiej, s. 23-87; szczegółowa bibliografia edycji (tak˝e ograniczona do wersji fran-
cuskiej) i literatury na temat Chanson de Fierabras, s. 191-227.
164  W oryginale: Babiloine – Êredniowieczna nazwa Kairu, stosowana w Europie zachod-
niej.
165  Fierabras, II, v. 50-52, s. 238.
166  Op.cit., v. 54-59, s. 238.
167  Op. cit., v. 60-69, s. 238-239.
168  Op. cit., v. 130-190 i sq., s. 238.

267

Jerzy Pysiak Z legendarnej historii Karola Wielkiego...

skim czynom Karola i jego parów w walce z Saracenami. Wàtek relikwii powraca

dopiero pod koniec poematu. Najdzielniejsi wÊród Franków: Roland, Oliwier,

Ogier Duƒczyk, diuk Bawarii Naim, Godfryd Andegaweƒski i hrabia Burgundii

Gwido, w którym jest zakochana Floripés, siostra Fierabrasa, sà oblegani przez

Saracenów w wie˝y. Poło˝enie jest beznadziejne: hrabiowie nie chcà si´ zhaƒbiç

poddajàc wie˝´; wolà ponieÊç chwalebnà Êmierç, dokonujàc zbrojnej wyciecz-

ki. Floripés, której równie˝ grozi Êmierç z r´ki ojca, emira Balanta, poniewa˝

okryła go haƒbà, obdarzajàc miłoÊcià Franka, przynosi wówczas hrabiom kufer

z relikwiami zrabowanymi przez Fierabrasa w Rzymie. Diuk Naim, po ucałowaniu

relikwii, ukazuje je z okna wspinajàcym si´ na wie˝´ Saracenom, ci zaÊ, oÊlepieni

cudownym blaskiem, spadajà z wie˝y

169

. Frankowie zwyci´˝ajà Saracenów, którzy,

przekonawszy si´, ˝e bogowie, jakich wyznawali, sà fałszywi, nawracajà si´ na

prawdziwà religi´: Fierabras i Floripés przyjmujà chrzest; saraceƒska królewna

poÊlubia Gwidona z Burgundii, i wraz z nim otrzymuje od Karola Wielkiego rzàdy

nad połowà królestwa Aleksandrii; drugà, jako wasal Gwidona, b´dzie władał

Fierabras

170

. W zamian za dobrodziejstwa, jakimi jà obdarzył, Karol Wielki do-

maga si´ teraz od Floripés pokazania relikwii, które były wszak powodem wojny,

i bez których Frankowie by nie zwyci´˝yli. Âwi´te skarby sà wcià˝ przechowywane

w wie˝y, której cudowna obrona zdecydowała o zwyci´stwie Franków. Floripés

przynosi Koron´ Cierniowà do pałacu Karola, a arcybiskup dokonuje ostensio,

podczas której relikwia unosi si´ w powietrzu i za pomocà tego cudu udowadnia

swojà prawdziwoÊç

171

. Ten sam cud zachodzi, kiedy arcybiskup dokonuje ostensio

gwoêdzi z Krzy˝a Âwi´tego i całunu Jezusa; wszystkie relikwie roztaczajà wokół

cudowny aromat

172

. Wàtek ten inspirowany jest na pewno cudownà lewitacjà re-

likwii pozyskanych przez Karola Wielkiego w Konstantynopolu relacjonowanà

przez Descriptio qualiter – w kolejnej strofie powtarza si´ zresztà cud lewitujàcych

r´kawiczek cesarza, w których na chwil´ umieszczono relikwie

173

Wkrótce Karolowi przyÊnił si´ sen, który wzywał go, aby ruszył z pomocà

chrzeÊcijanom w Hiszpanii, broniàcych kraju przed Arabami

174

. Udajàc si´ do

Hiszpanii, cesarz zatrzymał si´ w Saint-Denis i zwołał arcybiskupów, biskupów

i opatów oraz baronów i lud, aby pokazaç wszystkim swoim poddanym relikwie

Chrystusa

175

. Tam, na wzniesieniu Lendit (peron du Lendi), została odprawiona

msza, a relikwie podzielono mi´dzy koÊcioły Francji: cz´Êç Korony Cierniowej i je-

den z gwoêdzi z Krzy˝a przypadł Saint-Denis; całun Chrystusa – Compi¯gne; pozo-

stałe relikwie, których poemat w tym miejscu nie wymienia, uÊwi´ciły inne koÊcioły,

