Jarosław Iwaszkiewicz

~ 2 ~

XX-lecie międzywojenne – egzamin – Jarosław Iwaszkiewicz – Opowiadania wybrane

BIOGRAFIA

Ukraina

Leon  Jarosław  Iwaszkiewicz  urodził  się  20  lutego  1894  r.  w  Kalniku  na  Ukrainie.  Jego  ojciec  był
buchalterem w tamtejszej cukrowni, brał udział w powstaniu styczniowym, za co był relegowany z Uniw.
Kijowskiego.  Fragmenty  jego  nieskończonej  prozy  wykorzystał  syn  w  opowiadaniu  Księżyc  wschodzi.
Powstaniem  zainteresował  się  Jarosław  przez  to,  że  jego  ojciec  w  nim  uczestniczył  i  przez  to,  że  jego
rodzice byli starsi, gdy się urodził, (jako 5 i ostatnie dziecko) i kultywowali dawną polskość. W 1902 r. zmarł
Bolesław  Iwaszkiewicz  i  Maria  z  dziećmi  przeniosła  się  do  Warszawy.  Tu  Jarosław  zaczął  naukę  i
zaprzyjaźnił się z rodziną Szymanowskich. Po 2 latach wrócili na Ukrainę, gdzie zostali do 1909 r. Jarosław
uczył się w gimnazjum rosyjskim. W Elizawetgradzie Jarek przyjaźnił się dalej z Szymanowskimi. W wieku
9-10  lat,  również  pod  ich  wpływem,  pisał  wiersze  i  dramaty,  próbował  komponować  (potem  np.  pieśń
śpiewana w Brzezinie przez Malwinę będzie wzięta z Pieśni kurpiowskich Karola Szymanowskiego; wspólnie
napisali operę Król Roger). Od 1909 r. Iwaszkiewiczowie są w Kijowie – Jarek uczy się i udziela korepetycji.
Środowiska ziemiańskie zaczynają kształtować jego świadomość. W 1912 r. Jarosław zapisał się na wydział
prawa  Uniw.  Kijowskiego,  równocześnie  studiował  w  szkole  muzycznej  i  konserwatorium.  Skłaniał  się
bardziej ku komponowaniu. Ale uświadomił sobie, że kompozytorem nigdy wybitnym nie będzie, a chciał
się wyróżniać. W 1915 r. opublikował pierwszy utwór: sonet Lilith w kijowskim piśmie „Pióro”. W teatrze
Studya  Stanisławy  Wysockiej  był  aktorem  i  doradcą  literackim.  Potem  w  1921  r  w  Warszawie  był
współzałożycielem  teatru  eksperymentalnego  Elsynor,  który  zrobił  klapę  pokazując  awangardową  sztukę
lekceważonego  wtedy  S.I.  Witkiewicza.  W  XX-leciu  napisał  kilka  dramatów,  lepsze  to  Lato  w  Nohant  i
Maskarada. Po II wojnie był kierownikiem literackim w Teatrze Polskim. Napisał Odbudowę Błędomierza,
Wesele  pana  Balzaka,  Noc  czerwcową  i  Pod  akacjami.  W  1918  r.  wstąpił  do  III  Korpusu  Polskiego.  Gdy
latem rozbroili ich Austriacy, wrócił do Kijowa. Miasto zajęła Armia Czerwona, a Jarek 14 października 1918
r. przyjechał do Warszawy.

Warszawa, Europa

Swoje oktostychy drukował w piśmie studenckim „Pro arte et studio” (red. Mieczysław Grycendler, potem
Grydzewski). Poznał Lechonia, Tuwima i Słonimskiego. W kawiarni Pod Pikadorem na Nowym Świecie 57
czytali wspólnie różne wiersze. W grudniu 1918 r. (z datą 1919) ukazał się debiut książkowy Iwaszkiewicza
– Oktostychy. Pisarz współpracuje z poznańskim „Zdrojem” ekspresjonistów (1920-21). Ukazuje się Zenobia
Palmura.  Powieść  poetycka.  Redaguje  z  Peiperem  „Nową  Sztukę”,  ale  pismo  pada  po  dwóch  numerach
(1922),  a  między  redaktorami  tworzy  się  konflikt.  W  1920  r.  Iwaszkiewicz  wstępuje  do  wojska  na  3
miesiące,  ale  w  walkach  nie  uczestniczy.  Potem  redaguje  dział  Sztuka  w  „Kurierze  Polskim”  do  1923  r.
Współpracuje  z  „Tygodnikiem  Ilustrowanym”  i  „Kurierem  Lwowskim”.  Sekretarzuje  marszałkowi  sejmu,
Maciejowi  Ratajowi.  W  1922  r.  Żeni  się  z  Anną  Lilpop,  córką  przemysłowca  warszawskiego,  a  od  1925
postanawia zająć się głównie literaturą. Wyjeżdża do Paryża na pół roku. Potem wiele jeszcze podróżował.
Sycylia stała się jednym z jego ulubionych miejsc. W 1928 r. skończył budowę domu nazwanego Stawisko
w Podkowie Leśnej. Zamieszkali tam z dwiema córkami. Teraz jest tam muzeum. W 1927 r. Iwaszkiewicz
pracował w Min. Spraw Zagranicznych, miał m.in. promować za granicą polskich literatów. W 1932 r., jako
dyplomata RP wyjechał do Kopenhagi. W 1935 r. – do Brukseli. Rok później zrezygnował z polityki, w której
nie  liczono  się  z  intelektualistami  (Tomasz  Mann  musiał  emigrować),  również  z  powodu  choroby  Żony.
Angażował się w tym czasie w prace PEN Clubu i Unii Intelektualnej. W wierszach Powrotu do Europy widać
ideę paneuropeizmu. Ta idea kazała mu napisać Kochanków z Werony, gdzie tragiczne zakończenie to nie
wynik ciągu nieporozumień, ale nienawiści dwóch rodów. W listach do Żony nie pisał jednak o książkach,
ale o sytuacji w Niemczech, gdzie od 31 stycznia 1933 r. legalnie rządziła partia Hitlera. W 1932 r. spędza
kilka tygodni na Sycylii, gdzie kończy Panny z wilka. Sycylia zastępuje mu Ukrainę – wciąż porównuje te
kraje. W Kopenhadze, pod wpływem kultury skandynawskiej, pisze Słońce w kuchni, Młyn nad Kamionną,
przekłada Andersena, Kierkegaarda, pisze Gniazdo łabędzi i Szkice o literaturze skandynawskiej.

