Terapeuta zajęciowy_322[15]_O1_04

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Pojęcia, koncepcje i modele związane ze zdrowiem

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Środowisko a zdrowie człowieka

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Profilaktyka i promocja zdrowia

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. Edukacja zdrowotna i zdrowy styl życia

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć ucznia

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu profilaktyki, edukacji

i promocji zdrowia.

W poradniku zamieszczono:

–

wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś
mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji programu jednostki modułowej,

–

cele kształcenia programu jednostki modułowej,

–

materiał nauczania (rozdział 4) umożliwiający samodzielne przygotowanie się do
wykonania ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów. Wykorzystaj do poszerzenia wiedzy
wskazaną literaturę oraz inne źródła informacji,

–

pytania sprawdzające wiedzę potrzebną do wykonania ćwiczenia. Zaliczenie ćwiczeń jest
dowodem osiągnięcia umiejętności praktycznych określonych w tej jednostce modułowej,

–

zestaw ćwiczeń, które umożliwiają Ci nabycie umiejętności praktycznych, zawierających
wykaz materiałów, do realizacji ćwiczenia,

–

sprawdzian postępów, w którym powinieneś odpowiadać na pytanie tak lub nie, co
oznacza, że opanowałeś materiał lub nie,

–

sprawdzian osiągnięć wraz z instrukcją i kartą odpowiedzi,

–

literaturę.

Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, poproś nauczyciela lub

instruktora  o wyjaśnienie  i ewentualnie  sprawdzenie,  czy  dobrze  wykonujesz  daną  czynność.
Po  zrealizowaniu  materiału  spróbuj  zaliczyć  sprawdzian  z zakresu  jednostki  modułowej.
Jednostka  modułowa:  Prowadzenie  działań  profilaktycznych  i  promocji  zdrowia,  której treści
teraz poznasz jest jednym z elementów koniecznych do opanowania wiadomości i umiejętności
niezbędnych w zawodzie terapeuta zajęciowy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

322[15].O1

Podstawy działalności usługowej

322[15].O1.01

Stosowanie przepisów bezpieczeństwa

i higieny pracy, ochrony

przeciwpożarowej, ochrony środowiska

i udzielanie pierwszej pomocy

322[15].O1.03

Nawiązywanie

kontaktów społecznych

322[15].O1.04

Prowadzenie działań

profilaktycznych

i promocji zdrowia

322[15].O1.02

Stosowanie przepisów

prawa i zasad ekonomiki

w ochronie zdrowia

322[15].O1.05

Korzystanie z programów

komputerowych

wspomagających działania

terapeutyczne

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

wyszukiwać podstawowe informacje na temat zdrowia,

–

selekcjonować, porządkować i przechowywać informacje,

–

definiować podstawowe zagadnienia z anatomii i fizjologii człowieka,

–

charakteryzować budowę anatomiczną człowieka,

–

określać zasady funkcjonowania układów człowieka,

–

rozróżniać działalność profilaktyczną od zadań promujących zdrowie,

–

współpracować w grupie,

–

pracować samodzielnie,

–

korzystać z różnych źródeł informacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

określić wartość zdrowia dla jednostki, grupy społecznej i społeczeństwa,

–

wskazać czynniki warunkujące utrzymanie zdrowia,

–

zidentyfikować czynniki zagrażające zdrowiu,

–

dostrzec związek między stylem życia człowieka a jego zdrowiem,

–

określić rolę zachowań prozdrowotnych,

–

scharakteryzować cele, zadania i kierunki działań profilaktycznych,

–

określić poziomy działań profilaktycznych,

–

przygotować program edukacji zdrowotnej dla rodziny,

–

zaprezentować program zdrowego stylu życia,

–

przeciwdziałać zagrożeniom zdrowotnym,

–

zaprezentować właściwą postawę wobec własnego zdrowia i zdrowia innych ludzi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Pojęcia, koncepcje i modele związane ze zdrowiem

4.1.1. Materiał nauczania

Tematy związane ze zdrowiem są ogólnie uważane za interesujące, ważne i stanowią

wątek  wielu  rozmów.  Pochodzi  to  stąd,  że  każdy  mniej  lub  bardziej  świadomie  zdaje  sobie
sprawę  z  wartości  zdrowia.  Niestety,  najczęściej  zdrowie  jest  w  pełni  doceniane  dopiero
wtedy,  kiedy  zaczyna  go  brakować.  Trafnie  określił to Jan  Kochanowski  w strofach  wiersza:
„Szlachetne zdrowie, nikt się nie dowie, jako smakujesz, aż się zepsujesz”.

Pomimo dużego zainteresowania sprawami zdrowia, wiadomości o budowie

i czynnościach ciała są wśród szerokiego ogółu tak skąpe, że graniczą z zupełną niewiedzą.
Nie znając budowy, działania i potrzeb swojego organizmu człowiek często sam sobie szkodzi
niewłaściwym postępowaniem i nie potrafi ochronić zdrowia przed niebezpieczeństwami
codziennego życia.

Pojęcie zdrowia jest trudne do zdefiniowania, ponieważ jest ono zarówno

w powszechnym użyciu i w świadomości potocznej, jak również ma zabarwienie kulturowe
i jednocześnie ma zdeterminowany zakres treściowy.

Zdrowie człowieka jak i jego choroby były rozważane na przestrzeni wieków w różny

sposób.  Tworzone  i  uzupełniane  koncepcje  zdrowia  są  wynikiem  obowiązującej  w  danym
okresie  myśli  filozoficznej,  wiedzy  o  celu  i  sensie  życia,  istocie  człowieczeństwa  oraz  o  jego
związkach z otaczająca rzeczywistością.

Modele zdrowia
Sformułowanie model (modulus – miara, wzór) pochodzi z języka łacińskiego i oznacza wzór,
według którego coś jest lub ma być wykonane [21].
W innym ujęciu definicja modelu jest wieloznaczna i może oznaczać konstrukcję o charakterze
hipotetycznym, przedstawiającym w sposób schematyczny i uproszczony jakiś przedmiot, stan
rzeczy lub proces [18].
Model  to  uproszczony  sposób  myślenia  o  podstawowych  cechach  zjawiska  (oraz  związkach
pomiędzy cechami) w danej dziedzinie wiedzy [23].
Występują dwa modele zdrowia:
–

model biomedyczny,

–

model holistyczny.

Model  biomedyczny  wywodzi  się  z  filozofii  kartezjańskiej.  Kartezjusz  twierdził,  że
rzeczywistość  najlepiej  będzie  rozumiana  przez  rozbicie  jej  na  najmniejsze  cząstki.
Podkreślając dualizm ciała i umysłu, stwierdził, że ciało jest maszyną, którą można całkowicie
zrozumieć  w  kategoriach  układu  i  działania  jego  części.  Człowieka  zdrowego  przyrównał  do
dobrego  zegara  w  doskonałym  pod  względem  mechanicznym  stanie;  chorego natomiast  – do
zegara,  którego  części  pracują  nieprawidłowo  [3]. Wyobrażenie  to  stanowi podstawę modelu
biomedycznego.
W  biomedycznym  modelu  zdrowia  podstawowym  sposobem  interpretacji  zdrowia  jest  brak
choroby. Reasumując zagadnienie należy stwierdzić, że:
–

subiektywne odczucie choroby nie musi stanowić podstawy do interwencji medycznej,
kiedy nie potwierdzają tego obiektywne wskaźniki;

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

indywidualne, subiektywne kryteria zdrowia nie mają większego znaczenia w ocenie jego
stanu;

–

błędne – odbiegające od normy wyniki analiz laboratoryjnych czy pomiarów parametrów
biomedycznych są na ogół ważniejsze dla diagnozy niż próba oceny stanu emocjonalnego
pacjenta;

–

tylko lekarz wie, co jest istotne dla zdrowia człowieka i tylko on jest upoważniony do
udzielania wskazówek w tej kwestii, ponieważ wiedza o zdrowiu i chorobie jest racjonalna
i naukowa, wynika z obiektywnej obserwacji danych klinicznych oraz odkryć
przyrodniczych;

–

udział pacjenta w leczeniu polega jedynie na przestrzeganiu zaleceń lekarskich;

–

wiedza o człowieku i jego zdrowiu ulega fragmentaryzacji;

–

wiedza medyczna traktowana jest zasadniczo jako nieomylna, uniwersalna i

nie

podlegająca innym niż w obrębie jej samej analizom;

–

zdrowie pozostaje poza kontrolą człowieka, a wszelki wpływ okoliczności
niebiologicznych na procesy biologiczne jest często pomijany (np. czynniki środowiskowe,
patologiczne zachowania społeczne).

Biomedyczny model zdrowia dominował w wieku XIX i przez znaczną część następnego
stulecia.

Biomedyczne rozumienie zdrowia i choroby jest obecnie krytykowane. Przedstawiciele

nauki wskazują, iż rozpatrywanie ciała jako maszyny ogranicza podstawy pojęciowe pełnego
rozumienia ludzkich problemów, blokuje analizowanie zagadnień zdrowia i choroby
w szerszej niż biologiczna perspektywie.

Model holistyczny upowszechnia się w drugiej połowie XX wieku poprzez inne

spojrzenie na prawidłowości rządzące światem przyrody oraz życiem społeczno-kulturowym.

Teoretyczną podstawą holistycznego modelu zdrowia jest systemowe podejście do istoty

zdrowia  i  choroby.  Traktując  organizm  jak  system,  można  go  interpretować  w  dwóch
rodzajach  holizmu,  węższym  i  szerszym.  W  ujęciu  węższym  zakłada  się,  ze  organizm
człowieka  jest  żywym  systemem,  którego  podsystemy  (układy)  są  ze  sobą  wzajemnie
powiązane  i  współzależne  od  siebie.  Szerokie  ujęcie  holizmu  zakłada,  że  będący  systemem
organizm  człowieka  (składający  się  z  podsystemów)  stanowi  nierozerwalną  część  innych,
większych  systemów,  które  ze  sobą  współdziałają,  ulegając  ciągłym  zmianom  w  wyniku
oddziaływania  otoczenia  społeczno-fizycznego,  na  którego  wpływ  twórczo  reagują,
przyczyniając się także zwrotnie do zmian.

