Józef Masajtis
Anna Ziemska
Katedra Architektury Tekstyliów
Politechnika Łódzka
ZABAWKI DYDAKTYCZNO – ROZWOJOWE DLA DZIECI
Z ZESPOŁEM DOWNA
Streszczenie: W
referacie przedstawiono propozycję zabawek dydaktyczno-
rozwojowych dla dzieci niepełnosprawnych z zespołem Downa w przedziale wiekowym
od 3-7 lat. Zabawki mają na celu zwiększenie u dzieci reaktywności na bodźce
wzrokowe, dotykowe i słuchowe
1. TEORETYCZNE WPROWADZENIE DO PROBLEMÓW WYCHOWAWCZYCH
DZIECKA NIEPEŁNOSPRAWNEGO
Wychowywanie dziecka z
upośledzeniem wymaga od opiekunów dogłębnego
rozumienia ich potrzeb. Dziecko takie potrzebuje więcej pomocy i zrozumienia. Jednocześnie
nie umie ono upominać się w jakikolwiek wyraźny sposób te potrzeby. Nauka dziecka
z zespołem Downa jest trudna. Zabawa dla tych dzieci ma duże znaczenie. Szczególnie
zabawa w grupie. Grupa stwarza większe możliwości wykorzystania potencjału tkwiącego
w dzieciach. Dla nich bardzo ważne jest wrażeniowo - spostrzegawcze poznawanie świata.
Rozróżnianie wrażeń i spostrzeżeń nie jest dla nich jednak łatwe.
O wrażeniowym poznawaniu możemy mówić wtedy, gdy zachowanie się danej osoby
dowodzi, że reaguje ona na dany przedmiot tylko ze względu na jakąś pojedynczą jego cechę.
Takie reagowanie jest charakterystyczne tylko dla dziecka w okresie niemowlęcym, które
poznaje świat i otoczenie właśnie drogą wyłącznie wrażeń. Już w drugiej połowie pierwszego
roku życia dziecko zaczyna coraz wszechstronniej poznawać świat używając innych
receptorów.
Głębiej upośledzeni potrzebują dłuższego czasu na takie poznawanie, które nazywamy
wielozmysłowym. Jeszcze w wieku szkolnym powinni oni mieć możliwość potwierdzania
dotykiem doznań wzrokowych. Doznania dotykowe, niezależnie od tego, że same stanowią
ważny składnik poznawania świata, są ponadto samoistnym źródłem przyjemności. Na
przykład, przyjemne jest głaskanie miękkiego futerka, przesypywanie piasku między palcami,
wyrabianie gliny itp.
2. SZCZEGÓŁOWE ZAPOZNANIE Z POTRZEBAMI DZIECKA Z ZESPOŁEM
DOWNA
Głębsza analiza powyższego problemu pozwoliła wnikliwiej spojrzeć na samo
schorzenie i potrzeby tych dzieci. Zespół Downa to poważne zaburzenie genetyczne
spowodowane obecnością dodatkowego chromosomu (triosomia 21). Zachorowalność na ta
chorobę jest dość znaczna i wynosi około 1 na 600 noworodków.
W każdym okresie rozwoju psychicznego dziecka potrzeby poznawcze ujawniają się
inaczej, stosownie do możliwości pojmowania dziecka. Upośledzeni, którzy z opóźnieniem
2
przekraczają kolejne etapy rozwoju, przejawiają formy ciekawości i samorzutnej aktywności
poznawczej odpowiadające ich poziomowi rozwoju. Dlatego też:
Materiał, jaki dziecku podsuwamy, musi być dostosowany do jego poziomu rozwoju.
Na przykład, gdy rozwój umysłowy dziecka jest pod pewnymi względami porównywalny
z rozwojem dziecka trzyletniego, punktem wyjściowym do programu zajęć dydaktycznych
powinien być materiał w zasadzie dostępny do zrozumienia dla trzylatka.
Zachowana być musi właściwa proporcja pomiędzy poznawczą aktywnością
samorzutną i kierowaną. Dziecko głębiej upośledzone niewątpliwie rzadko ma możliwość
swobodnej, spontanicznej zabawy. Dorośli mają tendencje do narzucania dziecku zabaw, do
których jeszcze nie dorosło, tym samym nie dopuszczają do zabaw, które w tym właśnie
czasie byłyby dla dziecka odpowiednie i
rzeczywiście sprzyjające jego rozwojowi
umysłowemu.
Można stwierdzić, iż dzieci upośledzone i to nawet w stopniu głębokim nie są
pozbawione potrzeby poznawania i zdobywania nowych sprawności. Dlatego musimy
dostrzec i docenić przejawy samorzutnej aktywności dzieci i traktować je jako punkt wyjścia
do zajęć kierowanych. Gdy natomiast zajęcia te będą znajdowały się w „strefie najbliższego
rozwoju” to wówczas dzieci będą przyswajały odczucia w sposób trwały i w powiązaniu
z całokształtem swej aktywności psychicznej, wzbogacając osobowość społeczną. Dziecko
w znacznym stopniu upośledzone musi dużo więcej czasu poświęcić na rozpoznanie nawet
najbardziej prostych form. Poznawanie nowego przedmiotu zajmuje mu więcej czasu.