~ 3 ~

XX-lecie międzywojenne – egzamin – Jarosław Iwaszkiewicz – Opowiadania wybrane

Stawisko, okupacja

W  1936  r.  Iwaszkiewicz  osiada  w  Stawisku.  Publikuje  zbiór  opowiadań  Młyn  nad  Utratą.  W  1938  r.
wychodzą Wiersze wybrane, tom poetycki Inne Życie, powieść Pasje błędomierskie, Dwa opowiadania i esej
Fryderyk  Szopen.  Gdy  wybuchła  II  wojna,  jako  jedyny  ze  Skamandra,  zdecydował  się  zostać  w  domu.
Liczył, że Warszawa nie będzie zdobyta. Jeszcze w 1939 r. spłonęło jego mieszkanie w Warszawie, a w nim
najcenniejsze  obrazy  i  rękopisy.  W  1941  r.  zaczął  pisanie  Książki  moich  wspomnień,  cyklu  esejów  o
dzieciństwie,  ukraińskiej  i  mazowieckiej  młodości,  skamandryckich  początkach  literackich,  przyjaźniach
intelektualnych. Pisał Nowele włoskie i wiersze do tomu Ciemne ścieżki. Powstały opowiadania: Bitwa na
równinie  Sedgemoor,  Matka  Joanna  od  Aniołów,  Stara  cegielnia,  Ikar  i Młyn  nad  Lutynią.  W  Stawisku  w
czasach  wojny  wiele  osób  znalazło  schronienie  i  opiekę.  Bywał  tu  Andrzejewski,  Miłosz,  Dygat,
Parandowski, Nałkowska, Dąbrowska, Baczyński, Gajcy i inni. Odbywały się tu wieczory autorskie, odczyty i
koncerty.

Iwaszkiewicz-instytucja

Po  wojnie  wielokrotnie  wybierany  był  prezesem  Zarządu  Głównego  Związku  Zawodowego  Literatów
Polskich. Pełnił jeszcze wiele funkcji w instytucjach kulturalnych (do przeczytania w Wikipedii). W 1952 r.
został  posłem  na  Sejm  PRL.  Dostawał  nagrody  literackie,  państwowe  i  zagraniczne,  m.in.  radziecka
Nagroda  Leninowska  (1970).  Redagował  czasopisma:  poznańskie  „życie  Literackie”,  „Nowiny  Literackie”
(W-wa,  PPS),  „Twórczość”  (od  1955,  po  Ważyku).  Za  socrealizmu  w  ramach  pańszczyzny  dla  partii
rządzącej napisał Sprawę pokoju. Wiersze i przemówienia, wiersz List do Prezydenta Bieruta, dydaktyczną
powieść  dla  młodzieży  Wycieczka  do  Sandomierza,  opowiadania,  np.  Ucieczka  Felka  Okonia.  Powstaje
studium o Bachu i Listy z podróży do Ameryki Południowej.

Stary poeta

W latach 60. i 70. Stawisko stało się już domem ludzi starych. 23 Grudnia 1979 r. zmarła Żona pisarza. 86-
Letni Iwaszkiewicz wyjechał do Paryża. Po miesiącu wrócił do kraju i trafił do szpitala. Zmarł 2 marca 1980
r. Pochowano go – wedle Życzenia – po katolicku, w Brwinowie.

TWÓRCZOŚĆ

Dwa powody jej niezwykłości: pokaźne rozmiary, tematyczna i gatunkowa wszechstronność.

Poezja

Napisał 24 książki poetyckie, w tym 6 wyborów wierszy. Debiut poetycki miał miejsce w piśmie „Pióro”, w
Kijowie w roku 1915, a także w tygodniku „Kłosy Ukraińskie”:

• precyzja formalna

• intensywna zmysłowość

• malarskość, postrzeganie barwy, kształtu i faktury

• imitacja doznań dotykowych i smakowych

• struktura dźwiękowa i muzyczna kompozycja

Debiutancki tom Oktostychy (1919): KLASYCYZM

• demonstracja estetyzmu

• impresje wywołane gł. przez kunsztowne przedmioty, obrazy, muzykę

~ 4 ~

XX-lecie międzywojenne – egzamin – Jarosław Iwaszkiewicz – Opowiadania wybrane

• aluzyjne glosy do mitów czy legend literackich

• rzeczywistość sztuczna, rzeczywistość kultury – jedyny dany nam świat

• kulturowość tematów, sztuczność świata poetyckiego, modernistyczny egocentryzm, eksponujący ja
poetyckiej, jako środek doznań emocjonalnych wczesna poezja

• parnasizm – poetyka dystansu, stylizacji i pośredniości, zaufania do kultury

Dionizje (1922) – drugi nurt twórczości: EKSPRESJONIZM

• prywatność i fascynacja śmiercią

• ekspresjonistycznie rozchwiana kompozycja, gwałtowna składnia, bez paralelizmów rytmicznych

• prozaizacja i brutalizacja słownictwa

• antyestetyzm!

• bezpośredniość, poetyka wyznania i świadectwa, imitowania mowy, filozofia egzystencjalnego pogodzenia
z prawami natury

Powrót do Europy (1931), Lato 1932 (1933), Inne Życie (1938):

• wątki tematyczne w kolejności: historia, podstawowe doświadczenia egzystencjalne widziane przez
symbolikę religijną i eschatologiczną, kultura oraz jej dzieła i los artysty

Przechodził stadia skrajne: pseudoklasycyzm (stylizacje – ody, poematy, List do Prezydenta Bieruta), nurt
antypoetycki (naturalność – cykl Wiersze ulotne). Ciemne ścieżki (od Nowego Roku 1939 przez 18 lat) +
poematy Tristan przebrany (1946), Podróż do Patagonii (1949):

• nurt trzeci – artystyczna prostota, imitacja bezpośredniej mowy i zaprzeczenie parnasizmu (razem z
tomem Warkocz jesieni, 1954)

Wiersze lat 60.: Jutro Żniwa (1963), Krągły rok (1967), Xenie i elegie (1970):

• najbliżej spontaniczności mowy i naturalności egzystencji

• odnalezienie się w kosmosie i pogodzenie z biologiczną determinacją

• rozluźnienie rygorów poetyki, konstrukcje brulionowe – otwarta kompozycja, zaburzony porządek
rytmiczny i rymowy

• powraca prywatność

• dominuje antyestetyzm

Końcówka to pokonanie ograniczenia klasycyzmu i dyktatu prostoty:

• Śpiewnik włoski (1974) – językowa swoboda, wolność wyboru każdej tradycji, poetyckość nielicząca się
ze szkołami

• Mapa pogody (1977) i Muzyka wieczorem

Poezja Iwaszkiewicza dąży do piękna i bierze się z akceptacji świata. Style, klasycyzm i ekspresjonizm,
mają też swoje odpowiedniki w prozie

Proza

Klasycyzm: narracja powieściowa, dłuższe opowiadania – tradycyjny realizm, temat współczesny lub
historyczny wymieniane z tematem mitologicznym zastosowanym metaforycznie. Ekspresjonizm: proza

~ 5 ~

XX-lecie międzywojenne – egzamin – Jarosław Iwaszkiewicz – Opowiadania wybrane

poetycka młodości, krótkie nowelki, obrazki, cykle impresji, niektóre późniejsze opowiadania – tragizm
zdeterminowany powikłaniem emocjonalnym, świat w nadrealnej estetyce sennego koszmaru.