Holistyczny model zdrowia odnosi się do rozważań na temat istoty zdrowia

zapoczątkowanych  przez  Hipokratesa,  nazywanego ojcem medycyny europejskiej. Hipokrates
bowiem  twierdził,  iż  dobre  samopoczucie czyli zdrowie oraz złe samopoczucie czyli choroba,
zależą  od  zwyczajów  i  nawyków  człowieka  a  także  czynników  środowiskowych,  w  tym  od
jakości  powietrza,  wody  oraz  pożywienia.  Hipokrates  podkreślał  istnienie  związku  pomiędzy
gwałtowną zmianą tych czynników a wystąpieniem choroby, w szczególności zwracając uwagę
na  mądre  kierowanie  własnym  życiem.  Zrozumienie  wpływu  czynników  środowiska  na
zdrowie człowieka Hipokrates uważał za podstawę sztuki lekarskiej.

Holistyczny model zdrowia człowieka opiera się na traktowaniu go jako:

–

całości,  oznaczającej  że  zdrowie  człowieka  stanowią  wszystkie  aspekty  egzystencji,
(fizyczny  –  stanowiący  o  prawidłowym  funkcjonowaniu  organizmu,  wszystkich  jego
układów  i  narządów;  psychiczny  –  a  w  jego  obrębie  umysłowy  –  to  jest  zdolność  do
jasnego,  logicznego myślenia  oraz emocjonalny – zdolność do rozpoznawania uczuć, np.
strachu, radości, lęku i wyrażania ich w odpowiedni sposób, umiejętność radzenia sobie ze
stresem, lękiem; społeczny;

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

zdolność do utrzymywania prawidłowych relacji z innymi ludźmi; duchowy, związany
z wierzeniami praktykami religijnymi lub też może zawierać indywidualne zasady
zachowania i sposoby utrzymywania wewnętrznego spokoju);

–

część  całości,  której  postrzeganie  zdrowia  człowieka  w  kontekście  czynników,  w  tym
głównie  stylu  życia  i  warunków,  w  jakich  człowiek  funkcjonuje  (dotyczy  to  warunków
kulturowych, socjalno-bytowych a także zanieczyszczenia środowiska).
Podsumowując,  można  stwierdzić,  iż  widzenie  świata  i  człowieka  oparte  na  modelu

biomedycznym przyczyniło się do postępu technicznego w medycynie, szybkiego rozwoju
nauk ścisłych, pozwalającym na wykorzystanie metod analitycznych w badaniu ciała człowieka
i jego funkcji.

Holistyczne ujęcie człowieka przyczyniło się natomiast do ujmowania problematyki

zdrowia w sposób całościowy. Biomedyczne i holistyczne obrazy zdrowia – mimo skrajnie
odmiennych propozycji definicji zdrowia oraz choroby uzupełniają się wzajemnie. Poniżej
porównano modele zdrowia (tabela 1).

Tabela 1. Porównanie cech biomedycznego i holistycznego modelu zdrowia [12, s. 25]

Model biomedyczny

Model holistyczny

1. Mechanistyczna i redukcjonistyczna wizja,
w której człowiek – tak jak skomplikowana,
składająca się z wielu części maszyna – może być
naprawiony. Człowiek jako obszar zainteresowań
nauki – został ograniczony do wymiaru ciała jako
biologicznego mechanizmu (jest przedmiotem
badania, jest bierny). Obowiązuje zasada prymatu
części nad całością. Funkcjonują zasady
determinizmu i fizykalizmu.

1. Systemowa wizja, w której człowiek jest
elementem całości (złożonej z wymiarów:
fizycznego, psychicznego, duchowego, społecznego
i kulturowego). Całość determinuje zdrowie złożone
z poszczególnych elementów. Człowiek jest
względnie samodzielnym twórcą własnego zdrowia.

2. Zdrowie to brak choroby; zdefiniowane jest tylko
przez przedstawicieli nauk medycznych.

2. Zdrowie to pełnia potencjału rozwojowego
i dobrostan; jest cechą systemu lub podsystemu,
który warunkuje równowagę (korzystną dla
zdrowia).

3. Uwaga skupia się na przebiegu choroby, która
jest zaburzeniem w funkcjonowaniu organizmu lub
w prawidłowej budowie człowieka.

3. Uwaga skupia się na przyczynie choroby, która
traktowana jest jako skutek zachwiania równowagi
systemowo rozumianego zdrowia.

4. Etiologia ściśle określona w sferze biologicznej
(fizjologiczno-somatycznej).

4. Etiologia – oprócz sfery biologicznej – otwarta na
wiele czynników pozabiologicznych.

5. Zakres: jednowymiarowy (sfera biologiczna);
jednopoziomowy (pojedynczy układ, np. organ).

5. Zakres: wielowymiarowy (sfery: biologiczna,
psychospołeczna, kulturowa, duchowa);
wielopoziomowy (wielość układów, np. środowisko
rodzinne, środowisko lokalne).

6. Lekarski monopol na wiedzę o zdrowiu,
scjentyzm naukowy (wiara w moc medycyny),
obiektywne kryteria oraz dominacja chemicznych
sposobów leczenia.

6. Dopuszczalność subiektywnych kryteriów
odnoszących się do zdrowia, oddziaływanie
terapeutyczne uzupełnione o naturalne sposoby.

Zdrowie to całkowity dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny, a nie wyłącznie brak

choroby lub niedomagania.
Zdrowie  oznacza  pełnię  możliwości  człowieka  zarówno  w  fizycznym,  psychicznym
i społecznym  wymiarze  jego  funkcjonowania.  Dodać  należy,  że  powstała  definicja  stanowi
krok  milowy  w  procesie  zmiany  myślenia  o  zdrowiu,  odchodząc  od  tzw.  biomedycznego
modelu zdrowia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Kolejne koncepcje zdrowia, sformułowane na gruncie nauk społecznych, nawiązują do

przytoczonej powyżej definicji zdrowia, lecz ujmują zdrowie w sposób szczegółowy
i konkretny.

Ujęcie pierwsze traktuje zdrowie jako dyspozycję, wedle której jest to poddająca się

zmianom  zdolność  człowieka,  zarówno  do osiągania pełni  własnych  fizycznych,  psychicznych
i społecznych  możliwości  oraz  reagowania  na  wyzwania  środowiska.  W  ujęciu  tym  zdrowie
stanowi  zasób,  to  ogólna  zdolność  organizmu  do  wszechstronnego  rozwoju  i  do  stawiania
czoła aktualnym wymaganiom.

Ujęcie drugie definiuje zdrowie jako proces poszukiwania i utrzymywania równowagi

w sytuacjach  obciążeń,  jakim  nieustannie  podlega  organizm  człowieka  w  otoczeniu.  W  tym
ujęciu  zdrowie  jest  procesem  z  określoną  dynamiką,  która  zmienia  się  odpowiednio  do
zaistniałych  wymagań  zewnętrznych  i  wewnętrznych.  Ujęcie  to  przyjmuje,  że  choroba
następuje  w  sytuacji  zakłócenia  tego  procesu.  Dochodzi  do  tego  wówczas,  gdy  brak  jest
energii  lub  umiejętności,  by  sprostać  wymaganiom  i  obciążeniom  oraz  zachować  poczucie
równowagi i harmonii.

Kolejne ujęcie rozpowszechnione jest wśród nauk społecznych i przyjmuje, że u podstaw

zdrowia leży złożony i różnorodny zespół czynników, na który składają się zasoby genetyczne
oraz psychospołeczne, do których należy między innymi: wiara w siebie, wsparcie społeczne,
sposoby radzenia sobie w sytuacjach trudnych.

Radykalny zwrot, jaki dokonał się w sposobie myślenia o zdrowiu, doprowadził do

powstania  ekonomiczno-społecznego  modelu  zdrowia.  Według  modelu,  zdrowie  rozumiane
w kategoriach  pozytywnych,  to  pełnia  możliwości  zarówno  w  fizycznym  jak  i  społecznym
wymiarze  jego  funkcjonowania.  W  modelu  podkreśla  się  wieloczynnikowe  uwarunkowania
zdrowia oraz fakt, że tylko poprzez oddziaływania na wszystkie czynniki warunkujące zdrowie
człowieka  można  stworzyć  mu  szansę  osiągnięcia  potencjału,  jakim  dysponuje  w zakresie
swych  fizycznych,  psychicznych  i  społecznych  możliwości,  a  tym  samym  skutecznie
zapobiegać chorobom.

Potencjał jakim dysponuje człowiek w zakresie sprawności fizycznej i psychicznej zależy od:

–

właściwości biosfery,

–

środowiska przyrodniczego,

–

środowiska stworzonego przez ludzi,

–

środowiska społeczno-ekonomicznego,

–

cech biologicznych człowieka,

–

kultury i cech społeczności, w której żyje człowiek,

–

obowiązującego stylu życia,

–

systemu lecznictwa,

–

miejsca pracy,

–

rodziny i otrzymywanego wsparcia z jej strony,

–

osobistego zachowania każdej jednostki.
Zawsze jednak należy pamiętać, że ludzie różnie rozumieją czym jest zdrowie i różne

przypisują mu znaczenie. Dla wielu zdrowie wcale nie jest wartością nadrzędną i nie może być
traktowane jako główny regulator sposobu życia. Zdrowie nie jest celem samym w sobie,
a jedynie środkiem dla satysfakcjonującego życia.

