KONRAD WALLENROD 
 
Konrad Wallenrod jest nie tylko jednym z najważniejszych utworów w dorobku Mickiewicza, 
ale  również  stanowi  jedno  z  najbardziej  znaczących  dzieł  całego  polskiego  romantyzmu. 
Można  odnaleźć  w  nim  realizację  wszystkich  najważniejszych  założeń  epoki,  tak  w  jego 
płaszczyźnie  ideowej,  światopoglądowej,  jak  i  formalnej,  literackiej.  Równocześnie  jednak 
jest dziełem niezwykle oryginalnym, a nawet pod pewnymi względami – nowatorskim. Jest to 
utwór,  w  którym  poeta  przeprowadza  na  swoim  bohaterze  swoisty  eksperyment. 
Doświadczenie  polega  na  umieszczeniu  go  w  konkretnej  rzeczywistości  historycznej,  a 
następnie  obserwowanie  dramatu  człowieka  w  tą  rzeczywistość  uwikłanego.  Konrad  musi 
podejmować wybory, które będą miały poważne konsekwencje zarówno dla jego prywatnego 
życia, jak i dla ukochanej ojczyzny. Problem biegunowych niekiedy: powinności i pragnienia, 
obowiązku  i  wolności,  bezwzględnych  praw  historii  i  z  drugiej  strony  –  prawa  każdej 
jednostki do samostanowienia, do budowania własnego losu, jest problemem uniwersalnym, 
niezależnym od dziejów czy obyczajów.  
 
Wielkość i popularność Konrada Wallenroda polega właśnie na tym nakazie odpowiadania na 
pytania uniwersalne. Śledząc losy i wybory Konrada Wallenroda czytelnik jest mimowolnie 
postawiony przed szeregiem pytań natury etycznej i moralnej, musi opowiedzieć się za jakąś 
racją czy oceną. Dzieje bohatera wymuszają decyzję sprzeciwu lub przyzwolenia nie tylko na 
myśl  Machiavellego  –  cel  uświęca  środki,  ale  także  na  pytanie  o  pewną  hierarchię,  którą 
obywatel każdego narodu musi ułożyć w swoim wnętrzu – czy ważniejsze jest dla mnie moje 
osobiste dobro czy dobro mojej ojczyzny?  
 
Utwór  Mickiewicza  należy  do  tych  dzieł  literatury,  które  do  tej  pory  prowokują  wśród 
odbiorców  żarliwe  dyskusje,  zacięte  spory,  wywołują  wątpliwości  i  przewartościowania. 
Zawiera  w  sobie  pytania  ze  sfery  moralności  i  etyki,  a  te  dotyczą  przecież  każdego  bez 
wyjątku  i  zachowują  swą  aktualność  zawsze.  Być  może  właśnie  owa  uniwersalność 
stawianych  przez  utwór  pytań  jest  powodem  jego  niegasnącej  popularności.  Pomimo  że 
twórca  nazwał  po  latach  Konrada  Wallenroda  mało  znaczącą  „broszurą  polityczną”,  przez 
wzgląd na wagę ideową utworu, jak i jego artyzm formalny, jest dla wielu pokoleń zarówno 
niewykwalifikowanych  czytelników,  jak  i  badaczy  literatury,  jednym  z  najwybitniejszych 
dzieł Mickiewicza. 
 
Geneza utworu 
 
Konrad Wallenrod. Powieść historyczna z dziejów litewskich i pruskich, druga po Grażynie 
powieść  poetycka  Adama  Mickiewicza,  powstała  w  latach  1825-1827,  czyli  w  rosyjskim 
okresie  twórczości  poety.  Utwór  został  wydany  w  1828  roku  w  Petersburgu,  w  miejscu 
aktualnego  pobytu  twórcy.  Przymusowy  pobyt  w  Rosji  po  procesie  filomatów  był  ważnym 
przełomem w biografii duchowej Mickiewicza. Przede wszystkim zaprzyjaźnił się wówczas z 
rosyjskimi  romantykami-buntownikami  takimi  jak  Rylejew,  Bestużew  czy  Puszkin,  których 
poglądy  znacząco  wpłynęły  na  jego  myśl  polityczno-niepodległościową.  W  czasie  pisania 
utworu był też Mickiewicz świadkiem ważnych wydarzeń w historii Rosji, przede wszystkim 

krwawego  stłumienia  spisku  dekabrystów  -  szlacheckiego  oporu  rewolucyjnego 
wymierzonego  w  despotyczną  władzę  caratu  i  zmierzającego  do  zniesienia  poddaństwa 
chłopów, którego uczestnicy życiem lub dożywotnim wygnaniem opłacili swoje ideały.  