Powieści

7 sztuk: Hilary, syn buchaltera (1923), Księżyc wschodzi (1925), Zmowa mężczyzn (1930), Czerwone tarcze
(1934), Pasje błędomierskie (1938), Wycieczka do Sandomierza (1953), 3-tomowa Sława i chwała (1956,
1958, 1962). Bohaterami powieści są artyści. Nie wszyscy wybierają konkretną formę wyrazy swojej sztuki,
czasem po prostu są artystami w przyjmowaniu świata i poczuciu możliwości wyboru. Pisarz mówił, że w
jego twórczości prawie wszystko jest biografią, jeśli nie zewnętrzną, to wewnętrzną (autotematyzm). Dzieje
artysty to dzieje jednostki uwikłanej jak wszyscy w biologię, historię, politykę, ale zarazem jednostki
wyjątkowej, która usiłuje własne i cudze Życie przekształcać w doświadczenie uniwersalne. Nie może się to
stać bez udziału kłamstwa, jakim jest sztuka. W Księżycu... Określił swój program: „Zatrzymywać momenty
Życia, zamyślać się nad nimi i dawać im trwanie, oto moje odnalezione zadanie”. W opowiadaniu Serenite
dochodzi jednak do głosu Iwaszkiewiczowska filozofia rezygnacji – przekonanie o niepoznawalności świata,
niewiara we wpływ człowieka na zdarzenia. Ale artysta winien dążyć do poznania mimo wszystko i składać
„kontur rzeczywistości”. Pilność, pracowitość sprawozdawcy muszą wystarczyć za estetykę. Upływ czasu i
przyrost doświadczenia przesuwają punkt ciężkości w stronę sceptycyzmu i pokory. Widać to już w Zmowie
mężczyzn. Dylemat Życia ukazany jest tu, jako walka aktywizmu i pasywizmu, sceptycyzmu właśnie i wiary.

• motyw związku duchowego księdza i Alinki powtórzy się w Matce Joannie...

• Alinka to zapowiedź postaci Panien z Wilka

• postać pianisty Tadeusza Szmita prowadzi do wątków muzycznych Sławy i chwały 5

• najważniejszy jest wątek wewnętrznego spokoju osiąganego za cenę Życiowej klęski

W Pasjach... Chodzi o przedstawienie sprzecznych postaw wobec kultury i uniwersalnej etyki. Pretekstem
jest  tradycyjne  widowisko  pasyjne,  które  ma  być  skomercjalizowane  –  bohaterowie  różnie  się  do  tego
ustosunkowują.  W  literaturze  dominował  wtedy  katastrofizm.  Czerwone  tarcze  nie  są  już  powieścią
współczesną, ale historiozoficzną – rola jednostek, społeczeństw i kultur w historii. Akcja dzieje się w XII
wieku i opowiada dzieje Henryka Sandomierskiego. Pracę nad Sława i chwałą przerwała II wojna. Pisana
była 24 lata, w realiach trzech epok – Polska niepodległa, Polska okupowana, Polska Ludowa. Właściwym
tematem  powieści  jest  poszukiwanie  wewnętrznego  ładu,  czemu  przeszkadza  historia.  Obroną  może  być
dystans artysty.

Eseje

Opowieści autobiograficzne, eseje podróżnicze, studia muzyczne, felietony, szkice o literaturze, noty
edytorskie. Zaczął je pisać od wydania Pejzaży sentymentalnych (1926), najbardziej znane są Podróże po
Polsce:

• wątek geograficzno-autobiograficzny, rozwijany na emigracji przez Miłosza, Stempowskiego, Vincenza

• motyw szukania ojczyzny, definiowania siebie poprzez miejsce, z którym można i chce się identyfikować
(dla Iwaszkiewicza to Ukraina, Mazowsze i Sandomierz)

• podróże są również w głąb siebie, są autoanalizą Książka moich wspomnień została napisana w czasie II
wojny w celach „autoterapeutycznych”. Eseje podróżnicze to też Książki o Sycylii (1956), Podróże do Włoch
(1977) i Petersburg (1976).S

• w tych drugich jest zwarte pytanie o siły Żywotne kultury europejskiej – Włochy były dla niego jej
źródłem; mniej go interesuje teraźniejszość, bardziej ciągłość, uniwersalizm

• Petersburg to rozmyślania o Rosji, jej historii i kulturze, o polskim jej pojmowaniu; stawia tu pytanie,
które powraca w Mapie pogody: „Czyśmy Europejczycy, czyli też Azjaci?” (Pojawia się ono też w Zarudziu)

~ 6 ~

XX-lecie międzywojenne – egzamin – Jarosław Iwaszkiewicz – Opowiadania wybrane

Ogrody (1974) to esej o najważniejszych parkach w Życiu pisarza, monolog starego i doświadczonego
autora.

Varia

Wymienione powyżej (pierwsza linijka „esejów”) i utwory dramatyczne. Spośród dramatów najstarszy jest
Samobójstwo.  Konwersacje  o  tragedii  (1912).  Najpopularniejsze  były  osnute  na  biografiach  Szopena  i
Puszkina:  Lato  w  Nohant  i  Maskarada.  Pisarz  tłumaczył  też  z  francuskiego,  rosyjskiego,  angielskiego,
duńskiego. Napisał scenariusz filmowy Nad Niemnem (1938).

OPOWIADANIA

W edycji Dzieł (1975) zebrane zostały 64 opowiadania autora, jest to prawie cały jego dorobek. Tworzył
gatunki pograniczne:

1. Fabuła/dokument – w tomie Marginalia (1993)

2.  Fabuła/ekspresja  językowa  poezji  –  proza  poetycka  (określenie  autora):  Zenobia  Palmura  (1920;
pierwszy  przejaw  autotematyzmu,  bohater  nawet  nazywa  się  Iwaszkiewicz),  Legendy  i  Demeter  (1921),
Ucieczka do Bagdadu (1923), Wieczór u Abdona (1923)

Powtarza się tu pytanie o wpływ literatury i sztuki na los jednostki. Młodzi pisarze, zafascynowani francuską
dekadencją,  Żyjący  w  świecie  nieprzewidywalnym,  brali  zagadnienia  sztuki  za  najważniejszą  sprawę
codzienności. Ale potem rzeczywistość upominała się o swoje i literackość znikała, pozostawiając wrażenie,
Że  była  demonicznym  złudzeniem.  W  1926  r.  napisał  nowelkę  Krata,  ważną  dla  niego  samego.  Był  to
przeciwny biegun twórczości – naturalistyczna narracja. Jest to znak zachodzącej przemiany.

U Iwaszkiewicza odmiennym zagadnieniom odpowiadają odmienne gatunki literackie:

• powieści: studia autotematyczne i autobiograficzne, portretowanie artysty uwikłanego w konflikty
współczesności i problemy tradycji

• opowiadanie: wychodzi poza tę tematykę, wprowadza pewien uniwersalizm

Czas egzystencji. Panny z Wilka

Przeżycia  wojenne  zostawiły  w  świadomości  Wiktora  niezatarty  ślad  –  powracają,  jako  obraz  zabitego
dezertera.  Wojna  zaczęła  nowy  temat  jego  biografii,  który  po  15  latach  uzna,  jako  stracony,
nieodpowiadający młodzieńczym wyobrażeniom. Zdaje mu się, Że po przybyciu do Wilka czas cofnął się o
15  lat.  Chce  tu  odnaleźć  harmonię  i  nadać  sens  dalszemu  Życiu.  Problematyka  Proustowska  –  jest  tu  w
poszukiwaniu straconego czasu. Stara się odtworzyć dawne sytuacje. Ale teraźniejszość widać zbyt silnie,
by to się mogło udać. Wiktor wytrzymał konfrontację mitu i rzeczywistości, (choć początkowo chciał skrócić
wakacje i wrócić w swój mit). Wybrał teraźniejszość. Odchodzi bogatszy o zrozumienie egzystencji.