Zdrowie jest:

–

wartością, dzięki której jednostka lub grupa może realizować swoje aspiracje i potrzebę
osiągania satysfakcji oraz zmieniać środowisko i radzić sobie w nim;

–

zasobem  (bogactwem)  dla  społeczeństwa,  gwarantującym  jego  rozwój  społeczny
i ekonomiczny;  tylko zdrowe społeczeństwo może tworzyć dobra materialne i kulturowe,
rozwijać się, osiągać odpowiednią jakość życia;

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

środkiem do osiągnięcia lepszej jakości życia.
Zdrowie nie jest stanem statycznym. We wszystkich okresach życia należy:

–

chronić je - czyli zapobiegać chorobom (profilaktyka),

–

doskonalić je, pomnażać, zwiększać jego potencjał (promocja zdrowia),

–

przywracać je, gdy pojawi się choroba (leczenie i rehabilitacja).
Potrzeby zdrowotne dzieli się na:

–

potrzeby bezwzględne,

–

potrzeby względne.

Potrzeby  bezwzględne  są  punktem  wyjścia  do  wychowania  zdrowotnego.  Wiążą  się  one
z instynktem  samozachowawczym  i  dotyczą  zabezpieczenia  życia  i  zdrowia  oraz
podstawowych  warunków  do  funkcjonowania  organizmu  (oddychanie,  ruch  dla  rozwoju
motorycznego, pożywienie dla przemiany materii).
Potrzeby  względne  są  wynikiem  rosnącej  wiedzy,  doświadczenia  oraz  oddziaływania
otaczających  wokół  wzorów.  Człowiek  stwarza  sobie  coraz  to  nowe  potrzeby,  niewiele
mające wspólnego z bezwzględnymi warunkami utrzymania się przy życiu.
Skala i poziom potrzeb zdrowotnych zależą od:

–

ogólnej kultury środowiska,

–

wieku,

–

tempa rozwoju fizycznego i psychicznego,

–

wykształcenia,

–

mody,

–

snobizmów lokalnych.
Potrzeby zdrowotne mogą pojawiać się i znikać, wzbogacać się i zubożać, zależnie od

zmieniającej  się  sytuacji  życiowej.  Zadaniem  wychowania  zdrowotnego  jest  więc  tak
pokierować  ewolucją  potrzeb  subiektywnych,  by  odpowiadały  one  potrzebom  obiektywnym
i realnym  możliwościom  ich  zaspokajania.  Warto  korygować  postawy  świadczące
o potrzebach  wyolbrzymionych  oraz  te,  które  skłaniają  ku  abnegacji.  Należy  we  wszystkim
zachowywać umiar i posługiwać się myśleniem zdroworozsądkowym.
Minimum  potrzeb  zdrowotnych  współczesnego  kulturalnego  człowieka  stanowi  oprócz
pewnego  komfortu  w zakresie samoobsługi higienicznej i zdrowotnych warunków otoczenia,
także

potrzeby

systematycznych

przeglądów

dentystycznych,

okresowej

kontroli

rentgenowskiej  płuc,  u  kobiet  –  cyklicznego  badania  cytologicznego,  ale  także  snu,
wypoczynku  oraz  innych  wynikających  z  trybu  życia  jednostki.  Należałoby  dodać,
że pomiędzy potrzebami a ich realizacją stoją odpowiednie motywy. Motyw stanowi pobudkę
postępowania, rację i motor działania.
Zachowania  zdrowotne  to  każde  intencjonalne  podjęte  działanie  jednostki,  mające  na  celu
utrwalenie lub podnoszenie potencjału zdrowia, niezależnie od jego skuteczności. Istotna jest
tu świadomość i celowość działania.

Niezależnie od zachowań intencjonalnych w życiu codziennym podejmujemy różne

rozmaite  formy  aktywności,  które  mają  wpływ  na  zdrowie  choć  nie  towarzyszy  im
uświadomiony  zamiar,  określa  się  je  jako  zachowanie  związane  ze  zdrowiem.  Ich  skutki  dla
zdrowia  mogą  być  pozytywne  lub  negatywne.  To  ostatnie  nazywane  zachowaniami
zagrażającymi zdrowiu lub też zachowaniami ryzykownymi.

Prowadzenie prozdrowotnego stylu życia zakłada realizację celowych działań

nakierowanych na zdrowie i eliminowanie zachowań zagrażających mu, istotnym elementem
jest tu poziom wiedzy i świadomości zdrowotnej jednostek.

Zachowania zdrowotne można określić jako postępowanie, działania (lub ich zaniechanie),

które bezpośrednio lub pośrednio wpływają na zdrowie i samopoczucie człowieka. Można
wyróżnić:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zachowania sprzyjające zdrowiu (prozdrowotne, pozytywne): aktywność fizyczna,

racjonalne odżywianie, utrzymywanie czystości ciała i otoczenia, zachowanie bezpieczeństwa,
utrzymywanie właściwych relacji między ludźmi, radzenie sobie ze stresem, poddawanie się
profilaktycznym badaniom

medycznym.

Zachowania zagrażające zdrowiu (antyzdrowotne, negatywne): palenie tytoniu,

nadużywanie alkoholu i używanie innych substancji psychoaktywnych, ryzykowne zachowania
seksualne.

Zdrowie zależy od wielu różnych czynników. Kanadyjski lekarz Marc Lalonde prowadził

badania, z których wynikało, że istnieją cztery grupy czynników, które mają największy wpływ
na nasze zdrowie, a mianowicie:
–

styl życia około – 50%;

–

środowisko fizyczne i społeczne życia, pracy, nauki – około 20%;

–

czynniki genetyczne – około 20%;

–

służba zdrowia – około 10%.

50%

20%

10%

styl zycia

środowisko

czynniki genetyczne

łużba zdrowia

Rys. 1. Czynniki warunkujące zdrowie tzw. „pola zdrowia” wg M. Lalonde’a [8, s. 55]

Wśród najważniejszych czynników warunkujących zdrowie wyróżniamy:
1. Genetyczne i adaptacyjne uwarunkowania zdrowia, rozumiane jako predyspozycja

dziedziczno-rodzinna, czyli rodzinnie uwarunkowana odporność lub podatność osobnicza
na określone stany chorobowe.

2. Środowiskowe uwarunkowania zdrowia związane ze:

–

środowiskiem wewnętrznym,

–

środowiskiem zewnętrznym (w tym również z czynnikami klimatyczno-
-pogodowymi),

–

środowiskiem zawodowym.

3. Uwarunkowania zdrowia związane z poziomem świadomości i oświaty zdrowotnej, stylem

życia oraz leczniczo-profilaktyczną działalnością służby zdrowia, których wyrazem są:
–

zwyczaje i styl życia,

–

nawyki i używki,

–

uzależnienia,

–

higiena życia codziennego,

–

racjonalna profilaktyka ekologiczna,

–

racjonalna profilaktyka żywieniowa.

4. Inne czynniki warunkujące zdrowie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Czynniki warunkujące zdrowie to między innymi:
–

niepalenie tytoniu,

–

ograniczone spożycie alkoholu,

–

aktywność fizyczna,

–

zdrowa zbilansowana dieta,

–

bezpieczne zachowania seksualne,

–

unikanie stresu i umiejętność jego rozładowania,

–

unikanie ekspozycji na słońce,

–

stosowanie się do zasad ruchu drogowego,

–

wykonywanie okresowych badań profilaktycznych,

–

samokontrola ciała, np. piersi u kobiet.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jak można zdefiniować pojęcie zdrowia?
2.  Jakie są czynniki warunkujące zdrowie?
3.  Czym charakteryzują się poszczególne ujęcia zdrowia?
4.  Jaka jest różnica pomiędzy modelem zdrowia biomedycznym a holistycznym?
5.  Jakie warunki muszą być spełnione, aby zdrowie zostało zachowane?
6.  Czym charakteryzuje się zachowanie zdrowotne?
7.  Jakie są zależności procentowe czynników warunkujących zdrowie?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ swój model trybu życia. Wnioski zapisz w tabeli.

I. Problem

II. Diagnoza

Jakie popełniam

błędy?

III. Co mogę

zmienić

natychmiast?

IV. Co chciałbym zrealizować

w późniejszym okresie

(przybliżony termin)

Właściwe odżywianie się

Sen

Aktywność fizyczna

Eliminowanie negatywnych
emocji

Właściwy wypoczynek

Eliminowanie uzależnień

Higiena osobista

Zachowania wobec środowiska

Badania profilaktyczne

Przestrzeganie przepisów BHP
w szkole, domu, pracy

Bezpieczne zachowania
seksualne

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym trybu życia,
2) wypełnić przygotowaną tabelę:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

wpisać w kolumnie II (diagnoza) to co wydaje Ci się oczywiste i co możesz zaliczyć
do swoich błędów,

–

wpisać w kolumnie III Co mogę i chcę zrobić już teraz, tylko to co chcesz i możesz
rzeczywiście zmienić w swym zachowaniu od zaraz,

–

wpisać w kolumnie IV Co chciałbym zrobić później – (kiedy?) to co chciałbyś zrobić,
ale do czego nie jesteś jeszcze gotowy/a. Jeżeli możesz zapisać przybliżony termin,

3) skonfrontować swoje wyniki z wynikami innych uczniów,
4) zaprezentować wyniki na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

wydrukowana tabela,

–

przybory do pisania,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca zachowania i czynników warunkujących i zagrażających
zdrowiu.

Ćwiczenie 2

Na podstawie filmu dydaktycznego przedstawiającego osoby, które mają różne podejścia

do własnego zdrowia. Określ wzorzec zdrowego człowieka.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  obejrzeć film dydaktyczny,
2)  zastanowić się nad problemami zdrowia współczesnego człowieka,
3)  sporządzić schemat wzorca zdrowia,
4)  skonfrontować swoje wyniki z wynikami innych uczestników ćwiczenia,
5)  zaprezentować wyniki na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

komputer z odtwarzaczem CD lub DVD,

–

rzutnik,

–

ekran ścienny,

–

czyste arkusze papieru,

–

przybory do pisania,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca współczesnych problemów i trendów zdrowia.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zdefiniować pojęcie zdrowia?