cesarz ustanowił zaÊ w Saint-Denis jarmark Lendit

176

169  Op. cit., CXXXIX, v. 5397-5444, s. 403-404.
170  Op. cit., CLX E, v. 6196-6211, s. 427.
171  Op. cit., [CLXI E] / CLV A, v. 6224-6258, s. 428-429.
172  Op. cit., [CLXII E] / CLVI A, v. 6259-6290, s. 429-430.
173  Op. cit., [CLXIII E] / CLVII A, v. 6291-6313, s. 430-431.
174  Op. cit., [CLXV E] / CLVIII A – [CLXVII E] / CLXI A, v. 6325-6374, s. 430-433.
175  Op. cit., [CLXVII E] / CLXI A, v. 6378-6383, s. 433.
176  Op. cit., [CLXVIII E] / CLXII A, v. 6378-6383, s. 433.

268 Studia i materiały

Wpływ Iter Hierosolimitanum na treÊç P¯lerinage de Charlemagne i Fierabras

jest oczywisty

177

, mimo zasadniczych odst´pstw w przekazie. W P¯lerinage de Char-

lemagne najwa˝niejszymi relikwiami przywiezionymi przez Karola ze Wschodu sà

Korona Cierniowa i gwóêdê z Krzy˝a Âwi´tego: tylko one zostajà w zakoƒczeniu

zło˝one na ołtarzu koÊcioła Âw. Dionizego. Wzmiankowany jest te˝ całun Chrystusa,

który wÊród relikwii uzyskanych przez Karola wymienia tak˝e Iter Hierosolimita-

num. Chocia˝ w obu chansons de geste fabuła znaczàco odbiega od Descriptio qua-

liter i De sanctitate Karoli Magni, uzasadniona zdaje si´ teza, ˝e zachowany

w nich jednak został zasadniczy cel narracji: ukazanie historii translacji Koro-

ny i Krzy˝a Paƒskiego ad Francos i przypisanie owej zasługi Karolowi Wielkie-

mu. Co wi´cej, wolno zaryzykowaç twierdzenie, ˝e chansons de geste posługujà

si´, przy wszystkich ró˝nicach, takà samà jak De sanctitate Karoli logikà adapta-

cji Iter Hierosolimitanum. Usuwajàc z przekazu postaç i wàtek Karola Łysego,

i kontaminujàc jego dokonania z czynami Karola Wielkiego, w taki sam sposób

jak De sanctitate Karoli opowiadajà si´ równie˝ po, przeciwnej jednak, stro-

nie  kapetyƒsko-staufijskiego  sporu  o  sakralne  dziedzictwo  karoliƒskie.  Mo˝na
nawet  powiedzieç,  ˝e  sà  bardziej  konsekwentne  ni˝  cesarska  hagiografia:  sko-
ro  Iter  Hierosolimitanum  przedstawia  Karola  Wielkiego  jako  króla  Francji  czy
cesarza  Galii,  to  logicznym  tego  nast´pstwem  w  chansons  de  geste  wydaje  si´
zastàpienie  Akwizgranu  przez  Saint-Denis.  De  sanctitate  jest  wprawdzie  lite-
ralnie  wierne  pierwotnemu  przekazowi  Iter  Hierosolimitanum  (chocia˝  tylko
w tej cz´Êci, którà przytacza), lecz za cen´ niekonsekwencji ideowej: Karol jest cesa-
rzem de nomine, lecz de facto królem Francji. Dalece bardziej wybiórczy i kreatyw-
ny przekaz P¯lerinage de Charlemagne i Fierabrasa sprzecznoÊç t´ usuwa.

VI. Wnioski koƒcowe

Oprócz niepozwalajàcych si´ precyzyjnie datowaç, lecz przypisywanych Sugerowi
witra˝y z prezbiterium koÊcioła opackiego w Saint-Denis z XII w. oraz trudnych do
datowania, lecz z pewnoÊcià powstałych w XII w. chansons de geste, ˝ywot De san-
ctitate Karoli Magni stanowi jeden z najwczeÊniejszych przykładów recepcji Iter
Hierosolimitanum poza kr´giem dworu kapetyƒskiego i bez wàtpienia najdawniej-
szy przykład takiej recepcji poza granicami królestwa Francji. Na uwag´ zasługuje
fakt, ˝e w De sanctitate Karoli Magni, a zatem w tekÊcie zamówionym przez cesarza
z dynastii Hohenstaufów lub przynajmniej powstałym w kr´gu patronatu Fryderyka
Barbarossy, majàcym za zadanie uÊwi´cenie godnoÊci cesarskiej i gloryfikacj´ samego
Fryderyka – uwa˝ajàcego si´ za potomka i nast´pc´ Karola Wielkiego, ten ostatni,
podobnie jak w Descriptio qualiter, został przedstawiony jako król Galii, a jego sto-
licami sà: Pary˝, Reims i Saint-Denis. Wra˝enie to tylko w cz´Êci mo˝e zrównowa˝yç