Przestrzeń międzyludzka. Brzezina

Staś stara się ostatnie tygodnie Życia przeżyć jak najpełniej. Miłość do Maliny ma go przywiązać do Życia,
zagłuszyć lęk egzystencjalny. Pomiędzy braćmi jest konflikt niezrozumienia – zewnętrzną beztroskę Stasia
jego brat bierze za wyraz niezrozumienia dla swojej Żałoby, nie domyślając się tragedii świadomości
młodszego brata. Bolesław odzyska wewnętrzną równowagę przez śmierć brata i krótki związek z Maliną.

Są różne interpretacje, co do tematu opowiadania:

• o śmierci

• o osiąganiu zgody na siebie i swój los (jak Panny z Wilka) s

~ 7 ~

XX-lecie międzywojenne – egzamin – Jarosław Iwaszkiewicz – Opowiadania wybrane

• o różnych postawach wobec Życia i śmierci

Jest  to  równocześnie  pochwała  Życia  i  studium  umierania.  Paradoksalną  przyczyną  osiągnięcia  pełni
egzystencji  jest  świadomość  śmierci.  Pełnia  Życia,  a  potem  świadomość  umierania  jest  przez  Stasia
odczuwana jedynie biologicznie:

• mówi bratu, Że nie chce umierać tak młodo i powtarza to do końca

• sprowadza fortepian, bo muzyka jest dla niego obietnicą formy porządkującej Życie (mówi o nim w tych
kategoriach – uwertura, finał), ale zmienia się tylko w powtarzaną melodię z Davos

• pozostałe tygodnie chce przeżyć w teraźniejszości – nie odpowiada na listy, i bez sens twórczej kultury –
nie szuka wyrazu swych przeżyć w muzyce; wybiera zmysłową kontemplację śmiertelnego piękna

Mogłaby  to  być  kontynuacja  Czarodziejskiej  góry,  ale  Staś  podchodzi  do  Życia  zbyt  emocjonalnie,  a  nie
analitycznie i intelektualnie, nie ma tu zagadnień etyczno-estetycznych. Wątek pobytu w Davos 7nie musiał
być  wzięty  od  Manna,  bo  tam  leczył  się  Karol  Szymanowski,  którego  Iwaszkiewicz  odwiedził  w  1929  r.
Malina śpiewa poza tym pieśń z Pieśni kurpiowskich Szymanowskiego. Aida, drewniana willa w Podkowie
Leśnej, siedziba Iwaszkiewiczów przed wybudowaniem Stawiska, to pierwowzór leśniczówki.

Wybór tragiczny. Młyn nad Utratą

Opowiadanie  na  podstawie  doświadczeń  z  okresu  Aidy  (1923-28),  gdzie  gościł  Szymanowski,  Lechoń,
Słonimski  i  inni.  Opowiadanie  to  portret  Jerzego  Lieberta,  w  czasach  Aidy  20-letniego,  zmarłego  12  lat
przed  jego  napisaniem.  Warszawski  majątek  Krzywizna  to  właściwie  Podkowa,  a  historia  Juliusza
Zdanowskiego przypomina biografię Jerzego Lieberta. Karol Hiper to Iwaszkiewicz i po trosze Szymanowski.
Inne szczegóły są rzeczywiste – Hiper jadał najchętniej na kolację kwaśne mleko (jak młody muzyk Olek
Landa), poeta Desmont King czynił w swym pokoju niesłychany bałagan (jak Karol Szymanowski). Jest to
opowiadanie  o  trzech  przyjaciołach,  którzy  w  poezji  lub  religii  chcą  odnaleźć  uzasadnienie  swojej
egzystencji.  King  znajduje  oparcie  w  poezji,  Zdanowski  w  poezji  i  religii,  a  Hopfer  –  w  światopoglądzie
swoich przyjaciół. Rozmawiają o świętości, która jest najwyższą z wartości osiągalnych przez człowieka, a
więc  wzorem  ludzkiej  aktywności.  Młyn...  To  studium  klęski,  jaką  ponosi  mit  świętości  w  konfrontacji  z
Życiem.

•  Zdanowski,  zakochawszy  się,  porzuca  swój  światopogląd  religijny;  jego  miłość  to  czysto  zmysłowa
fascynacja – podobnie jak u Stasia z Brzeziny, ale Julian, gdy mija pierwsza fascynacja, zaczyna czuć, Że
utracił  coś  dużo  ważniejszego;  jest  jednak  tragicznie  konsekwentny  i  nie  przyjmuje  ostatniego
namaszczenia od ks. Górskiego

• ucieleśnioną przyczyną tragedii jest kobieta – naturalny Żywioł Życia, który kruszy intelektualne
konstrukcje mężczyzn

Bohaterowie tych trzech międzywojennych opowiadań dokonują wyborów między pamięcią a trwaniem,
Życiem a sztuką, ideą a codziennością – jest to zawsze wybór tragiczny, bo pojmują oni świat, jako arenę
walki ducha z materią.

Wobec historii. Bitwa na równinie Sedgemoor

Ostatnia  alternatywa  –  idea  a  codzienność  –  przybierze  postać  wyboru  między  instynktem  Życiowym  a
ludożerstwem historii, regułom gwałtu i wojennej destrukcji. Są dwie drogi oporu: 1. Wirtualny powrót do
normalności i ucieczka od okupacyjnej codzienności w pamięć (Książka moich wspomnień, Nowele włoskie)
2. Podejmowanie aktualnej problematyki. Pytanie o sens jednostkowego udziału w dziejach pojawiło się np.
w  krótkiej  nowelce  Nowa  miłość  –  w  ciągu  minuty  od  odgłosu  ostatniego  naciśnięcia  dzwonka  u  drzwi  i
odgłosu oddalających się kroków kobiecych bohater przebiega wyobraźnią przyszłość i nie otwiera drzwi –
nie  decyduje  się  na  nową  miłość,  to  propozycja  Życiowej  bierności.  Bitwa...  Tę  Życiową  bierność  broni,
pokazując  zgubne  skutki  zaangażowania.  Pretekstem  fabularnym  są  zdarzenia  prawdziwe  (jak  w  Matce

~ 8 ~

XX-lecie międzywojenne – egzamin – Jarosław Iwaszkiewicz – Opowiadania wybrane

Joannie od Aniołów), ale pozbawione historycznego znaczenia: 1. Zapisane przez brytyjskiego historyka 2.
Z  XVII-wiecznego  procesu  o  czary,  wytoczonego  w  Loudun  przeciw  ks.  Urbanowi  Grandier  Bitwa...  To
opowieść  o  bestialstwie  wojny  i  okrucieństwie  historii.  Kataklizm  wojny  wylewa  się  poza  cele  militarne:
rodziców Anny ścięto za przynależność religijną, księdza mieszkającego w ich domu zatłuczono batem, jej
babka  umrze  w  więzieniu,  brat  Bobby  zostanie  przypadkowo  zastrzelony,  a  William  sprzedany,  jako
niewolnik. Historia to już nie rozumne dzieje Kanta i Norwida. Wojna nie przynosi już oczyszczenia. Nie da
go  nawet  religia  –  akcentuje  tu  Iwaszkiewicz  ostateczne  zwątpienie:  metafizyczne.  Wszyscy  bohaterowie
wojennych opowiadań są dotknięci samotnością, koniecznością odejścia  od Boga i ludzi. Wojna to klęska
humanizmu,  śmierć  Boga  i  moralna  zagłada  człowieka.  Historia  powtarza  wciąż  ten  sam  scenariusz,
uwspółcześniając jedynie dekoracje. Liczy się tylko postawa człowieka.