2) określić modele zdrowia?



3) posłużyć się podstawowymi pojęciami z zakresu zdrowia?



4) scharakteryzować czynniki wpływające na zdrowie?



5) wykazać różnicę pomiędzy modelem biomedycznym a holistycznym?



6) wykazać własne błędne zachowania zdrowotne?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Środowisko a zdrowie człowieka

4.2.1. Materiał nauczania

Od początku istnienia Ziemi, człowiek czerpał i czerpie wiele ze środowiska

przyrodniczego,  w  którym  żyje.  Interakcja,  czyli  sposób  oddziaływania  na  siebie  człowieka
i środowiska,  w  którym  żyje  jest  zależna  od  wielu  czynników.  Coraz  częściej  człowiek
wykorzystuje  środowisko  przyrodnicze  w  sposób  nie  do  końca  przemyślany,  prowadząc  do
nadmiernej eksploatacji  surowców  naturalnych, zanieczyszczając środowisko rożnego rodzaju
odpadami,  niszcząc  lasy,  wprowadzając  szkodliwe  substancje  do  atmosfery,  co
w konsekwencji prowadzi do ubożenia świata flory i fauny.

Współczesny człowiek stara się naprawiać wszelkie błędy swojego postępowania

względem  środowiska,  w  którym  żyje.  Wprowadza  nowoczesne  technologie  produkcyjne,
prowadzi  szeroko  pojętą  edukację  ekologiczną  wśród  dzieci  i  młodzieży,  wprowadza  nowe
formy  ochrony  przyrody  po  to,  by zachować środowisko naturalne w jak najmniej zmienionej
postaci. Jednym z ważniejszych elementów środowiska jest klimat, który ma wpływ na rozwój
wszystkich  istot  żyjących  na  Ziemi.  Rośliny  do  wzrostu  potrzebują  wody,  związków
mineralnych  i  powietrza.  Zwierzętom  do życia  konieczne  są:  woda,  pokarm  i  tlen.  Natomiast
wszystkim  organizmom  do  prawidłowego  rozwoju  niezbędna  jest  odpowiednia  temperatura
środowiska.  Dlatego  zachwianie  tej  równowagi  odbija  się  w  każdym  elemencie  ekosystemu,
a do  zaburzeń  tych  prowadzi  działalność  człowieka.  Bardzo  długo  ludzie  nie  zdawali  sobie
sprawy ze skali zmian dokonywanych przez nich w przyrodzie. Śmieci i odpady przemysłowe,
zanieczyszczone  i zatrute  wody  rzek,  jezior  i  mórz  oraz  skażone  powietrze  w  wielkich
miastach  i  okręgach  przemysłowych  to  dziś  najbardziej  widoczne  skutki  gospodarowania
człowieka. Zatrucie środowiska zagraża naszemu zdrowiu, a nawet życiu.

Skomplikowane powiązania między człowiekiem a jego środowiskiem (szeroko pojętym)

obrazuje tzw. Mandala Zdrowia. Jest to zbudowany na planie koła model ekosystemu
człowieka.

Rys. 2. Mandala Zdrowia. Model ekosystemu człowieka [12, s. 35]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Mandalę uznaje się za ilustrację modelu holistycznego i jednocześnie dynamicznego, gdyż

wskazuje  ona,  że  zdrowie  jest  determinowane  przez  fizyczne  i  społeczne  komponenty
środowiska oraz, że człowiek ma możliwość ich modyfikowania. Warte podkreślenia jest to, że
w modelu tym zdrowie najpierw ujmuje się z perspektywy jego istoty, a dopiero później odnosi
się  je  do  zjawisk  będących  jego  uzewnętrznieniem.  W  modelu  tym  zakłada  się  wzajemne
powiązania  pomiędzy  człowiekiem,  kulturą  a  środowiskiem.  Mandalę  tworzy  szereg  kręgów.
Holistycznie  rozumiany  człowiek  jest  umieszczony  w  jej  centrum.  Najbliższym  kręgiem
otaczającym  człowieka  jest  rodzina,  traktowana  jako  najważniejsza  struktura  pośrednicząca
między  jednostkami  i  instytucjami  społecznymi,  łagodząca  skutki  oddziaływania  społeczności
i kultury,  osłaniająca  przed  nimi.  Jednocześnie  rodzina  stanowi  najważniejszą  grupę
socjalizującą  człowieka,  która  odgrywa  zasadniczą  rolę  w  kształtowaniu  systemu  wartości,
z którego  wynikają  postawy  i  zachowania  zdrowotne.  Pozostałe  determinanty  zdrowia  są
rozmieszczone hierarchicznie na pozostałych kręgach. Najszersze kręgi stanowią kultura, czyli
wartości  kulturowe-  postawy  i  przekonania  oraz  biosfera  tak  ważna  dla  każdego  żywego
organizmu.

Na stan zdrowia wpływają również zmieniające się warunki środowiskowe. W dzisiejszych

czasach  dla  człowieka  bardzo ważna jest higiena psychiczna, mająca na celu ochronę zdrowia
psychicznego.  Psychika  ludzka  podlega  nieustannemu  działaniu  bardzo  wielu  bodźców, które
często  przekraczają  zdolności  adaptacyjne.  Powoduje  to  zaburzenia  równowagi  psychicznej,
doprowadzającej  do  wzmożonych  stanów  napięcia  emocjonalnego  i narastanie  konfliktów
wewnętrznych.

Zanieczyszczenie środowiska naturalnego stwarza duże niebezpieczeństwo dla odporności

człowieka.  Gdy  to  działanie  zostanie  zaburzone,  np.  przez  zanieczyszczone  środowisko,
dochodzi  do  uszkodzenia  mechanizmów obronnych  – zwiększona jest wówczas skłonność do
zachorowań.  Czynniki  zmniejszające  odporność organizmu,  znajdują  się w powietrzu,  którym
oddychamy, w pokarmach i pożywieniu, które spożywamy – w środowisku, w którym żyjemy.
Jednakże  to  sam  człowiek  przyczynił  się  do  tak  dużego  wzrostu  substancji  szkodliwych
w przyrodzie.  Zanieczyszczenia  środowiska  prowadzą  do  powstawania  chorób  człowieka.
Wiele  chorób  w  obecnym  czasie  nosi  nazwę  chorób  środowiskowych  lub  cywilizacyjnych.
Wiele  substancji  chemicznych  wnika  do  organizmu  ludzkiego  różnymi  drogami  powodując:
choroby  układu  krążenia,  choroby  układy  oddechowego,  choroby  skóry,  alergie  i  uczulenia,
choroby narządu słuchu i wzroku.

Emisje pyłów i gazów do atmosfery pochodzą z różnych źródeł, lecz największe

zagrożenie stanowi rozwój motoryzacji, transportu oraz górnictwo i hutnictwo.
Środowisko przyrodnicze jest systemem wzajemnie powiązanych elementów. Jeśli połączenia
te,  tzn.  przypływ  energii  i  obieg  materii,  funkcjonują  w  sposób  prawidłowy,  to  środowisko
pozostaje  w  stanie  równowagi,  tzw.  homeostazy.  Szczególnym  przykładem  jest  równowaga
chemiczna. Rozwój przemysłu, rolnictwa, motoryzacji doprowadził do zachwiania równowagi
chemicznej  środowiska.  Przejawia  się  to  w  stałym  napływie  do  środowiska  związków
chemicznych  szkodliwie  działających  na  żyjące  w  nim  organizmy,  w  tym  i  na  człowieka.
Szczególnie  niebezpiecznymi  truciznami  środowiskowymi  w  Polsce  są:  metale  ciężkie,  pyły,
związki siarki, związki azotu oraz pestycydy.

Działanie każdej z tych substancji na organizm zależy od rodzaju, stopnia toksyczności,

dawki, czasu działania oraz od drogi wprowadzenia jej do organizmu.

Obecnie zanieczyszczeniu uległy już praktycznie wszystkie elementy środowiska, przy

czym najwięcej uwagi poświęca się zanieczyszczeniom powietrza i wód, dziurze ozonowej
oraz kwaśnym deszczom, gdyż mają one bezpośredni wpływ na zdrowie i życie człowieka.

Od zarania dziejów przyroda utrzymywała planetę w stanie złożonej równowagi. Każda

żywa istota, każda roślina, skała czy kropla rosy, każde zwierzę miały swoje miejsce

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

i przeznaczenie. Świat przyrody rozkwitał długo przed tym, zanim pierwszy człowiek stanął na
planecie Ziemi. Ludzie pierwotni wierzyli, że człowiek stanowi cząstkę życia toczącego się na
Ziemi.  Ówcześni  ludzie  wiedzieli  o  czymś,  o  czym  współczesny  człowiek  zapomniał,
a mianowicie, że przyroda może istnieć bez człowieka, lecz on sam nie przetrwa ani chwili bez
przyrody.  Musimy  pamiętać,  że  środowisko  jest  dobrem  ogólnoludzkim.  Żyjemy  w  nim
i powinniśmy  je  chronić,  aby  zachować  tak  cenne  dla  nas  zdrowie.  Należy  zmniejszyć  emisję
zanieczyszczeń,  przez  zmianę  przestarzałych  technologii  na  nowoczesne,  mniej  szkodliwe  dla
środowiska, a także mniej ingerować w stan przyrody naturalnej.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jaki wpływ ma środowisko na ludzkie zdrowie?
2.  Czym jest Mandala Zdrowia?
3.  Jaką rolę odgrywa środowisko rodzinne w zachowaniu zdrowia?
4.  Co oznacza sformułowanie homeostaza?
5.  Które substancje stanowią niebezpieczne trucizny dla środowiska i zdrowia człowieka?
6.  Które  układy  wewnętrzne  organizmu  człowieka  są  szczególnie  narażone  na  choroby

w wyniku zanieczyszczenia środowiska?