177 Niezwykle barwnà, pozbawionà jednak podstaw êródłowych prób´ wywiedzenia obec-
nie znanej nam wersji P¯lerinage de Charlemagne od nieistniejàcych, hipotetycznych êródeł,
wspólnych dla P¯lerinage i Descriptio qualiter podjàł przed ponad 120 laty H. Morf, Étude
sur la date, le caract¯re et l’origine de la Chanson du P¯lerinage de Charlemagne, „Romania”,
t. XIII, 1884, s. 185-232.

269

Jerzy Pysiak Z legendarnej historii Karola Wielkiego...

istotna rola Akwizgranu, gdzie Karol Wielki dokonał i ustanowił pierwsze Indictum.

W dobie rywalizacji mi´dzy Kapetyngami i Staufami o przypisanie sobie praw do

karoliƒskiego dziedzictwa

178

powtórzenie w ˝ywocie zamówionym przez Fryderyka

obrazu Karola Wielkiego jako króla Galii (Francji) pozwala na kilka hipotetycznych

interpretacji. Mo˝e bowiem Êwiadczyç o pospiesznym wykonaniu cesarskiego zamó-

wienia, co mogłoby owocowaç nieprzystosowaniem ˝ywota do wymogów ideologii

imperialnej Barbarossy, ale tak˝e o tym, ˝e przedstawienie Karola jako króla francu-

skiego, wykorzystywane przez Kapetyngów do prezentowania si´ jako prawowitych

spadkobierców schedy karoliƒskiej

179

, mogłoby ∫ rebours posłu˝yç Fryderykowi

jako podstawa do roszczeƒ o charakterze uniwersalnym. Wreszcie, co nam wydaje

si´ najbli˝sze prawdy, mogłoby to byç Êwiadectwem niepodwa˝alnego autorytetu

biblioteki i skryptorium opactwa Saint-Denis, a co za tym idzie Descriptio qualiter.

W De sanctitate Karoli Magni odnajdujemy na przykład t´ samà niespójnoÊç

logicznà, co w Descriptio: po opuszczeniu przez cesarza i jego baronów podjero-

zolimskiej puszczy, w której zabłàdzili, Karol Wielki podà˝a do Konstantynopola,

a potem zwyci´˝a pogan i udaje si´ stamtàd do Jerozolimy; nie ma tu wzmianki

o powrocie Karola Wielkiego do Konstantynopola. Jednak hagiograf nie wàtpi, ˝e

relikwie zostały zabrane przez cesarza z Konstantynopola: Êwiadczy o tym dwukrot-

nie u˝yty tytuł pierwszego rozdziału II ksi´gi ˝ywotu: De peregrinatione beatissimi

Karoli in laudem dei facta et qualiter a Constantinopoli apud Aquile Capellam cla-

vum et coronam domini attulerit

180

Najwa˝niejszà ró˝nicà mi´dzy Descriptio qualiter a De sanctitate Karoli Magni

jest nieobecnoÊç w ˝ywocie Karola koƒcowej partii Descriptio, w której opisano

przeniesienie przez Karola Łysego Korony Cierniowej i gwoêdzia z Krzy˝a Âwi´tego

z Akwizgranu do opactwa Saint-Denis, a całunu Chrystusa do Compi¯gne – dla

˝ywotopisarza były to wszak informacje nieistotne i zb´dne, a dla jego mecena-

sów raczej niewygodne. Mimo to i autor, i dwór cesarski chyba przyjmowali do

wiadomoÊci autorytet Descriptio qualiter i w tej kwestii. Cesarz wystawił 8 stycznia