Wobec zła. Matka Joanna od Aniołów

Zło nie wciela się tu już w Historię, ale w pojedynczego człowieka, zawłaszczając jego świadomość. Widać
tu skutki moralne, a nie społeczne i psychologiczne. Ksiądz ponosi klęskę w walce ze złem, bo je akceptuje.
Ks. Sury próbuje początkowo zgłębić naturę zła, dochodzi do pytania: unde malum? (Skąd zło?). Decyduje
się  na  wizytę  u  rabina,  po  której  uświadomi  sobie  uniwersalność  tematu.  W  dialogu  z  rebe  ksiądz  jest
skłonny zaakceptować manichejską wizję o stworzeniu świata przez szatana. W rozmowie z matką Joanną
spostrzega,  Że  pragnienie  świętości  też  może  stać  się  przyczyną  zła  (kontynuacja  motywu  niemożności
zostanie świętym). Uzna w końcu, Że cel uświęca środki i Że dobru może służyć wszystko, z jego antytezą
włącznie. Ofiara księdza jest bezcelowa, oznacza śmierć niewinnych ludzi, nie oznacza oczyszczenia matki
Joanny.  Cel  nie  uświęca  środków  –  ofiara  złożona  z  siebie  nikogo  nie  ocala.  Wolność  bohaterów  jest
ograniczona ich osobowością i sytuacjami, w jakich się znaleźli.

Ikar

Tematem  jest  niespodziewane,  nagłe  i  anonimowe  zniknięcie  młodzieńca  porwanego  przez  ciężarówkę
Gestapo  z  warszawskiej  ulicy.  Przyrównane  przez  przypadkowego  świadka  do  mitu  o  Ikarze.  Na  wstępie
jest opis dzieła XVI-wiecznego malarza, Petera Breughel Krajobraz z upadkiem Ikara. Pełni on 3 funkcje:

• przypomnienie obrazu

• introdukcja utworu, uwerturą

• zapowiada estetyczną tonację i kierunek interpretacji świata, którego niezmienność ma pokazać
rozwinięta w utworze analogia

Opis jest obiektywny, jakby go zrobił historyk malarstwa. Wyeksponowany jest wieczór, pora uspokojenia i
wyciszenia – i użyty do skontrastowania z nagłym i tragicznym zajściem. Zdanie z Matki Joanny... Dobrze tu
pasuje:  „Świat  krzątał  się  koło  swoich  spraw”.  „Ikar”  pojawił  się  tu  „nierozważnie”,  zaprzątnięty  czytaną
książką.  Nie  wiemy  o  nim  nic,  poza  tym,  Że  ma  na  imię  Michaś,  –  co  wzmacnia  sympatię  do  niego  i
informuje, Że jest bardzo młody, Że jego namiętnością jest pasja poznawcza (czyta).  9Michaś przepłacił
Życiem  oderwanie  się  od  rzeczywistości  –  wszedł na  jezdnię,  pod  koła samochodu. Narratora  nie  oburza
obojętność  obywateli,  ale  nie  ukrywa  zdziwienia:  „Ja  jeden  zauważyłem...”.  Przyczyną  śmierci  Michasia
stała  się  moralna  katastrofa  świata,  z  której  wyrwał  się  do  świata  kultury.  Mitologia  odrodziła  się  w
tragicznym dramacie. A codzienność zmieniła się w symbol.

Wobec realizmu. Borsuk i Tatarak

Napisane  w  czasie  dekady  między  końcem  wojny  a  „polskim  październikiem”.  Realizm  stał  się  wtedy
dyrektywą samego pisarza, ale i ustroju. Zaczynał ten nurt od Kraty, naturalistycznego studium starzejącej
się  wiejskiej  kobiety  pt.  Róża  (1936)  i  opowiadania  Słońce  w  kuchni  (1938).  Borsuk  utrzymany  jest  w
stylistyce  obrazka  pozytywistycznego.  Zaobserwowana  scena  tworzenia  się  wspólnoty,  jaka  wytwarza  się
ponad granicą istniejącą między więźniem a jego konwojentem, nie jest opatrzona komentarzem. Podział
ról społecznych nabiera wymowy symbolicznej, podobnie jak to porozumienie.

~ 9 ~

XX-lecie międzywojenne – egzamin – Jarosław Iwaszkiewicz – Opowiadania wybrane

W realistycznej prozie Iwaszkiewicza polska prowincja jest jakby współlokatorem:

• Życie ziemiańskie (Panny z Wilka) i wiejskie (Brzezina, Róża)

• polityczny establishment (Śniadanie u Teodora)

• inteligencja w małym mieście (Zygfryd, Tatarak, Kochankowie z Marony)

W Tataraku bohaterowie przedstawieni są na sposób behawiorystyczny, poprzez swoje zachowania i realia
Życiowe oraz wypowiedzi. Jest to opowieść o rodzącym się i niespełnionym uczuciu miłości, o samotności,
starzeniu się i nieszczęściu, które jest przypadkowe, bo wynika z okoliczności również historycznych (w tle
widać śmierć zawinioną przez historię).

Dziedzictwo przeszłości. Zarudzie

Determinizm  przeszłości  to  zagadnienie  pierwszorzędne  prozy  Iwaszkiewicza.  Przeszłość  to  dar,  ale  i
zobowiązanie. O tym zainteresowaniu zadecydowało też jego dzieciństwo na Kil woszczyźnie, gdzie ciągłość
historii  i  kultury  była  rzeczą  pierwszorzędną.  Zarudzie  (1974)  przedstawia  epizod  dworu  w  Zarudziu  na
Ukrainie.  Józio  Dunin  to  postać  fikcyjna.  Atmosfera  i styl  Życia  zostały  przeniesione  do  1863  r.  –  jest  to
próba  wniknięcia  w  świadomość  starszego  pokolenia,  ich  motywacji  i  dylematów.  W  tle  są  wydarzenia
historyczne – wrogość otaczająca polskie szlacheckie powstanie i noc z 8 na 9 maja 1863 r., kiedy chłopi w
Słowikówce  otoczyli  i  rozbroili  oddział  szlacheckiej  młodzieży,  zabijając  12  z  nich.  Opowiada  o  tym  pan
Kalikst.  Łączy  dwie  wersje  szlacheckiej  polski  –  chłopomańską  i  historyczną,  utopijną  i  rzeczywistą.
Ironicznym alter ego Dunina jest jego przyrodni brat z nieprawego łoża – Filaret. Jest konformistą, zdradza
brata i ojczyznę (ironiczne podobieństwo jego imienia do filaretów). Zasadą budowy utworu są sprzeczności
– odpowiednik napięcia polskiej kultury i charakteru narodowego.