7. Jakie działania człowieka na rzecz środowiska są konieczne, aby Ziemia przetrwała dla

potomnych?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dokonaj analizy zagrożeń ekologicznych w miejscu zamieszkania lub najbliższym

środowisku lokalnym.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  wyszukać informacje w Internecie na temat środowiska w regionie,
2)  dobrać zespół do wykonania ćwiczenia,
3)  przygotować  brystol  i  wynotować  zagrożenia  w  dowolnej  formie  (opisu,  rysunku,

schematu),

4)  wybrać lidera zespołu, który zaprezentuje wyniki pracy na forum grupy,
5)  porównać swoje wyniki z wynikami innych grup,
6)  opracować  wspólny  dla  całej  grupy  schemat  zagrożeń  i  działań  powodujących  poprawę

stanu środowiska w regionie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

komputer z dostępem do Internetu,

–

brystol formatu A1,

–

kolorowe markery,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca ekologii, środowiska i zdrowia człowieka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Określ, jakie działanie możesz zastosować „od zaraz”, aby działać na korzyść środowiska

a co za tym idzie i własnego zdrowia. Wynotuj działania i sposoby ich realizacji.

Rodzaj działania na rzecz środowiska

Sposób realizacji działania

np. pozbywanie się nieczystości

segregowanie odpadów i wyrzucanie do
odpowiednich pojemników

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  określić rodzaje działań i sposoby ich realizacji,
2)  wypełnić tabelę,
3)  dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia,
4)  zaprezentować wyniki pozostałym członkom grupy,

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

wydrukowana tabela,

–

przybory do pisania,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca zasobów środowiska i wpływu na zdrowie człowieka.

Ćwiczenie 3

Na rysunku (załącznik 1) zapisz te elementy środowiska, które szkodliwie oddziaływają na

człowieka.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przeanalizować elementy środowiska pod względem szkodliwości działania na człowieka,
2)  uzupełnić rysunek,
3)  zaprezentować wyniki na forum grupy,
4)  wyjaśnić wątpliwości, które nasuwały się podczas wypełniania rysunku,
5)  skonfrontować swoje wyniki z wynikami innych uczniów,

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

kopia rysunku do uzupełnienia (załącznik 1),

–

przybory do pisania,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca zdrowia i środowiska człowieka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Załącznik 1

1………………………………

7……………………………..

2. ……………………………..

8……………………………..

3………………………………

9……………………………..

4………………………………

10…………………………….

5………………………………

11…………………………….

6………………………………

12……………………………..

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić zagrożenia ekologiczne w twoim regionie?



2) zinterpretować Mandalę Zdrowia?



3) określić zachowania zagrażające środowisku?



4) wymienić substancje zagrażające zdrowiu?



5) wymienić działania sprzyjające zdrowiu w swoim najbliższym otoczeniu?



6) zdefiniować pojęcie homeostazy?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Profilaktyka i promocja zdrowia

4.3.1. Materiał nauczania

Profilaktyka oznacza prewencję, zapobieganie, to przede wszystkim szereg działań,

których celem jest zapobieganie chorobie bądź innemu niekorzystnemu zjawisku zdrowotnemu
przed jej rozwinięciem się, poprzez kontrolowanie przyczyn i czynników ryzyka. Profilaktyka
pozwala zapobiegać poważniejszym konsekwencjom choroby poprzez jej wczesne wykrycie
i leczenie.

Celem profilaktyki jest podejmowanie szybkich i skutecznych działań przywracających

zdrowie  oraz  zahamowanie  postępu  lub  powikłań  już  istniejącej  choroby.  W  konsekwencji
prowadzi  do  ograniczenia  niesprawności  i  inwalidztwa.  Istotnym  elementem  profilaktyki  jest
także  zapobieganie  powstawaniu  niekorzystnych  wzorów  zachowań  społecznych,  które
przyczyniają się do podwyższania ryzyka choroby.

Działania podejmowane w ramach profilaktyki mają za zadanie wydłużenie średniej

długości  życia  oraz  redukcję  ilości  przedwczesnych  zgonów  oraz  poprawienie  jakości  życia
przez  minimalizowanie  skutków  chorób  i niepełnosprawności,  a  także  promowanie zdrowego
stylu życia oraz poprawę warunków fizycznych i społecznych.
Wyróżnia się trzy poziomy działań profilaktycznych:
Profilaktyka  wczesna,  której  celem  jest  utrwalenie  prawidłowych  wzorców  zdrowego  stylu
życia  oraz  zapobieganie  rozprzestrzeniania  się  niekorzystnych  wzorców  zachowań,
w odniesieniu do osób zdrowych.
Profilaktyka pierwotna, zwana profilaktyką I fazy, której celem jest zapobieganie chorobom
poprzez  kontrolę  czynników  ryzyka,  w  odniesieniu  do  osób  narażonych  na  czynniki  ryzyka.
Przykładem mogą być:
–

szczepienia ochronne,

–

doradztwo genetyczne (wykluczenie chorób genetycznych u potomstwa osób narażonych
na choroby genetyczne),

–

udzielanie wsparcia psychicznego u osób podatnych na depresję (np. u osób samotnych,
starszych, nieuleczalnie chorych, pogrążonych w żałobie),

–

kontrola wagi w celu wykluczenia otyłości, anoreksji, bulimii oraz innych dolegliwości,

–

programy wspomagające szerzenie zdrowego stylu życia (np. antynikotynowy,
antyalkoholowy, wady cewy nerwowej u dzieci),

–

zakaz palenia w miejscach publicznych, nakaz zapinania pasów bezpieczeństwa
w samochodzie, przestrzeganie określonej prędkości na drogach.

Profilaktyka wtórna, zwana profilaktyką II fazy, celem jest zapobieganie konsekwencjom
chorób dzięki ich wczesnemu wykryciu i leczeniu. Przykładami mogą być:
–

przesiewowe badania skriningowe, czyli zorganizowane działania polegające na wczesnym
wykryciu w populacji chorób lub stanów patologicznych, posługując się masowymi,
prostymi i bezpiecznymi testami diagnostycznymi,

–

programy obserwacji oraz regularna ocena rozwoju dziecka,

–

badania w zakresie wykrycia chorób nowotworowych (np. rak piersi, rak szyjki macicy,
rak jąder),

–

działanie edukacyjne na rzecz osób z małych miast i wsi (możliwość wykonania badań
mammograficznych, cytologii, oddania krwi w przystosowanych do tego pojazdach
dojeżdżających na miejsce),

–

badania niemowląt w zakresie chorób metabolicznych (po urodzeniu, za zgodą rodziców),

–

monitorowanie przypadków chorób tarczycy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Profilaktyka trzeciorzędowa, zwana profilaktyką III fazy, gdzie działania mają na celu
zahamowanie postępu choroby oraz w miarę możliwości ograniczenie jej powikłań.

Promocja zdrowia jest koncepcją i strategią działań dla zdrowia. Narodziła się w latach

siedemdziesiątych.  Jej  podstawowe  założenia  sformułowano  w  czasie  I  Konferencji  Promocji
Zdrowia w Ottawie w Kanadzie i zamieszczono je w tzw. Karcie Ottawskiej w 1986 roku.
Promocja  zdrowia  to  proces  umożliwiający  ludziom  zwiększenie  kontroli  nad  własnym
zdrowiem,  jego  poprawę  i  utrzymanie.  W  celu  osiągnięcia  całkowitego  dobrostanu  (dobrego
samopoczucia)  fizycznego,  psychicznego  i  społecznego,  zarówno  jednostka  jak  i  grupa
społeczna,  muszą  umieć  określać  i  urzeczywistniać  swoje  aspiracje,  zaspokajać  potrzeby,
radząc  sobie  z  wyzwaniami  swojego  środowiska  w  jego  istniejącym  stanie  lub  dokonując
w nim odpowiednich zmian.
Zdrowie  należy  rozpatrywać  w  kategoriach  zasobu,  na  którym  człowiek  opiera  się  w  swoim
codziennym życiu, a nie traktować jako cel, do którego zmierza.
Zdrowie  to  koncepcja  pozytywna  kładąca  nacisk  zarówno  na  pełną  sprawność  fizyczną,  jak
i na sprawność życiową w wymiarze jednostkowym i społecznym.
W  związku  z  tym  odpowiedzialność  za  rozwinięcie  działań  promocyjnych  dla  zdrowia  spada
nie  tylko  na  służbę  zdrowia,  lecz  spoczywa  również  na  tych  wszystkich  dziedzinach
aktywności  społecznej,  które  wywierają  wpływ  na  zdrowy  styl  życia  i  szeroko  pojmowane
dobre samopoczucie wszystkich członków społeczeństwa.
Analizując definicję można stwierdzić, że:
–

proces stanowi serię działań i zmian, długotrwałych, które pozostają ze sobą w związku
przyczynowym, które ludzie powinni podejmować w celu poprawy zdrowia
i samopoczucia,

–

ludzie są uczestnikami procesu, są to zarówno jednostki, grupy, społeczeństwo uznając, że
sami ponoszą odpowiedzialność za zdrowie własne i innych,

–

kontrola stanowi wgląd we własne zdrowie oraz troskę o nie.

Istnieją cztery poziomy promocji zdrowia:
1. Poziom środowiskowy (podejście siedliskowe) stanowiące oddziaływanie na środowisko

życia, pracy nazywane „ochroną zdrowia”. To różnego rodzaju działania promocyjne
(„bezpieczne miasto”, „zdrowy dom”).

2. Poziom społeczny – oddziaływanie na grupy społeczne i inne elementy struktury

społecznej. Tworzenie i propagowanie nowych, sprzyjających zdrowiu wzorów
i standardów zachowań. Sposobem oddziaływania jest reklama, polityka fiskalna, zmiany
w ustawodawstwie oraz działania edukacyjne.