1166 r. dyplom

181

, w którym, odnoszàc si´ do wyniesienia Karola Wielkiego na

ołtarze przed kilkunastu dniami, potwierdzał rzekomy przywilej Karola dla miasta

178  R. Folz, Le souvenir et la légende de Charlemagne dans l’Empire germanique médiéval,
s. 251-266, 277-279; P. E. Schramm, Der König der Frankreich: Das Wesen der Monarchie
vom 9. zum 16. Jahrhundert, wyd. 2, Darmstadt 1960, s. 142-176. O wyprawie Karola Wiel-
kiego do Konstantynopola i Jerozolimy, i przywiezieniu stamtàd relikwii pasyjnych wspo-
mina tak˝e Godfryd z Viterbo w poemacie sławiàcym przodków Henryka VI i Fryderyka II,
Pantheon, 16, wyd. G. Waitz, MGH SS, t. XXII,  wyd. G. H. Pertz, Hannoverae 1872, s. 222.
179  Por. Ludus de Antechristo. Abbildung der Handschrift und Transkription, wyd. G. Voll-
man-Profe,  Litteræ.  Göppinger  Beiträge  zur  Textgeschichte,  t.  LXXXII,  z.  1,  Göppingen
1981, s. VI, oraz: The Play of Antichrist, wyd. i tłum. J. Wright, Toronto 1967, s. 12; por. te˝:
K. Hauck, Zur genealogie und Gestalt des staufischen ‘Ludus de Antechristo’, „Germanisch-
Romanische Monatsschrift”, t. XXXIII, 1951-1952, s. 21-25; W. Kamlah, Der Ludus de An-
techristo, „Historisches Vierteljahrschrift”, t. XXVIII, 1934, s. 53-87; W. Kienast, Deutsch-
land  und  Frankreich  in  der  Kaiserzeit  (900-1270).  Weltkaiser  und  Einzelkönige,  Stuttgart,
1974-1975, s. 481-484.
180  De sanctitate Karoli Magni, wyd. G. Rauschen, Die Legende Karls des Grossen, s.18-19, 45.
181  R. Folz, Le souvenir et la légende de Charlemagne, s. 225-234.

270 Studia i materiały

Akwizgran (tzw. Pragmatica sanctio), falsyfikat wpisany tak˝e we fragmencie (od
dyspozycji) do rozdziału XVI ksi´gi I De sanctitate Karoli Magni

182

. W fałszywym

dyplomie Karola Wielkiego dyktator wymienia znakomite relikwie, jakich posia-
daniem dzi´ki Karolowi cieszy si´ akwizgraƒski koÊciół NajÊwi´tszej Marii Panny,
mówi o nich jednak nad wyraz ogólnikowo: pignera apostolorum, martirum, con-
fessorum, virginum a diversis terris et regnis et precipue Grecorum collegi, que huic
sancto intuli loco

183

. Korony Cierniowej, gwoêdzia z Krzy˝a i całunu Chrystusa nie

wspomina jednak ani słowem; Fryderyk przyjàł zatem zapewne do wiadomoÊci, ˝e
relikwie te znajdujà si´ obecnie we Francji. Za wielce prawdopodobnà uznajemy
równie˝ mo˝liwoÊç, ˝e transumowany przez Ludwika VI falsyfikat przywileju dla
Saint-Denis słu˝ył jako inspiracja dla analogicznej wszak akcji Fryderyka Barbaros-
sy – kompilator De sanctitate Karoli Magni i jego mocodawcy bez wàtpienia znali
zawartoÊç skryptorium i archiwum Saint-Denis. Mówiàc o autorytecie, jaki w kr´gu
dworu  cesarskiego  zyskała  karoliƒska  legenda,  której  noÊnikiem  było  Descriptio,
a  za  nim  De  sanctitate  Karoli,  nie  sposób  równie˝  nie  przypomnieç  reliefowych
scen z akwizgraƒskiego relikwiarza Karola Wielkiego, z których dwie sà ilustracjà
dwóch  epizodów  Iter  Hierosolimitanum,  znanych  z  Descriptio  i  powtórzonych
w  De  sanctitate.  Ukazanie  ofiarowania  relikwii  Karolowi  przez  cesarza  Konstan-
tyna (w trzech relikwiarzach) i powrotu Karola do Francji (z przywołaniem wàtku
lewitacji r´kawicy cesarza zawierajàcej cudowne kwiecie wyrosłe na Koronie Cier-
niowej) na relikwiarzu Karola Wielkiego oznacza, ˝e Iter Hierosolimitanum stał si´
w wieku XII tak dalece uznanym elementem pami´ci historycznej o Karolu Wiel-
kim, ˝e w Cesarstwie epizody te osiàgn´ły rang´ jednych z najwa˝niejszych faktów
z jego biografii, emblematycznych dla jego Êwi´toÊci. Mimo jednak istotnej wagi,
jakà  Fryderyk  Barbarossa  przywiàzywał  do  karoliƒskiego  dziedzictwa,  w  tym  do
translacji relikwii pasyjnych do kaplicy akwizgraƒskiej, wobec autorytetu opactwa
Saint-Denis  nie  zdecydowano  si´  na  wysuni´cie  roszczeƒ  do  posiadania  relikwii,
o  których  mowa:  uznawano,  ˝e  od  czasów  Karola  Łysego  nale˝à  do  monarchii
kapetyƒskiej – nawet jeÊli nie decydowano si´ mówiç o tym głoÊno.