ZAKOŃCZENIE

Iwaszkiewicz nawet w powieściach, których akcja dzieje się we współczesności, nie pisał o realiach epoki,
ale o swoich doświadczeniach i refleksjach.

Cechy jego twórczości narracyjnej:

• drobiazgowość obserwacji

• koncentracja uwagi na z pozoru nieistotnym szczególe

• dialog zredukowany do zdań, które zawsze mogą znaczyć więcej, niż komunikują

• światopogląd objawiający się w postaci stanów emocjonalnych

• kompozycja budowana jak utwór muzyczny – z refrenami, wariacjami i kontrapunktami

Sedno opowiadań to metafizyka codzienności:

• prawie nie ma tu akcji, Życie jest tylko Życiem (Panny...) Lub Życiem i umieraniem

Narracja:

• 1-osobowa: wówczas często narratorem jest on sam

• personalna: daje większe możliwości interpretacyjne, ale chroni przed wielosłowiem

• 2- i 3-osobowa

• monolog wewnętrzny w formie nie imitacji toku myślenia, ale subiektywnego opisu

Nie stroni od subiektywizmu, ale buduje opowiadanie tak, by były widoczne racje każdej z postaci. Narrator
ma prawo referowania zdarzeń i znajomości doznań bohaterów, ale nie jest wszechwiedzący – nie mówi o

~ 10 ~

XX-lecie międzywojenne – egzamin – Jarosław Iwaszkiewicz – Opowiadania wybrane

przeszłości i przyszłości. Opinie na temat Iwaszkiewicza były różne. Początkowo pozytywne, po jego śmierci
zaczęto podkreślać jego rzekomą służalczość wobec władzy. Z „ciekawszych” opinii:

• Tyrmand: „Globtrotter, pederasta, dyplomata, smakosz, poeta i pionek”

• Kisielewski: „Iwaszkiewicz – nie lubiłem. Wybitny pisarz. Świniowaty moim zdaniem”

Szczepański,  jako  pierwszy  podkreślił,  Że  jego  działalność  w  Związku  Literatów  przynosiła  zazwyczaj
korzystne  rezultaty.  Generalnie  doceniano  jego  wartości,  jako  pisarza.  Niektórzy  twierdzili  nawet,  Że
należała mu się Nagroda Nobla (Stanisław Baliński). Ale na Nobla nie miał szans, bo – jak pisał Miłosz –
jego  twórczość  była  nieprzetłumaczalna.  Badania  akademickie  zwracają  uwagę  na  metafizyczne  sensy
twórczości Iwaszkiewicza. Z czasem pojawiły się zbiorcze opracowania jego dzieł, również poezji. Po roku
1950  wiele  jego  dzieł  było  ekranizowanych.  Najwięcej  jego  dzieł  przełożono  na  niemiecki,  rosyjski  i
francuski. Na niemiecki i francuski nawet jeszcze w XX-leciu. Jego biografia inspirowała utwory literackie,
np. dramat Eustachego Rylskiego Chłodna jesień (1989) czy opowieść Eugeniusza Kabatca pogoda burzy
nad Palermo (1999).

ANALIZA UTWORÓW

Jarosław Iwaszkiewicz – „Powrót” - 1919

Zadedykowany Zofii Świerczyńskiej wiersz „Powrót” Jarosława Iwaszkiewicza pochodzi z jego
debiutanckiego tomiku „Oktostychy”, który ukazał się w 1919 roku. Zaskakujący może wydawać się fakt, iż
utwór tak dojrzały wyszedł spod pióra poety wówczas zaledwie dwudziestopięcioletniego

Analizując  twórczość  Iwaszkiewicza  należy  mieć  na  uwadze  jego  zainteresowania  dorobkiem
siedemnastowiecznej  myśli  filozoficznej.  Poeta  w  szeregu  swoich  utworach  udowodnił,  że  podzielał
znakomitą  część  poglądów  myślicieli  doby  oświecenia.  Przed  przejściem  do  omówienia  „Powrotu”  warto
byłoby  zapoznać  się  fragmentem  „Myśli”  autorstwa  Blaise  Pascala,  czołowego  matematyka  i  filozofa
siedemnastowiecznej Europy.

Wiersz  zbudowany  jest  wokół konkretnego  przeżycia  poety.  Możemy  się  domyślać,  że  inspiracją  do  jego
napisania mógł być zachwyt nad konkretnym widokiem,  krajobrazem związanym z polską wsią. I chociaż w
utworze głosu nie zabiera sam Iwaszkiewicz (podmiot wiersza nie mówi o sobie w liczbie pierwszej, stara
się  używać  form  bezosobowych),  to  można  powiedzieć,  iż  „Powrót”  wpisuje  się  w  nurt poezji
bezpośredniej.

Utwór jest wyraźnie stylizowany na dzieła wielkich poprzedników Iwaszkiewicza, między innymi na dorobku
Jana Kochanowskiego. Otwierający wiersz wers: „Nie masz większej mądrości nad mądrość powrotu…” jest
bardzo enigmatyczny i doskonale wprowadza czytelnika w tajemniczy nastrój. Od razu wywołuje pytanie, o
jaki powrót może chodzić.

Pytanie  to  jest  zasadniczym  sensem  utworu.  Tytułowy  powrót  to  hołd  złożony  przez  poetę  klasycznym
wartościom i zapomnianym ideałom piękna. Wiersz powstał w wyniku nie tylko kontemplacji przyrody, ale
jednocześnie  dorobku  kultury  antycznej.  Właśnie  w  tym  możemy  dostrzegać  „mądrość  powrotu”,  ponad
którą nie ma innej mądrości. Podmiot liryczny, przeglądając się w lustrze jeziora widzi nie swoje odbicie, ale
przeszłość, którą poeta uważał za źródło mądrości.

Ważną  rolę  w  wierszu  odgrywa książka,  z  którą  podmiot  liryczny  zasiadł  na  brzegu.  Nie  służy  mu  ona
jednak  do  czytania.  Jest  ona  wskazówką,  iż  nasi  poprzednicy  od  wieków  pozostawiali  nam  w  spadku
nieokreślony  pokłady  mądrości,  do  której  każdy  z  nas ma  swobodny  dostęp.  Wystarczy  jedynie  wziąć  ze
sobą  książkę,  zasiąść  na  brzegu  jeziora  i  wówczas  „powrócić” do  mądrości.  Książka  oczywiście  może  być
zastąpiona obrazem, utworem muzycznym czy piękną budowlą, jednym słowem dziełem sztuki. Również tą
drogą możemy zaznać błogosławieństwa mądrości.

~ 11 ~

XX-lecie międzywojenne – egzamin – Jarosław Iwaszkiewicz – Opowiadania wybrane

Za tym, aby odczytywać „Powrót”, jako hołd złożony sztuce klasycznej i klasycznym wzorcom piękna może
świadczyć również fakt, iż utwór składa się z czterech dystychicznych strof, czyli jest oktostychem. Ponadto
każdy wers wiersza zawiera trzynaście zgłosek, a średniówka zawsze przypada po siódmej sylabie. W taki
sposób swoje dzieła tworzyli najwięksi klasycy gatunku, z Horacym na czele.