3. Poziom organizacyjny (instytucjonalny) – instytucje jako ośrodki promocji zdrowia

(„zdrowa szkoła”, „zdrowy szpital”). Służy tworzeniu kultury sprzyjającej zdrowiu
w środowisku pracy.

4. Poziom indywidualny – dotyczy zmian zachowań na poziomie jednostkowym.

W obrębie promocji zdrowia zostały wytyczone główne obszary związanych z nią działań,

a mianowicie:
–

budowanie polityki prozdrowotnej państwa,

–

tworzenie środowisk sprzyjających zdrowiu,

–

rozwijanie indywidualnych umiejętności służących zdrowiu,

–

wzmacnianie działań społeczeństwa na rzecz zdrowia.

W założeniach tych człowiek jest podmiotem promocji zdrowia i powinien mieć warunki do
uczestnictwa we wszystkich etapach podejmowanych w jej ramach działań.

Promocja zdrowia wyraźnie odróżnia się od profilaktyki i w związku z tym obie wymagają

odmiennych strategii działań.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Dla promocji zdrowia punktem wyjścia jest zdrowie rozumiane jako szeroko pojęty

dobrostan, a celem – jego potęgowanie i pomnażanie potencjału zdrowotnego.

Profilaktyka jest ukierunkowana na utrzymanie posiadanego stanu zdrowia (status quo)

przez przeciwdziałanie czynnikom prowadzącym do rozwoju choroby, będącej w tym
podejściu centralną kategorią pojęciową.

Takie rozumienie promocji zdrowia i profilaktyki uwzględnia jednocześnie możliwość

wzajemnego przenikania się podejmowanych w ich ramach działań, które w pewnych
okolicznościach są w stosunku do siebie wyraźnie komplementarne.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jak można zdefiniować pojęcie profilaktyki?
2.  W jaki sposób można dokonać podziału działań profilaktycznych?
3.  Czym zajmują się badania skriningowe?
4.  Jaka jest różnica pomiędzy profilaktyką a promocją zdrowia?
5.  Jakie są poziomy promocji zdrowia?
6.  Jakie obszary występują w obrębie promocji zdrowia?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wykonaj plan działań profilaktycznych dotyczących środków uzależniających możliwy do

zastosowania w twojej szkole.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  określić sposób zaprezentowania formy planu działań profilaktycznych,
2)  znaleźć w Internecie potrzebne informacje dotyczące środków uzależniających,
3)  zapisać pomysły na kolorowych kartkach,
4)  przyczepić kolorowe kartki na przygotowaną tablicę pokrytą materiałem,
5)  zaprezentować zadanie na forum grupy,
6)  porównać swoje wyniki z wynikami innych uczniów,
7)  wskazać obszary własnych zachowań wymagających poprawy i doskonalenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

komputer z dostępem do Internetu,

–

karton A1 lub tablica pokryta materiałem,

–

kolorowe kartki,

–

kolorowe flamastry,

–

pinezki,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca profilaktyki zdrowotnej.

Ćwiczenie 2

Zaplanuj dzień życia w taki sposób, aby był wzorcem promującym zdrowie (pamiętając

o uwzględnieniu diety, ruchu, odpoczynku, relaksu, higieny fizycznej i psychicznej).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  określić elementy, które należy uwzględnić przy tworzeniu wzorca,
2)  dokonać wyboru metody prezentacji wzorca,
3)  zaprezentować zadanie na forum grupy,
4)  porównać swoje wyniki z wynikami innych uczniów,
5)  wskazać obszary własnych zachowań wymagających poprawy i doskonalenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

materiały piśmiennicze,

–

arkusze papieru,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca zdrowia, zachowań zdrowotnych, promocji zdrowia.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zdefiniować pojęcie profilaktyki?



2) dokonać podziału działań profilaktycznych?



3) podać przykłady profilaktyki pierwotnej?



4) odróżnić profilaktykę od promocji zdrowia?



5) określić nazwę dokumentu, w którym zapisana jest obecnie

obowiązująca definicja promocji zdrowia?



6) określić cel profilaktyki trzeciorzędowej?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Edukacja zdrowotna i zdrowy styl życia

4.4.1. Materiał nauczania

Oddziaływania związane ze zdrowiem człowieka można określać terminami: wychowanie

zdrowotne i edukacja zdrowotna.

Obiektem zainteresowania współczesnej edukacji zdrowotnej jest nie tylko choroba, lecz

również fizyczny, psychospołeczny i duchowy dobrostan człowieka.

Głównym zadaniem edukacji zdrowotnej jest tworzenie podmiotowych i środowiskowych

warunków do kształtowania sfery ludzkich zachowań związanych ze zdrowiem oraz
przygotowanie człowieka do wprowadzenia sprzyjających zdrowiu zmian w sobie samym
i

otaczającym środowisku.

Edukacja zdrowotna obejmuje ogół intencjonalnych i nieświadomych oddziaływań na

jednostki  i  grupy  społeczne  oraz  własną  aktywność  człowieka,  które  poprzez  pozytywny
wpływ  na  jego  rozwój  i  budowanie  potencjału  zdrowotnego,  umożliwiają  mu  stawanie  się
świadomym  modelatorem  własnego  zdrowia  oraz  podejmowanie  działań  na  rzecz  zdrowia
innych ludzi.
Edukacja  zdrowotna  dąży  do  poprawy  i  ochrony  zdrowia,  poprzez  stymulowanie  procesu
uczenia zmian w zachowaniu jednostek. Edukacja przebiega tu dwutorowo:
1)  w drodze bezpośredniej edukacji jednostek,
2)  poprzez użycie w celach edukacyjnych środków masowego przekazu.
Działania skierowane na edukację i rozwój jednostek obejmują:
–

podnoszenie poziomu wiedzy o zdrowiu,

–

poradnictwo z zakresu zagrożeń zdrowia,

–

budowanie wysokiej samooceny oraz samodzielności.

Edukacja poprzez środki masowego przekazu ma charakter bezosobowy i obejmuje:
–

podnoszenie poziomu świadomości społecznej,

–

kreowanie właściwego klimatu wokół problemów zdrowotnych,

–

poradnictwo z zakresu zagrożeń zdrowia.

Edukacja poprzez środki masowego przekazu może przybierać formę reklamy, marketingu lub
serwisu informacyjnego, natomiast wykorzystywać do tego celu można zarówno radio,
telewizję, prasę, Internet oraz inne formy publikacji [26].

Wychowanie zdrowotne stanowi kategorię podrzędną w stosunku do edukacji

zdrowotnej  i  odnosi  się  do  intencjonalnych  działań  pedagogicznych  ukierunkowanych  na
kształtowanie  składników  osobowości  człowieka,  uczestniczących  w  wyzwalaniu  motywacji
do  podejmowania  aktywności  prozdrowotnej  lub  też  w  inny  sposób  z  tą  aktywnością  są
związane.

Wyróżnia się kilka faz wychowania zdrowotnego, a mianowicie:

1) Faza heteroedukacji (okres wczesnego dzieciństwa) – dotyczy zabiegów pielęgnacyjnych,

opiekuńczych i profilaktycznych, które zapewniają rodzice i opiekunowie.

2) Faza pośrednia (okres przedszkolny i wczesnoszkolny) – wzrasta udział w staraniu się

o własne zdrowie, rozwija się świadomość i poczucie odpowiedzialności za własne nawyki
i przyzwyczajenia.

3) Faza autoedukacji (okres dojrzewania) – młody człowiek staje się świadomym wytwórcą

własnego zdrowia; zwiększa się wiedza i zainteresowanie zdrowiem, następuje zmiana
stylu życia (często w tym okresie młodzież zostaje wegetarianami, uprawia sporty
ekstremalne).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4) Faza heteroedukacji odwróconej (wiek dojrzały) – dotyczy osób dorosłych będących

w roli wychowawców innych.
Twórca polskiej pedagogiki zdrowia M. Demel zdefiniował, że „wychowanie zdrowotne

jest integralną częścią kształtowania pełnej osobowości, a polega ona na:
–

wytwarzaniu

nawyków

bezpośrednio

lub

pośrednio

związanych

ochroną

doskonaleniem zdrowia fizycznego i psychicznego,

–

wyrabianiu odpowiednich sprawności,

–

nastawieniu woli i kształtowaniu postaw umożliwiających stosowanie zasad higieny,
skuteczną pielęgnację, zapobieganie chorobom i leczenie,

–

pobudzaniu pozytywnego zainteresowania sprawami zdrowia przez epizodyczne
i

systematyczne wzbogacanie i pogłębianie wiedzy o sobie, jak też o prawach rządzących

zdrowiem publicznym”.

Wyróżnia się kilka etapów edukacji zdrowotnej:
–

uświadomienie sobie pojęcia i znaczenia zdrowia,

–

identyfikacja własnych problemów (potrzeb),

–

podjęcie decyzji o działaniu w celu rozwiązania własnych problemów i zdobywania
odpowiednich umiejętności,

–

działania na rzecz poprawy swojego zdrowia,

–

przekazywanie wiedzy, podejmowanie decyzji, dokonywanie wyborów i działanie
dotyczące własnego zdrowia.
Edukacja zdrowotna obejmuje również te działania, których efektem są zmiany na

poziomie polityki państwa sprzyjające poprawie środowiskowych i społecznych uwarunkowań
zdrowia.

Wielostronność podejmowanych działań w zakresie społecznego systemu oddziaływań

wychowawczych,  zwanego  społeczną  edukacją  zdrowotną  wymaga  zaangażowania  wielu
dyscyplin  naukowych,  m.in.  pedagogiki  zdrowia,  pedagogiki  społecznej, psychologii  zdrowia,
higieny,  epidemiologii  i  innych.  Cele  naczelne  edukacji  zdrowotnej  odnoszące  się  do
wybranych kategorii odbiorców przedstawiono w tabeli 2 poniżej.