Zrozumienie celowości budowy może ograniczyć się do najprostszych form geometrii. Duże
formy przedmiotowe przyciągają jego uwagę. Bryła o ciekawej budowie, kolorystyce,
fakturze interesuje małego odbiorcę. Dlatego przemyślana budowa przedmiotu, jego faktura
i kolor może spowodować przytrzymanie uwagi dziecka właśnie na tej konstrukcji.
2.1 Cel
pracy
Postawiony cel polegał właśnie na zwiększeniu u dzieci reaktywności na bodźce
wzrokowe, dotykowe i słuchowe. Podporządkowany temu był plan postępowania polegający
na takim działaniu w stosunku do dzieci, aby:
• Skupić ich uwagę na bodźcu wzrokowym, dotykowym, słuchowym tak, aby łączyć te
doznania z odczuciami przyjemnymi, gdyż tylko wtedy dzieci będą miały ochotę
doświadczenia te ponawiać.
• Bodźce, które docierają do dziecka były zrozumiałe lub przynajmniej znane, albo
podobne do znanych, w
przeciwnym razie prowadzą do stanu dezorientacji
i niepokoju.
• Nasilenie bodźców było dostosowane do indywidualnej wrażliwości dziecka.
3. MATERIAŁ DOŚWIADCZALNY
3.1 Badanie
wrażliwości dzieci na kolor
Przeprowadzono badania na grupie dzieci z zespołem Downa w przedziale wiekowym
3-7 lat.
Po wstępnej analizie nie stwierdzono konieczności stworzenia podgrup wiekowych dla
badanych dzieci, gdyż ich reakcje nie wykazywały istotnych różnic w zakresie preferencji
kolorystycznych i kształtów wybieralnych przedmiotów. Zauważalne różnice występowały
jedynie w sprawności manualnej, która nie była istotna dla prowadzonych badań. Istotne
3
różnice w reakcjach dzieci pojawiają się z chwilą rozpoczęcia nauki w szkole, tzn. około 8
roku życia.
W pierwszym etapie dzieci malowały farbami. Każde dziecko malowało dwukrotnie
w określonych odstępach czasowych. Podczas pracy dziecko miało przed sobą ułożony
poziomo karton oraz miseczki z farbami. W kolejny etapie zakłócono porządek ustawienia
miseczek, zapobiegając w ten sposób wybieraniu przez dzieci tych samych barw, po które
najłatwiej było sięgać. Badania doprowadziły do ciekawych spostrzeżeń. U dzieci pojawiła
się bardzo silna potrzeba malowania barwnych plam. Większość badanych dzieci malowała
bardzo dynamicznie, gwałtownie, energicznie, szybko, mocno naciskając pędzel. Gwałtowne
ruchy podczas malowania sprzyjały rozładowaniu napięcia. Stwierdzono związek między
dominującym u dzieci nastrojem a wybieranymi przez nie barwami. Dzieci odczuwały
potrzebę ekspresji, a co więcej potrafiły wyrazić swoje stany uczuciowe w formie kompozycji
barwnych.
3.1.1 Wyniki
badań
Wyniki badań przedstawiają się następująco:
Zdecydowanie najczęściej wybieranymi kolorami były w kolejności: czerwony, żółty,
niebieski, zielony, czarny.
3.2 Badanie
wrażliwości dzieci na kształt
W celu uzyskania jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, jaka forma geometryczna
najbardziej interesuje dzieci przeprowadziłyśmy indywidualne badania z każdym dzieckiem.
W trakcie zabawy klockami o kształcie kwadratu, trójkąta, wieloboku, koła sprawdzona
została częstotliwość zainteresowania.
3.2.1 Wyniki badań
Najczęściej wybieranymi figurami były: kwadrat i wielokąt.
3.3
Rozwiązanie problemu
Po wielu wnikliwych przemyśleniach, analizach użyteczności projektowanych
przedmiotów można było dojść do wniosku, że najlepsze będą zabawki, które należy
zaprojektować na podstawie zarejestrowanych wyników. Zaproponowano projekt zabawki
w
formie kostki wykonanej w
preferowanych przez dzieci kolorach i
ich różnych
zestawieniach. Projekt taki został zrealizowany. Zabawki miały wprowadzić dzieci
w zagadnienia związane z kolorem, kształtem, dotykiem, dźwiękiem. Przez połączenie
odpowiednich surowców włókienniczych wyrób uzyskał cechy temperaturowe użytych barw.
Przykładowo kostka koloru czerwonego (Rys.1) – miła w dotyku sprawia wrażenie
ciepła; natomiast, gabarytowo identyczna kostka koloru zielonego – o śliskiej powierzchni
sprawia wrażenie zimna.