Jednak dwie ostatnie strofy utworu mają zgoła inny charakter. Otóż okazuje się, że „Powrót” można
również odczytywać, jako chęć ponownego przeżycia konkretnej chwili. Widzimy w nich, bowiem, że
podmiot liryczny marzy, aby jeszcze raz doświadczyć momentu, w którym jego oczom ukazała się piękna
kobieta o złotych warkoczach, której odbicie ujrzał niegdyś w tafli jeziora.

Nie zmienia to jednak faktu, iż wiersz w piękny sposób oddaje hołd klasycznym wartościom. Na szczególną
uwagę  zasługuje  niezwykła malowniczość języka  Iwaszkiewicza,  który  za  pomocą  słów  „namalował”
zapierający  dech  w  piersiach  krajobraz.  Warto  tu  przytoczyć  drugą  strofę  utworu: „I  patrzeć  na  wirydarz
stary, cichy, wierny, / Z głębią mdlejącej zorzy u drogi wylotu”. Właśnie takie epitety jak „mdlejąca zorza”
czy  „wierny  wirydarz”  tworzą  niezwykły  i  tajemniczy  klimat  wiersza  Iwaszkiewicza,  który  już  od  samego
początku swojej kariery zadziwiał czytelników plastycznością swoich wierszy.

Jarosław Iwaszkiewicz – „Erotyk” – 1919

Wiersz „Erotyk” pochodzi z debiutanckiego tomiku Jarosława Iwaszkiewicza z 1919 roku „Oktostychy”. Jak
łatwo się domyślić, cały zbiór składa się wyłącznie z oktostychów, czyli wierszy zbudowanych z czterech
dystychów (dwuwierszy). Zabieg ten można odczytywać, jako ukłon Iwaszkiewicza w stronę liryki
klasycznej i przejaw fascynacji poety dorobkiem wielkich poprzedników.

Zupełnie inaczej można interpretować wiersz „Erotyk”. Sam tytuł sugeruje, bowiem, że będziemy mieli do
czynienia z kolejnym w dziejach literatury zmysłowym utworem poetyckim o tematyce miłosnej,
wysławiającym walory pięknej kobiety i uczucia, jakie do niej żywi podmiot liryczny. Tymczasem
Iwaszkiewicz, w charakterystyczny dla siebie przekorny sposób, ograniczył erotykę w erotyku do minimum.
Poza jednym pocałunkiem, a właściwie zaledwie dotykiem ust, nie ma w utworze niczego, co można byłoby
nazwać zmysłowym.

Jednak dla Iwaszkiewicza ten pocałunek, a raczej zetknięcie się ust dwójki ludzi, jest jednoznaczne z tym,
że mamy do czynienia z erotykiem. Każdy utwór liryczny czy obraz, który opowiada o pocałunku sam w
sobie musi być definiowany, jako właśnie erotyk. Poeta usiłował zrozumieć, na czym polega sens tego
gatunku.

Podmiotem  lirycznym  wiersza  jest  mężczyzna,  prawdopodobnie  poeta,  który  usiłował  wymarzyć  sobie
idealny  erotyk.  O  sobie  mówi  w  pierwszej  osobie  („mojej  psyche”,  „cokolwiek  pomyślę”,  „gdy  uczułem”,
wszystko, co wymarzę”), więc mamy do czynienia typową liryką bezpośrednią. Podmiot liryczny zwraca się
wprost  do  czytelnika,  starając  się  przekazać  mu  swoje  odczucia.  Mężczyzna  jest  wysoce  zorientowany  w
zagadnieniach  sztuki.  Sam  siebie  określa,  jako  osobę  o  chłodną,  dość  konserwatywną,  co  możemy
wywnioskować ze słów „plamiąc mojej psyche nadwiślański gotyk”. Stan jego psychiki, świadomości, jest
kontrastującym  tłem  dla  pojawiającego  się  nagle  erotyku,  który  swoją  krzykliwością  i  jaskrawością
przypomina epokę baroku.

Jednak podmiot liryczny donosi, że wizja przypominająca obrazy Van Dycka szybko okazała się być bajką,
nieprawdą. Można powiedzieć, że wiersz-erotyk, jaki przyszedł na myśl poecie okazał się być typowym dla
baroku  przerostem  formy  nad  treścią.  Iwaszkiewicz  bardzo  trafnie  posłużył  się  obrazami  holenderskiego
mistrza  malarstwa,  ponieważ  właśnie  one  doskonale  oddają  blichtr  i  sztuczność  baroku.  Skoro  tak,  jak
zatem ma wyglądać idealny erotyk? Odpowiedź na to pytanie pada w ostatnim dystychu:   „A potem, gdy
uczułem na ustach ust dotyk, / Że wszystko, co wymarzę – to ten tu erotyk”. Zdaniem podmiotu lirycznego,
erotyk nie musi ociekać zmysłowością, nie musi być przerysowany ani zbyt rozbudowany. Prawdziwy erotyk
bierze  się,  bowiem  z  kontaktu,  choćby  muśnięcia  ust,  z  drugim  człowiekiem,  ukochaną  osobą.  Właśnie

~ 12 ~

XX-lecie międzywojenne – egzamin – Jarosław Iwaszkiewicz – Opowiadania wybrane

ostatni dwuwiersz jest tego najlepszym przykładem. Na dobrą sprawę ten dystych jest erotykiem, zgodnie z
przekonaniem podmiotu lirycznego.

W  utworze  można  wyczuć nostalgię.  Podmiot  liryczny  wyraźnie  żałuje,  że  nie  potrafi  tworzyć  erotyków
takich  jak  chociażby  te  barokowe.  Z  drugiej  strony  jednak  zdaje  sobie  sprawę  z  ich  niedoskonałości.
Czytelnik nie jest do końca przekonany, czy podmiot liryczny jest usatysfakcjonowany swoim dziełem. Jego
marzenia  zostały  wyraźnie  pohamowane  i  sprowadzone  na  ziemię.  Zupełnie  inaczej  wyobrażał  sobie
przecież swój erotyk.

Jak już zostało to wspomniane na początku, „Erotyk” jest klasycznym oktostychem, czyli składa się z ośmiu
wersów  podzielonych  na  cztery  dystychy.  Średniówka  w  poszczególnych  wersach  przypada  zawsze  po
siódmej  sylabie.  Warstwę  artystyczną  wiersza  tworzą  głównie  epitety  („nadwiślański  dotyk”,  „jaskrawe
barokko”,  „strusich  piór”)  metafory.  Właściwie  to  można  powiedzieć,  że  cały  utwór  jest  jedną  wielką
przenośnią.

Jarosław Iwaszkiewicz – „Źródło Aretuzy” – 1938r.

Wiersz  „Źródło  Aretuzy”  pochodzi  z  cyklu „Inne  życie”  Jarosława  Iwaszkiewicza,  wydanego  w  1938  roku.
Jak  twierdził  sam  autor,  główną  inspiracją  do  napisania  utworu  była  nie  tyle  wizyta  na  Sycylii,  co
napotkanie  się  w  tak  odległym  zakątku  Europy na  muzykę  Karola  Szymanowskiego.  Wybitny  polski
kompozytor  światowej  sławy  był  serdecznym  przyjacielem  Iwaszkiewicza,  dlatego  też  poeta  postanowił
złożyć  hołd  temu  wydarzeniu.  Jak  to  często  bywało  w  twórczości  autora  „Źródła  Aretuzy”,  w  utworze
napotykamy się na połączenie piękna natury i elementów kultury ludzkiej.