 
Wnikliwa  analiza  realiów  politycznych  ówczesnej  Rosji,  doświadczenie  upadku  rewolucji 
dekabrystów  oraz  świadomość  potęgi  caratu  skłaniały  Mickiewicza  do  rozmyślań  nad 
rzeczywiście efektywnymi sposobami walki z tak silnym przeciwnikiem. Swoista fascynacja 
tym zagadnieniem w wypadku poety jest tu nierozerwalnie połączona z indywidualnym losem 
twórcy  i  jego  narodu,  zależnym  w  znacznej  mierze  od  rozporządzeń  zaborcy.  Sposoby  i 
taktyka walki ze znacznie potężniejszym najeźdźcą były więc przedmiotem zainteresowania 
Mickiewicza z powodów przede wszystkim  osobistych,  wynikających z  biografii człowieka 
wywodzącego się z kraju znajdującego się w niewoli.  
 
Ponadto jak zauważa Marian Ursel w Rosji zrodziła się w Mickiewiczu świadomość własnej 
sytuacji  „zesłańca-niewolnika”,  któremu  nieustannie  towarzyszą  ludzie,  przed  którymi  musi 
ukrywać swoje myśli i poglądy, zważać na wypowiadane słowa. 
 
 
 
Na  ukształtowanie  akcji  i  problematyki  utworu  ogromny  wpływ  miała  też  niewątpliwie 
lektura  powieści  poetyckich  George’a  Byrona  oraz  Księcia  autorstwa  włoskiego  filozofa  – 
Nicollo Machiavellego. Motto opatrujące Konrada Wallenroda zostało zaczerpnięte właśnie z 
dzieła  tego  twórcy,  a  jednym  z  najważniejszych  problemów  utworu  jest  pytanie  o  etyczną 
ocenę  podstępu  jako  środka  realizacji  szlachetnych  idei.  Wydanie  Konrada  Wallenroda  nie 
było łatwe, gdyż treść dzieła zbyt wyraźnie odnosiła się do współczesnej sytuacji politycznej. 
Do opublikowania każdego utworu potrzebna była zgoda cenzury szczególnie wyczulonej na 
zawartość ideową, której charakter można określić jako narodowowyzwoleńczy. Wydaje się 
więc,  że  odautorska  Przedmowa,  w  której  pisze  Mickiewicz  o  szczególnej  roli  minionych 
czasów  jako  najlepszego  tworzywa  dla  poezji,  w  której  wychwala  temat  czerpiący  z 
przeszłości  jako  przestrzeni  uwolnionej  od  różnorakich  współczesnych  powiązań  i  sympatii 
mogących zakłócić obiektywizm spojrzenia i analizy, jest chwytem mającym uśpić czujność 
cenzorów.  Usilne  podkreślanie  we  wstępie  i  zakończeniu,  że  głównym  tematem  utworu  są 
losy  kochanków  na  tle  historycznym,  sprawiło,  że  cenzura  zgodziła  się  na  publikację  i  w 
lutym  1828  roku  „powieść  litewska”  była  już  w  ręku  publiczności,  budząc  wszędzie 
entuzjazm. 
 
Tragizm Konrada Wallenroda i jego dramaty moralne 

 
 
Sytuacja  tragiczna  w  klasycznym,  pochodzącym  z  antycznej  tragedii  greckiej,  rozumieniu, 
polega na konieczności wyboru jednego z dwóch równorzędnych rozwiązań, z których żadne 
nie będzie dla osoby podejmujące wybór korzystne i przyniesie tylko negatywne skutki. 

 

Los  głównego  bohatera  powieści  poetyckiej  Mickiewicza  –  Konrada  Wallenroda  jest 
nieustannie  komplikowany  koniecznością  dokonywania  wyborów  i  przyjmowania 
związanych z nimi konsekwencji. Równorzędność racji każdego z wyborów i ich niewątpliwy 
negatywny  skutek  to  źródło  tragizmu  Mickiewiczowskiego  bohatera.  Uwikłany  jest  on  w 
konieczność  dopełnienia  narodowej  misji,  której  zwieńczenie  z  góry  nie  jest  nastawione  na 
zwycięstwo,  i  której  wypełnienie  wymaga  od  niego  poświęcenia  szczęścia  osobistego. 
Dylematy  moralne  głównego  bohatera  są  najważniejszym  z  poruszanych  przez  utwór 
zagadnień.  A  tych  dylematów,  z  którymi  zmierzyć  się  musi  Konrad,  jest  w  utworze  kilka, 
przy  czym  należy  jeszcze  raz  podkreślić,  że  każde  z  rozwiązań  przynieść  może  bohaterowi 
jedynie cierpienie. 
 