4
Rys.1 Kostki dydaktyczno – rozwojowe
Do wykonania tych kostek użyto:
Na kostkę o
powierzchni puszystej, miłej – dzianinę z przędzy 100% PAN
wykurczaną, puszystych, dzianina ta sprawia wrażenie ciepła, miękkości.
Na kostkę o powierzchni śliskiej, zimnej – tkaninę z włókien ciągłych 100% PA.
Tkanina daje uczucie chłodu, gładkości.
Włókna PAN cechuje doskonała odporność na promieniowanie słoneczne, są odporne
na działanie chemikaliów, oraz odporne biologicznie. Dlatego kolory będą zachowywały
dłużej trwałość. Włókna PAN wykazują się bardzo dobrymi właściwościami mechanicznymi,
wysoką odpornością na ścieranie i dobrą wybarwialnością.
Kostki mają wymiary wielkości 30
×30x30cm. Zaproponowane wymiary była również
poddane ocenie sprawnościowej dziecka. Okazało się, iż taka wielkość kostki pozwala
w sposób wygodny uchwycić ją, podnieść a nawet na niej usiąść. Kostka jest lekka, bo
wypełnienie stanowiła gąbka, dlatego może ona zmieniać kształty i deformować się,
powracając do pierwotnej swej wersji. Kostka może być traktowana jako piłka. Zabawki
można ze sobą zestawiać dopasowywać kolorystycznie. Nadają się one świetnie do pracy
rehabilitacyjnej. Dziecko nie może wyrządzić sobie krzywdy nawet, gdy kostka go
przypadkowo uderzy.
4. PODSUMOWANIE
Wykonane kostki zostały dostarczone do Ośrodka Rehabilitacyjnego dla dzieci
niepełnosprawnych w Łodzi przy ulicy Uniejowskiej i tam były poddane sprawdzeniu..
Możemy stwierdzić, że mały odbiorca bardzo chętnie zwraca uwagę na zabawki i reaguje na
dźwięk a przede wszystkim na kolor oraz fakturę. Wszystkie kostki cieszą się do dzisiaj
5
wielkim zainteresowaniem. Dzieci rzucają kostkami i układają je, natomiast bardziej
zagubione dzieci traktują kostki jako przytulanki, zwłaszcza te kostki puszyste.
Mała Ewa bawiąc się kostką futerkową w kolorze czerwonym mówi, że kostka jest
miękka i ciepła jak kotek. Takie sformułowanie jest najlepszym dowodem na to, że projekt
zaczyna się sprawdzać, a jak wiadomo uśmiech dziecka jest największą nagrodą.
Upłynęły dwa lata odkąd zabawki zostały wykonane i przekazane dzieciom z Ośrodka
Rehabilitacyjnego. Postanowiono sprawdzić jak zabawki sprawdzają się w praktyce i jakie są
spostrzeżenia terapeutów. Przeprowadzono wywiad wśród personelu, który dowiódł, że
zabawki przerosły nasze najśmielsze oczekiwania. Wszystkie założenia projektowe
sprawdziły się w praktyce. Nasze kostki są wykorzystywane w celach rehabilitacyjnych,
edukacyjnych jak również w zabawie. Wypowiedzi pedagogów, psychologów jak również
wychowawców pracujących w tym ośrodku były tym bardziej krzepiące, gdy okazało się, że
kostki cieszą się popularnością wśród dzieci z zespołem Downa, ale również z porażeniem
mózgowym.
Zaskoczeniem dla nas było również to, że zabawki te stały się bardzo pomocne
w pracy z dziećmi niewidomymi. Dzieci te reagują na strukturę kostek. Kostki gładkie -
uczucie zimna, puszyste – wrażenie ciepła. Wspaniała i ciepła atmosfera pracy z małymi
podopiecznymi Ośrodka przy Uniejowskiej utwierdziła nas w przekonaniu, że samodzielność
tych dzieci jest bardzo dużą zasługą świadomych decyzji – nas dorosłych. Wydaje się, iż
postawiony w pracy cel został w pełni osiągnięty, wzbogacając wiedzę i pomagając nie tylko
dzieciom.
Niewielka liczba dzieci uczestniczących w badaniach (10 osób) nie pozwala jednak
generalizować wniosków, ale zachęca do dalszych, szerszych badań.
LITERATURA
1. Cliff Cunningham: Dzieci z zespołem Downa – poradnik dla rodziców. Wydawnictwa
Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1994.
2. Hanna Olechnowicz: Wyzwalanie aktywności dzieci głębiej upośledzonych umysłowo
– programy i metody. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1994.
3. Irena Polkowska: Praca rewalidacyjna z dziećmi upośledzonymi umysłowo w szkole
życia – poradnik metodyczny dla nauczycieli. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne,
Warszawa 1998.
4. O. Ivar Lovaas: Nauczanie dzieci niepełnosprawnych umysłowo. Wydawnictwa
Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1993.
5. Stefan Baley: Psychologia wychowawcza w
zarysie. Wydawnictwa Szkolne
i Pedagogiczne, Warszawa 1994.