Tabela. 2. Cele naczelne edukacji zdrowotnej odnoszone do różnych odbiorców [12, s. 181]

Odbiorca edukacji zdrowotnej

Cel naczelny

decydenci na poziomie polityki
państwowej w sektorach
pozamedycznych

kształtowanie poczucia odpowiedzialności za
zdrowie innych ludzi oraz przekonania
o posiadaniu mocy sprawczej do jego kreowania

zbiorowość ulokowana w siedlisku
(szkole, miejscu pracy)

kształtowanie przekonania o możliwości
dokonywania zmian na rzecz podwyższenia
zasobów zdrowotnych swojego siedliska oraz
kompetencji do podejmowania związanych
z nimi działań

pacjenci

przekazanie wiedzy na temat zachowań
sprzyjających utrzymaniu i poprawie zdrowia
oraz nabycie kompetencji do udziału w terapii

grupa zawodowa nauczycieli

kształtowanie umiejętności diagnozowania
potrzeb zdrowotnych wychowanków oraz
kompetencji do udziału w procesie wychowania
zdrowotnego

dzieci i młodzież objęta obowiązkiem
szkolnym

kształtowanie „osobowości dbającej o zdrowie”

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Dokładne sprecyzowanie celów decyduje o kierunkach podejmowanych działań i wpływa

na poziom ich efektywności, mimo że wymaga wysiłku.

Istotne zasady edukacji zdrowotnej to między innymi:

–

poszerzanie wiedzy o sobie samym,

–

utrzymywanie sił obronnych organizmu w stałej gotowości stosując szczepienia ochronne,
badania okresowe,

–

zażywanie

leków

tylko

pod

kontrolą

lekarza

nienadużywanie

środków

farmakologicznych takich jak antybiotyki, leki przeciwbólowe, witaminy (Polska jest
jednym z krajów świata, gdzie jest największe spożycie tego typu specyfików),

–

utrzymywanie wysokiego poziomu aktywności ruchowej,

–

prawidłowa, zharmonizowana i dopasowana do wieku i stylu życia dieta,

–

hartowanie się – uodparnianie na ekstremalne warunki,

–

rozwijanie umiejętności radzenia sobie ze stresem,

–

eliminowanie nałogów,

–

zachowanie postawy optymistycznej,

–

życzliwy i otwarty stosunek do ludzi.
Warto wspomnieć, ze wpływ rodziny na zdrowie jej członków jest oczywistą

konsekwencją  faktu,  iż  rodzina  stanowi  podstawową  grupę  społeczną,  w  której  funkcjonuje
człowiek.  Dom  rodzinny  jest  jednocześnie  pierwszym  i  najważniejszym  środowiskiem
wychowywania  i  socjalizacji  dzieci  i  młodzieży,  dlatego  też  niekwestionowane  jest  jego
uczestnictwo  w  formowaniu  ich  potencjału  zdrowotnego.  Tak  więc  rodzice,  opiekunowie
powinni  być  świadomi,  że  ich  własny  styl  życia  jest  dla  dziecka  wzorem,  który  odciśnie
znaczące piętno na jego stosunku do życia, zdrowia i otaczającej rzeczywistości.

Szkoła stanowi obok rodziny podstawową grupę społeczną, której zadaniem jest

przygotować dzieci i młodzież do podjęcia ról i zadań czekających na nich w dorosłym życiu.
Nadrzędnym  celem  działalności  edukacyjnej  szkoły  jest  dążenie  do  wielostronnego  rozwoju
ucznia,  obejmującego  intelektualny,  psychiczny,  społeczny,  zdrowotny,  estetyczny,  moralny
i duchowy wymiar jego osobowości. Aby ten cel mógł być osiągnięty, niezbędne jest tworzenie
sprzyjających tej działalności materialnych i psychospołecznych warunków. Ponieważ edukacja
człowieka  w  zakresie  zdrowia  sprzyja  budowaniu  jego  potencjału  zdrowotnego  oraz  jest
najbardziej opłacalną z ekonomicznego punktu widzenia inwestycją w zdrowie społeczeństwa,
udział szkoły w edukacji zdrowotnej uczniów powinien być jej priorytetową powinnością.
Zdrowy styl życia

Włączeniu się nauk medycznych i społecznych w promowanie prozdrowotnego stylu życia

jako sposobu na osiągnięcie przez jednostki i społeczeństwa lepszego stanu zdrowia sprzyjało
upowszechnianie  się  holistycznego  podejścia  do  zdrowia.  Jak  wcześniej  wspomniano
w Raporcie  Lalonde’a  [8],  styl życia  związany  ze zdrowiem decyduje  w największym stopniu
o jego  jakości  –  jego  udział  w  determinowaniu  zdrowia  w  skali  populacji został  określony  na
około  50%.  Można  więc  przyjąć, że  każdy człowiek  może  być  kreatorem  własnego  zdrowia,
obraz jego stylu życia jest w znacznym stopniu efektem indywidualnych decyzji i wyborów.

Styl życia dotyczy zakresu i form codziennych zachowań jednostek lub grup,

specyficznych dla ich usytuowania społecznego, a dzięki temu umożliwiających społeczną
lokalizację ludzi, a także charakterystycznej dla grup i jednostek konfiguracji pewnych
zachowań.

Styl życia to codzienne zachowania, specyficzne dla danej jednostki lub zbiorowości.

Zakłada się, że styl życia kształtuje się w procesie wzajemnego oddziaływania bardzo szeroko
pojętych warunków życia oraz indywidualnych wzorów zachowań, określonych czynnikami
społeczno-kulturowymi oraz cechami osobistymi jednostek.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Definicja proponowana przez WHO brzmi: ”styl życia to sposób życia oparty o wzajemny

związek pomiędzy warunkami życia w szerokim sensie a indywidualnymi wzorami zachowań,
zdeterminowanymi przez czynniki społeczno-kulturowe i cechy indywidualne”.

O zdrowiu człowieka decydują:

−

zachowania ukierunkowane na zdrowie,

−

zachowania związane ze zdrowiem.
Zachowania ukierunkowane na zdrowie są podejmowane świadomie i ukierunkowane na

określone cele zdrowotne związane z ochroną, zachowaniem lub promowaniem zdrowia.

Zachowania związane ze zdrowiem obejmują zachowania składające się na codzienne

funkcjonowanie człowieka, wpływające na jego zdrowie, niezależnie od tego, czy fakt ten jest
świadomy czy nie. Zachowania te często mają charakter nawykowy i są uruchamiane w chwili
relaksu,  pracy  lub  rozrywki.  Zachowania  związane  ze  zdrowiem,  to  także  różne  sposoby
reagowania  w  sytuacjach  określanych  jako  zagrażające  tzw.  dobrostanowi.  Aktywność
przejawiana w  takich  momentach  jest oceniana jako niekorzystna lub ryzykowna dla zdrowia.
Zachowania nawykowe dotyczą różnych aspektów codziennego życia człowieka, czyli między
innymi:
–

czynności higieniczne (sposób, częstotliwość i okoliczności ich wykonywania);

–

zachowania żywieniowe (regularność spożywania posiłków i specyfika diety);

–

czynności wykonywane w sytuacjach wymagających przestrzegania zasad bezpieczeństwa
(zapinanie pasów bezpieczeństwa w samochodzie, noszenie ubrań ochronnych
w określonych zawodach);

–

nawyki w zakresie pory snu oraz rytmu pracy lub nauki oraz wypoczynku;

–

nawyki w zakresie sposobów spędzania wolnego czasu i aktywności ruchowej.

Warto nadmienić, iż styl życia zależy od:
–

kultury w jakiej się bytuje,

–

norm społecznych,

–

środowiska,

–

warunków życia,

–

indywidualnych wartości,

–

postaw,

–

wiedzy i przekonań,

–

ogólnej ekonomii,

–

polityki i organizacyjnej struktury społeczeństwa.
Gdy człowiek jest zdrowy, może prawdziwie cieszyć się życiem. Dobry stan zdrowia

oznacza  stały  i  wysoki  poziom  energii,  równowagę  emocjonalną,  jasność  umysłu,  odporność
na  choroby,  oraz  umiejętność  obrony  przed  nimi,  prowadzącą  w  rezultacie  do  spowolnienia
procesu starzenia i długiego życia. Zdrowie jest nie tylko brakiem cierpienia i bólu fizycznego,
ale rzeczywistym stanem naszego ciała i umysłu, w którym możemy bez przeszkód cieszyć się
i korzystać  z  życia.  Stosowanie  właściwej  diety,  ruch,  życie  w  zdrowym  środowisku,  zmiana
złych nawyków  oraz  odpowiednie  radzenie sobie z  napięciem  i  stresem  to recepta  na zdrowy
styl życia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jak można zdefiniować „edukację zdrowotną”?
2.  Czym charakteryzują się fazy wychowania zdrowotnego?
3.  Czym różni się wychowanie zdrowotne i edukacja zdrowotna?
4.  Jakie są zasady edukacji zdrowotnej?
5.  Jakie podmioty maja największy wpływ na zdrowie człowieka?
6.  Na czym polega zdrowotny styl życia?
7.  Jakie zachowania decydują o zdrowiu?
8.  Od jakich czynników zależy styl życia?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ plusy i minusy płynące z prowadzenia zdrowego stylu życia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  określić formę zaprezentowania ćwiczenia,
2)  wymienić wszystkie korzyści i wady zdrowego stylu życia;
3)  umieścić  propozycje  (do  wyboru:  na kartonie, tablicy na magnesy, tablicy typu flip-chart,

w formie prezentacji) do zaprezentowania grupie,

4) dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia,
5) zaprezentować pracę grupy na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

karton formatu A1,

–

markery, mazaki,

–

kolorowe karteczki,

–

do wyboru: tablica na magnesy, tablica typu flip-chart,

–

komputer z zainstalowanym programem do prezentacji multimedialnych Power Point lub inny,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca zdrowego stylu życia.