Summary

Jerzy Pysiak From the Legendary History of Charlemagne: the Aachen Life of

Saint Charlemagne (National Library II 12 511) on the Background of the Reception
of the Iter Hierosolimitanum Karoli Magni in the Twelfth Century

The Life of Saint Charlemagne De sanctitate meritorum et gloria miraculorum beati
Karoli Magni ad honorem et laudem nominis Dei – which, in one of the oldest known

182 De sanctitate Karoli Magni, wyd. G. Rauschen, Die Legende Karls des Grossen, s. 41-43.
Dyplom Barbarossy i pełnà treÊç Pragmatica sanctio znamy z przywileju wystawionego przez Fry-
deryka II dla Akwizgranu w Pizie w sierpniu 1244 r. – dyplom Fryderyka I został tam potwierdzo-
ny i w całoÊci transumowany, [wyd. w:] G. Rauschen, Die Legende Karl des Grossen, s. 154-160.
183 De sanctitate Karoli Magni, wyd. G. Rauschen, Die Legende Karls des Grossen, s. 41

271

Jerzy Pysiak Z legendarnej historii Karola Wielkiego...

manuscripts, is preserved in the National Library (II 12 511) in Warsaw – was com-
missioned by emperor Frederick Barbarossa, on whose request the antipope Paschal
III canonized Charlemagne in Aachen in 1165. Although the author of the Life is
unknown, he most likely used of the scriptorium and the library of Saint-Denis Ab-
bey. Aside from the twelfth-century stained glass windows in the Saint-Denis choir,
probably originating from abbot Suger foundation, or the chansons de geste created
in the same period (P

èlerinage de Charlemagne and Fierabras), Book II of the De

sanctitate Karoli Magni is one of the earliest and yet most faithful examples of apo-
cryphal narrative concerning supposed Charlemagne’s expedition to the Holy Land
and Constantinople (the Descriptio qualiter or the Iter Hierosolimitanum) forged
in the eleventh century in the Saint-Denis Abbey. Undoubtedly, it is also the oldest
example of such a reception outside France.
Originated  within  the  circle  of  Barbarossa’s  patronage  in  order  to  sanctify  and
glorify  Frederick’s  imperial  dignity  (the  emperor  considered  himself  to  be  Char-
lemagne’s  descendant  and  successor),  the  Life  presents  Charlemagne  as  the  king
of Gaul, whose capitals are Paris, Reims and Saint-Denis. Such an image can only
be partially counterbalanced with the major role of Aachen, where Charlemagne
transferred the Passion relics from Constantinople, and where he established the
first Indictum during which the relics were exposed to the public adoration. The
key difference between the French prototype (Descriptio qualiter) and Book II of
the De sanctitate is that the last part of the Descriptio, describing how Charles the
Bald allegedly transferred the Crown of Thorns, the nail from the Holy Cross and
the Indictum from Aachen to the Abbey of Saint-Denis, is missing in the Aachen
Charlemagne’s Life.
In January 1166 Frederick Barbarossa issued a diploma, in which he confirmed the
spurious privilege of Charlemagne for the city of Aachen (the so-called Pragmatica
sanctio); the forgery was fragmentarily inserted in Chapter XVI of Book I of the De
sanctitate. The spurious diploma mentions the relics offered by Charlemagne to the
Palatine Chapel of St. Mary at Aachen, however it lists them vaguely: relics of the
apostles, martyrs, confessors and virgins, gathered by Charlemagne in various coun-
tries, particularly in the Greek Empire. Not a word of the Crown of Thorns, neither
the nail from the Holy Cross, nor the Shroud of Christ is mentioned; Frederick,
therefore, likely accepted that these relics were actually preserved in France. Equal-
ly, the relief decoration of Charlemagne’s reliquary in Aachen, most likely executed
on Frederick II request (ca. 1215), stands as testimony to the authority which the
Carolinian legend from Saint-Denis Abbey had gained at the imperial court. Two
relief scenes illustrate episodes known from the Descriptio qualiter and repeated in
the De sanctitate Karoli Magni. One of them demonstrates the presentation of the
relics to Charlemagne by the emperor Constantine, and the other Charlemagne’s
return to France (recalling the levitation of the emperor’s glove, in which miracu-
lous  flowers  grown  on  the  Crown  of  Thorns  were  preserved).  The  presence  of
these iconographical topics on Charlemagne’s shrine in Aachen proves that the Iter
Hierosolimitanum had obviously become an evident part of the historical memory
of Charlemagne in the twelfth-century Holy Empire. However, that is also an ap-
parent evidence of a dispute between Aachen and the imperial milieu and Capetian