W swoim wierszu Iwaszkiewicz odwołuje się do mitologii greckiej. Aretuza była nimfą w orszaku Artemidy.
Odrzucając miłość Alfejosa (boga rzeki o tej samej nazwie) uciekła z Peloponezu w okolice Syrakuzy na
Sycylii. Tam, na wyspie Ortygia nimfa zamieniła się w strumyk. Mityczne źródło Aretuzy jest obecnie jedną
z wielu atrakcji turystycznych Sycylii.

Utwór Iwaszkiewicza można nazwać sonetem, choć nie spełnia on wszystkich formalnych wymagań
gatunku. Przede wszystkim nie posiada części refleksyjnej, w całości składając się z opisu wrażeń podmiotu
lirycznego. Ponieważ to muzyka Karola Szymanowskiego, a nie los mitycznej nimfy były główną inspiracją
do powstania utworu, możemy w nim odnaleźć pokaźną ilość zabiegów mających na
celu udźwięcznienie wiersza. Dzięki temu, czytelnik zamykając oczy i wsłuchując się w sonet może poczuć
się

tak,

jakby

stał

źródła

potoku

Sycylii.

Już w pierwszych trzech strofach napotykamy się na „jęk czarnych papirusów”, „szelest (…) cichy drzemnej
wodnej głębi” i „gruchanie uśpionych gołębi”. Nie bez znaczenia jest też fakt, iż sytuacja liryczna rozgrywa
się  w  nocy,  więc  dźwięki  strumienia  i  jego  najbliższego  otoczenia  są  jedynymi  dostępnymi  doznaniami.
Ponadto  mrok  nocy  powoduje,  że  utwór  nabiera tajemniczości  i  niepowtarzalnego  klimatu.  Delikatne
dźwięki przyrody powodują, iż czytelnik odczuwa pewne napięcie, ale także i zachwyt nad pięknem sytuacji
lirycznej.

Pierwsza  strofa  wiersza  ma  charakter inwokacyjny.  Podmiot  liryczny  zwraca  się  w  niej  bezpośrednio  do
czytelnika,  przybliżając  wrażenia  zmysłowe,  jakich  można  zaznać  stojąc  u  źródeł  Aretuzy.  Warto  zwrócić
uwagę,  iż  pierwsza  strofa  wyrażona  została  w  czasie  przyszłym,  podczas  gdy  pozostałe  w  czasie
teraźniejszym. Dzięki temu zabiegowi możemy odczytywać pierwszą zwrotkę, jako swoiste zaproszenie dla
czytelnika,  po  skorzystaniu,  z  którego  przenosimy  się  wraz  z  podmiotem  lirycznym  na  Sycylię.  Jednakże
wraz z rozpoczęciem drugiej strofy zanika jakakolwiek inwokacyjność. Czytelnik staje się jedynie biernym
świadkiem  sytuacji  lirycznej  i  przeżyć  podmiotu  lirycznego.  Odbiorca  może  odnieść  wrażenie,  że  został
uwiedziony  wizją  pięknego  miejsca,  a  następnie  wmanewrowany  w  jednoosobowy  spektakl  liryczny.

Z drugiej story dowiadujemy się, że utwór nie będzie nawiązywał do starogreckiej historii Aretuzy. Podmiot
liryczny zapewnia, bowiem, iż „Odeszły stąd boginie, zmarły Syrakuzy”. W ten sposób zdjęte zostało odium

~ 13 ~

XX-lecie międzywojenne – egzamin – Jarosław Iwaszkiewicz – Opowiadania wybrane

mityczności z miejsca, w którym według wierzeń miała szukać schronienia piękna nimfa. Podmiot liryczny
postanowił  ukazać  źródło,  jako  miejsce  piękne  i  tajemnicze,  ale  postanowił  „uśmiercić”  jego  kulturowe
znaczenie i symboliczną wymowę. Uwiedziony w pierwszej strofie czytelnik z pewnością poczuł zawód na
wiadomość,  że  zamiast  do  starożytnej  Grecji  został  przeniesiony  w ciemne  i  dość  ponure  miejsce,
pozbawione wszelkiej wyjątkowości. Zupełnie inaczej widzi to jednak podmiot liryczny. Dla niego, bowiem
źródło  jest  symbolem  życia,  natchnienia  i  poznania.  Druga  strofa  wprowadza  do  wiersza  atmosferę
oczekiwania  i napięcia.  Pojawia  się  w niej  wiele  odniesień  do  śmierci.  Takie  zwroty jak:   „cisza martwa”,
„zmarła przerębla”, „zmarły Syrakuzy” wprowadzają również poczucie strachu.

W utworze czytelnik doświadczyć może prawdziwej huśtawki emocji. Najpierw jest oczarowany i omotany
wizją mitycznego źródła Aretuzy, następnie rozczarowany realnym obrazem tego miejsca. Później zaczyna
się  obawiać  panującej  dookoła  niego  ciemności  i  ponurej  atmosfery.  Nagle,  w  trzeciej  strofie  zostaje
zaskoczony  donośnym  dźwiękiem,  którego  mógłby  się  nawet  przestraszyć.  Trzecia  strofa  rozpoczyna  się
słowami:

Po raz kolejny widzimy przywołanie śmierci, a raczej jej wyczuwalnej obecności w najbliższym otoczeniu.
Jednak  pojawia  się  coś,  co  w  dobitny  sposób  rozwiewa  „martwy  eter”  i  skupia  na  sobie  całą  uwagę
czytelnika.  Jest  to  przejmujący  dźwięk,  który  początkowo  ciężko  zidentyfikować.  Nagle  zapominamy
całkowicie,  że  znajdujemy  się  ponurym  i  ciemnym  miejscu,  przestajemy  się  bać  i  wsłuchujemy  się  z
zaciekawieniem

ton.

W ostatniej strofie dowiadujemy się, że jest to dźwięk niezwykły, przypominający dzwon. Jest nieskazitelnie
czysty  i  „podniebny”.  Pamiętając,  że  wiersz  ten  powstał  z  inspiracji  muzyką  Karola  Szymanowskiego
możemy przyjąć, że dźwięk to gra skrzypiec. Tezę tą potwierdza sam podmiot liryczny słowami:  „Ton, jaki
dla  nas  wybrał  czarny  mistrz  z  Cremony”.  Pod  tym  określeniem  ukrywa  się  wielki  Antonio  Stradivari,
bardziej  znany,  jako Stradivarius –  najwybitniejszy  przedstawiciel  kremońskiej  szkoły  lutniczej.  Jego
instrumenty, które tworzył w XVII wieku, do dziś uchodzą za najdoskonalsze.

Muzyka Karola Szymanowskiego została ukazana, jako nowa siła kulturowa, która potrafiła wyprzeć nawet
mitologiczne pochodzenie źródła Aretuzy. Dźwięk skrzypiec całkowicie odmienił to miejsce, nadając mu
nowego znaczenia i estetyki. Warstwę artystyczna wiersza budują przede wszystkim epitety.