Ćwiczenie 2

Opracuj program edukacyjny promujący zdrowie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  dokonać wyboru elementów, które będą zawarte w programie,
2)  opracować program,
3)  zaprezentować opracowany program promujący zdrowie na forum grupy,
4)  przedyskutować propozycje poszczególnych grup,
5)  stworzyć  jeden  wspólny  program  promujący  zdrowie,  wykorzystując  najlepsze  elementy

ze wszystkich grup.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

arkusze papieru A4,

–

materiały piśmiennicze,

–

literatura z rozdziału 6 dotyczący zdrowia, promocji zdrowia, edukacji zdrowotnej,
zdrowego stylu życia.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wyjaśnić pojęcie „edukacji zdrowotnej”?



2) scharakteryzować fazy wychowania zdrowotnego?



3) wskazać odbiorców edukacji zdrowotnej?



4) rozpoznać nieprawidłowości w zakresie własnego stylu życia?



5) zastosować elementy zdrowego stylu w życiu codziennym?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1.  Przeczytaj uważnie instrukcję.
2.  Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3.  Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4.  Test  zawiera  20  zadań.  Do  każdego  zadania  dołączone  są  4  możliwości  odpowiedzi.

Tylko jedna jest prawidłowa.

5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce

znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż rozwiązanie

zadania na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

8. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Powodzenia!

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Spośród czynników, które wywierają największy wpływ na nasze zdrowie wg Lalonde’a

prawidłową wartość procentową przedstawia rysunek dotyczący
a)  stylu życia.
b)  środowiska fizycznego i społecznego.
c)  czynników genetycznych.
d)  służby zdrowia.

2. Schematyczne powiązanie człowieka ze środowiskiem obrazuje

a)  Mandala Zdrowia.
b)  Raport Lalonde’a.
c)  Raport Mandala.
d)  Schemat Domela.

3. Pozytywne działanie na rzecz środowiska to

a) segregowanie odpadów, rozwój przemysłu, karczowanie lasów.
b) zalesianie terenów, wypalanie traw, wyrzucanie zużytych baterii do odpowiednich

pojemników.

c) tworzenie szkółek leśnych, oszczędna gospodarka wodna, segregacja odpadów.
d) wypalanie traw, segregacja odpadów, rozwój przemysłu papierniczego.

4. Podstawowe założenia promujące zdrowie zamieszczono w

a)  Raporcie Lalonde’a.
b)  Mandali Zdrowia.
c)  Karcie Ottawskiej.
d)  Konstytucji WHO.

5. Badania skriningowe

a)  polegają na regularnej ocenie stanu zdrowia dziecka.
b)  są działaniami edukacyjnymi na rzecz osób z małych miasteczek i wsi.
c)  to zorganizowane działania polegające na wczesnym wykryciu w populacji chorób lub

stanów patologicznych.

d) to wybiórcze testy diagnozujące zachorowalność na choroby cywilizacyjne.

6. Twórcą polskiej pedagogiki zdrowia jest

a)  W. Okoń.
b)  Cz. Kupisiewicz.
c)  M. Lalonde.
d)  M. Demel.

styl życia

50%

środowisko

40%

czynniki

genetyczne

służba

zdrowia

10%

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7. Model biomedyczny zakłada, że

a) ciało jest maszyną, którą można całkowicie zrozumieć.
b) organizm człowieka jest żywym systemem, którego podsystemy są ze sobą wzajemnie

powiązane.

c) ziołolecznictwo jest jedyną słuszna drogą ku zdrowiu.
d) otoczenie społeczno-fizyczne ulega ciągłym zmianom.

8. Sformułowanie „holistyczny” oznacza

a)  zwięźle.
b)  poza kontrolą.
c)  całościowo.
d)  jednowymiarowo.

9. Model holistyczny

a)  skupia uwagę na przebiegu choroby.
b)  jest jednowymiarowy.
c)  wyznacza lekarzowi monopol na wiedzę o zdrowiu.
d)  skupia uwagę na przyczynie choroby.

10. Zdrowie to

a)  brak choroby.
b)  całkowity dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny.
c)  dobrostan fizyczny i psychiczny.
d)  brak niedomagań.

11. Zdrowie człowieka zależy przede wszystkim od

a)  właściwej diety.
b)  odpowiedniej ilości ruchu.
c)  stylu życia.
d)  środowiska stworzonego przez ludzi.

12. Potrzeby zdrowotne dzieli się na

a)  względne i bezwzględne.
b)  nadrzędne i podrzędne.
c)  systemowe i podsystemowe.
d)  ogólne i szczegółowe.

13. Zachowania zdrowotne sprzyjające zdrowiu to

a)  aktywność fizyczna, częste stosowanie środków przeciwbólowych, odpowiednia dieta.
b)  właściwa dieta, radzenie sobie ze stresem, przygodne kontakty seksualne.
c)  palenie tytoniu, higiena ciała, wykonywanie badań profilaktycznych.
d)  utrzymywanie  właściwych  relacji  między  ludźmi,  racjonalna  dieta,  higiena  osobista

i otoczenia

14. Homeostaza w środowisku oznacza

a)  zaburzenie.
b)  równowagę.
c)  sprzeczność lub niezgodność.
d)  występowanie niekorzystnych czynników przyrodniczych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15. Profilaktyka

a)  pozwala zapobiegać poważniejszym konsekwencjom chorób.
b)  umożliwia zwiększenie kontroli nad zdrowiem, jego poprawą i utrzymaniem.
c)  odnosi się do działań pedagogicznych, ukierunkowanych na kształtowanie osobowości.
d)  dotyczy systemu oddziaływań promujących zdrowie.

16. Szczepienia ochronne są przykładem

a)  profilaktyki wtórnej.
b)  profilaktyki trzeciorzędowej.
c)  profilaktyki wczesnej.
d)  profilaktyki pierwotnej.

17. Faza heteroedukacji odwróconej obejmuje

a)  okres wczesnego dzieciństwa.
b)  okres wieku dojrzałego.
c)  okres przedszkolny i wczesnoszkolny.
d)  okres dojrzewania.

18. Edukacja zdrowotna

a)  stanowi kategorię podrzędną w stosunku do wychowania zdrowotnego.
b)  stanowi kategorię równorzędną w stosunku do wychowania zdrowotnego.
c)  stanowi kategorię nadrzędną w stosunku do wychowania zdrowotnego.
d)  nie ma nic wspólnego z wychowaniem zdrowotnym.

19. Styl życia zależy od

a)  środowiska, indywidualnych wartości, kultury bytu, warunków życia.
b)  trendów.
c)  tylko i wyłącznie od postawy wobec życia.
d)  polityki organizacyjnej struktury społeczeństwa.

20. Zdrowy styl życia nie obejmuje

a)  unikania czynności męczących.
b)  racjonalnej diety.
c)  właściwej gospodarki czasem wolnym.
d)  działań współgrających ze środowiskiem przyrodniczym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Prowadzenie działań profilaktycznych i promocji zdrowia

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1. Aronson E.: Człowiek istota społeczna. PWN, Warszawa 2005
2. Bishop G.D.: Psychologia zdrowia pod red. J. Karskiego. Promocja zdrowia. Sanmedia,

Warszawa 2000

3. Capra F.: Punkt zwrotny. Nauka, społeczeństwo, nowa kultura. tłum. E. Woydyłło. PIW,

Warszawa 1987

4.  Demel M.: O wychowaniu zdrowotnym. PZWS, Warszawa 1968
5.  Demel M.: Pedagogika zdrowia. WSiP, Warszawa 1980
6.  Dubos R.: Człowiek. Środowisko. Adaptacja. PZWL, Warszawa 1970
7.  Formański J.: Psychologia. Podręcznik dla szkół medycznych. PZWL, Gdańsk 2003
8.  Gniazdowski A.: Zachowania zdrowotne. IMP, Łódź 1990
9.  Heszen-Niejadek I. (red).: Psychologia zdrowia. PWN, Warszawa1997
10.  Karta Ottawska [w:] Karski J.B., Słońska Z., Wasilewski B.W. (red.): Promocja zdrowia
11.  Konstytucja Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) 1943
12.  Kowalski M., Gaweł A.: Zdrowie – wartość – edukacja. Impuls, Kraków 2007
13.  Krzywda-Pogorzelski  M.:  Geografia  –  spojrzenie  na Ziemię  i  środowisko.  Encyklopedia.

PWN, Warszawa 2002

14. Ress S., Graham R.S.: Bądź sobą. Książka i wiedza, Warszawa 1996
15. Rober A.S., Rober E.S.: Słownik psychologii. Wydawnictwo Naukowe Scholar,

Warszawa 2005

16.  Siciński A.: Styl życia – problemy pojęciowe i teoretyczne. PWN, Warszawa 1976
17.  Siuta J.(red.): Słownik Psychologii. Wydawnictwo Zielona Sowa, Kraków 2005
18.  Sperling A.P.: Psychologia. Zysk i S-ka, Poznań 1995
19.  Szewczuk W.(red.): Słownik psychologiczny. „Wiedza Powszechna”, Warszawa 1985
20.  Szlosek F.: Wstęp do dydaktyki przedmiotów zawodowych. ITeE, Radom 1995
21.  Titkow A.: Zachowania i postawy wobec zdrowia i choroby. PWN, Warszawa 1983
22.  Tokarski J. (red.): Słownik wyrazów obcych. PWN, Warszawa 1980
23.  www.edukacja-zdrowotna.wyklady.org
24.  www.psychologia.edu.pl
25.  www.zakladepidemiologii.ikard.pl
26.  Zaremba B.: O budowie i czynnościach ciała ludzkiego. PZWL, Warszawa 1970
27.  Zimbardo P.G, Ruch F.L.: Psychologia i życie. PWN, Warszawa 1996