Pierwszym z wyborów, przed którym postawiła Konrada historia, jest wybór między miłością 
do ojczyzny a miłością do kobiety. Okazuje się bowiem, że te dwie miłości nie mogą w życiu 
bohatera współistnieć we wzajemnej zgodzie i któreś z tych uczuć musi być poświęcone na 
rzecz  drugiego.  Konrad-Walter  musi  więc  zdecydować  czy  poświęcić  dobro  ojczyzny  dla 
osobistego  szczęścia  u  boku  ukochanej,  czy  też  podporządkować  swoje  życie  wypełnieniu 
patriotycznego obowiązku, a zaprzepaścić tym samym szansę na sukces w życiu prywatnym, 
zranić  ukochaną,  a  samego  siebie  skazać  na  męki  tęsknoty  i  świadomość  utraconego 
szczęścia.  
 
Konrad żeni się z Aldoną w tym momencie swojego życia, gdy decyzja o zemście na Zakonie 
Krzyżackim  została  już  w  jego  sumieniu  przyrzeczona.  Jednak  gdy  pojawia  się  gorąca, 
odwzajemniona  z  równą  mocą  miłość  do  kobiety,  a  przed  oczyma  rysuje  się  wizja 
szczęśliwych  chwil  małżeńskiego  życia,  bohater  staje  przed  wyborem,  którego  skutki 
niezależnie  od  podjętej  decyzji,  są  dla  niego  tragiczne  –  albo  podporządkuje  swe  życie 
działaniom  powodowanym  miłością  do  ojczystej  Litwy  i  utraci  możliwość  przeżycia 
osobistego losu  w szczęściu,  albo  wybierze miłość ukochanej  i  rozkosz domowego zacisza, 
rujnując spokój własnego sumienia ukształtowanego w imię ideałów patriotycznych. Jest  to 
więc wybór przede wszystkim pomiędzy prawem do własnego szczęścia a dobrem ojczyzny, 
ale  równocześnie  perspektywy  owego  wyboru  zostają  rozszerzone  –  jest  to  bowiem  także 
wybór  między  koniecznością,  obowiązkiem  a  pragnieniem,  a  także  między  wolnością 
jednostki  a  niewolą  idei,  w  którą  wplątana  jest  przez  okoliczności  historyczne.  .  Narrator 
mówi o sytuacji Konrada – Szczęścia w domu nie zaznał, bo go nie było w ojczyźnie 
 
, formułując tym samym wniosek, że ład narodowy stanowi gwarancję osiągnięcia szczęścia 
osobistego.  Moralny  nakaz  sumienia  dyktowany  uwikłaniem  jednostki  w  brutalną 
rzeczywistość  historyczną  wymagającą  poświęcenia  osobistych  pragnień  zwycięża  w 
postępowaniu  bohatera.  Walter  Alf  opuszcza  Aldonę,  skazując  zarówno  siebie,  jak  i  ją  na 
rozpacz i cierpienia z tęsknoty. To, że rani ukochaną nie pozostaje w dylematach Konrada bez 
znaczenia. Często w rozmowie kochanków przewija się ubolewanie Konrada nad jej losem, 
zrujnowanym przez niego szczęściem żony. Zdaje sobie sprawę, że los kobiet, które kochają 
„szaleńców” takich jak on, wypełniony będzie goryczą i cierpieniem.  
 

Jak zauważają Witkowska i Przybylski, autorzy syntezy Romantyzm, Konrad Wallenrod jest 
człowiekiem  o  świadomości  nieszczęśliwej,  o  sumieniu  rozdartym,  o  duszy  spustoszonej 
przez konieczność dopełnienia straszliwej misji.  
 
 
 
Wybór  podporządkowania  własnego  życia  obowiązkowi  dyktowanemu  przez  miłość  do 
ojczyzny jest też wyborem między życiem w prawdzie i w otwartości a egzystencją, w której 
dominujące stają się obłuda, fałsz, nieustanne ukrywanie tożsamości, własnych myśli, uczuć i 
pragnień.  Szczerość  i  prawda,  które  zagwarantowane  są  przez  życie  małżeńskie  na  Litwie, 
zamienia  Konrad  na  pełną  mistyfikacji  i  kłamstwa  samotność  w  murach  krzyżackiego 
Zakonu.  Ukrywa  swą  tożsamość,  nazwisko,  nie  może  zdradzić  się  z  miłością  do  ojczystej 
Litwy  ani  z  targającą  nim  namiętnością  do  Pustelnicy.  Nie  wolno  mu  ujawnić  swoich 
prawdziwych  przekonań  i  pragnień,  nikomu  poza  starym  Halbanem  nie  zwierza  się  z 
prześladujących go wspomnień ani powracających ciągle na nowo wahań czy rozterek. 
 
Przede  wszystkim  zaś  dylemat  moralny  Mickiewiczowskiego  bohatera  związany  jest  z 
wyborem  sposobu  walki  z  wrogim  Zakonem,  a  tragizm  Konrada  wyraźnie  łączy  się  z 
konsekwencjami podjętej przez niego w tej kwestii decyzji.  Znów historia stawia bohatera w 
pozycji  jednostki  przegranej,  gdyż  w  konflikcie  tragicznym,  z  którym  musi  się  zmierzyć 
Konrad Wallenrod, nie ma dobrego rozwiązania.  
 
Metody  walki,  które  są  dla  niego  dostępne,  proponuje  motto  utworu  –  Macie  bowiem 
wiedzieć, że są dwa sposoby walczenia… trzeba być lisem i lwem. 
 
Konrad musi dokonać wyboru pomiędzy walką otwartą i honorową, którą nie można skruszyć 
potęgi Zakonu, a walką podstępną, która skuteczna, przeczy wpajanym od młodzieńczych lat 
szlachetnym  prawom  kodeksu  rycerskiego.  Zwycięstwo  nad  znienawidzonym  Zakonem 
będzie więc okupione utratą honoru rycerskiego. Znowu musi Konrad z czegoś rezygnować, 
podejmować  decyzję,  w  której  albo  zatraci  siebie,  albo  zaprzepaści  szansę  ratowania 
ukochanej ojczyzny. Warto zwrócić uwagę na fakt, że honor w mentalności średniowiecznego 
rycerstwa był najważniejszą z cnót. Zdrada była równoznaczna z zaprzepaszczeniem własnej 
godności  i  szansy  na  zbawienie.  Strategia  walki,  na  którą  decyduje  się  Konrad  –  walki 
nieetycznej,  której  narzędziem  są  podstęp  i  kłamstwo,  nie  tylko  stoi  w  opozycji  do 
wyznawanych  przez  niego  ideałów  etosu  rycerskiego,  ale  jest  także  wyraźnie  sprzeczna  z 
zasadami wyznawanej przez bohatera religii chrześcijańskiej.  
 
Wybór tego typu walki pociąga za sobą także zgodę na opanowanie wnętrza Konrada przez 
uczucie  nienawiści  i  pragnienia  zemsty,  które  stanowią  warunki  konieczne  do  wypełnienia 
narodowej  misji,  a  stoją  w  wyraźniej  sprzeczności  do  głoszonych  przez  Ewangelię  zasad 
miłości  bliźniego.  Podsycana  przez  Halbana  żądza  zemsty  jest  uczuciem,  które  wyniszcza 
wewnętrznie  bohatera,  prowadzi  do  jego  samozagłady.  Dylemat  moralny  ukazywany  na  tej 
płaszczyźnie  dotyczy  więc  wyboru  między  życiem  w  zgodzie  z  chrześcijańskimi  prawami 

miłości  a  uwarunkowaną  przez  sytuację  historyczną  samounicestwiającą  siłą  nienawiści  i 
odwetu. 
 
Na  podstawie  rozważenia  wszystkich  wyżej  wymienionych  perspektyw  można  dopiero  w 
pełni  zobaczyć  i  ocenić  ogrom  dokonanego  przez  Konrada  poświęcenia  na  rzecz  dobra 
ojczyzny. Dla jej wolności zrzeka się on osobistego szczęścia, godzi się na nużące ukrywanie 
własnej  tożsamości  i  życie  w  obłudzie,  a  przede  wszystkim  ucisza  głos  chrześcijańskiego  i 
rycerskiego  sumienia,  rujnując  własną  moralność  i  chwałę  wśród  potomnych.  Mickiewicz 
świetnie  przedstawia  sytuację  osobistych  udręk  Konrada.  Jego  rozterki  i  wahania,  bunt  i 
poddanie  sprawiają,  że  nie  jest  on  postacią  „papierową”,  sztuczną,  że  mimo  dobrowolnego 
przyjęcia roli marionetki w rękach zależności historycznych, poświęcającej własne szczęście 
pod nakazem sumienia patriotycznego, jawi się on czytelnikowi jako postać ze wszech miar 
tragiczna, ale realna, prawdziwa, ludzka, której nieobce są gniew, bunt, zwątpienie w wyższy 
sens misji.