Ryszard Nycz „Intertekstualność i jej zakresy: teksty, gatunki, światy”:
Michael Riffaterre (jeden z najwybitniejszych teoretyków intertekstualności) uznał zjawiska cytatu i aluzji jako fakultatywne (zależne od
zmiennej kompetencji odbiorcy), zasadniczo niekonieczne dla zrozumienia tekstu, wykraczające poza zakres relacji intertekstualnych,
intertekstualność:
nie jest wyłączną własnością literatury, stanowi wymiar każdego typu wypowiedzi,
kategoria obejmująca ten aspekt ogółu własności relacji tekstu, który wskazuje na uzależnienie
jego wytwarzania i odbioru od znajomości innych tekstów oraz architekstów
(reguł gatunkowych, norm
stylistyczno-wypowiedzeniowych)
przez uczestników procesu komunikacyjnego
,
nie jest jednym ze składników tekstu, lecz raczej jednym z jego aspektów czy wymiarów,
jest zarówno
określeniem strefy niezbywalnej mediatyzacji między ogółem intratekstualnych
własności i relacji a polem ekstratekstualnych odniesień i uwarunkowań w społecznej,
historycznej, kulturowej rzeczywistości
, jak również
nazwą języka-pośrednika, przekładającego
przeciwstawne aparatury terminologiczno-metodologiczne na (wspólną dla nich) aparaturę
intertekstualną
,
jeden z najważniejszych aspektów literatury postmodernistycznej; współczesna praktyka literacka przekonuje, że
międzytekstowe relacje obejmują związki z pozaliterackimi gatunkami i stylami mowy,
jak intersemiotyczne
powiązania z pozadyskursywnymi mediami sztuki i komunikacji (plastyka, muzyka, film, komiks etc.),
tekst „sam” sygnalizuje istnienie i zasięg swoich odniesień (to jednak, co wskazuje i jakie to ma znaczenie, zależne jest
nie tylko od układu odniesienia, ale i od analitycznej dociekliwości oraz zmiennej literackiej i kulturowej kompetencji
odbiorcy),
w
w
y
y
k
k
ł
ł
a
a
d
d
n
n
i
i
k
k
i
i
i
i
n
n
t
t
e
e
r
r
t
t
e
e
k
k
s
s
t
t
u
u
a
a
l
l
n
n
o
o
ś
ś
c
c
i
i (tekstowe wskaźniki inferencji):
decydują o istnieniu relacji intertekstualnych w badanym utworze,
o tym, czym są, decyduje interpretant wyprowadzony z cech kontekstowych,
presupozycje
:
logiczno-semantyczne, egzystencjalne, pragmatyczne,
wskazują na konieczność uwzględnienia określonych sądów, wyrażeń, tekstów i wzorców stylistyczno-
gatunkowych innych niż te, które zostały bezpośrednio zrealizowane w tekście,
anomalie
:
gramatyczne, semantyczne, pragmatyczne, literackie
(w rodzaju naruszeń ogólnych zasad konwersacyjnych oraz zasad
bardziej specjalnych, np. norm i konwencji literackich)
,
te zjawiska wyposażenia jakościowego tekstu, których wystąpienie nie tłumaczy się dostatecznie ani w ramach
idiolektu danej wypowiedzi, ani też w kontekście wprost aktualizowanych przez nią konwencji i kodów mowy
(miejsca „ciemne”, niezrozumiałe, niegramatyczne, niespójne),
elementy leksykalno-stylistyczne na powierzchni tekstu, które sygnalizują obecność oraz interferencję
intertekstów inaczej niedochodzących do głosu i odmiennych od dotąd uwzględnianych oraz dodatkowych
porządków znaczeniowych uczestniczących w kształtowaniu znaczenia całej wypowiedzi,
atrybucje
:
obejmuje typ inferencji wyprowadzonych z sygnałów językowych (wynikających z dokonanych wyborów,
uporządkowania i nacechowania zrealizowanej jednostki tekstowej), mówiących o przynależności danego
tekstu lub jego fragmentu do określonych kontekstów: innych dzieł i dziedzin dyskursywnych,
zróżnicowanych historycznie i funkcjonalnie stylów, gatunków oraz konwencji, jakie występują w uniwersum
wypowiedzi,
mówią o podzielaniu przez daną realizację tekstową kształtu słownego, własności, reguł i norm z innymi
tekstami czy klasami tekstów,
intertekstualność właściwa
:
narzuca się w sposób konieczny i zobowiązuje czytelnika do odniesień (obligatoryjna dla każdego odbiorcy), ma
wykładniki tekstowe intertekstualności (wyznaczona przez ogół kontekstów inferowanych bezpośrednio z ich
wykładników tekstowych),
dla pełnego odczytania utworu konieczne jest rozszyfrowanie tła kontekstowego, na który wskazują wykładniki
intertekstualności,
intertekstualność fakultatywna
:
o
nie posiada tekstowych wykładników, w dużej mierze zależy od intencji czytelnika, który zestawia analizowany
tekst z innym tekstem,
o
może być dowolna – niesygnalizowana, niepodpowiadana przez tekst,
o
związki nieposiadające określonych wykładników tekstowych niekiedy wywierają nie mniejszy wpływ na
odczytanie znaczenia utworu niż związki posiadające wykładniki tekstowe,
r
r
e
e
l
l
a
a
c
c
j
j
a
a
t
t
e
e
k
k
s
s
t
t
-
-
t
t
e
e
k
k
s
s
t
t:
» jest zapośredniczona przez trzeci czynnik, którym najczęściej bywa klisza bądź idiomatyczna formuła,
» cytacje z kanonu tradycji funkcjonują w danej kulturze literackiej jako to, co „już znane” i „już czytane”, repertuar
rozpoznawalnych idiomatycznych formuł (fraz, maksym, sentencji), których sam „rozpoznawalny” charakter
wskazuje na niezbędną dla niego niejednokrotność użycia, częstość uprzedniego występowania w różnorodnych
kontekstach,
» cytacje spoza kanonu tradycji nie obligują odbiorcy do szczegółowego rozpoznawania swojego charakteru, poza
koniecznością uchwycenia ich ogólnych własności rodzajowych na poziomie socjolektów i typów
wypowiedzeniowych,
» poziomem podstawowym dla intertekstualności jest sfera anonimowych i powtarzalnych konstruktów
wypowiedzeniowych,
r
r
e
e
l
l
a
a
c
c
j
j
a
a
t
t
e
e
k
k
s
s
t
t
-
-
g
g
a
a
t
t
u
u
n
n
e
e
k
k:
↬ genologiczne nacechowanie tekstu jest rodzajem intertekstualnych atrybucji dokonujących się dzięki pośrednictwu
stereotypowej reprezentacji realizowanych norm gatunkowych,
↬ wymaga założenia istnienia zbioru intertekstów, z którymi tekst badany dzieli pewne cechy wspólne (strukturalne i
semantyczno-pragmatyczne),
↬ gatunki są normatywnymi (zinstytucjonalizowanymi) inwariantami rozmaitych wersji aktualizacji danego zespołu
reguł tekstowych,
↬ genologiczne nacechowanie realizowane jest w tekście, a rozpoznawane w lekturze dzięki odniesieniu do
intertekstów o pokrewnych własnościach, zorganizowanego w formie archetekstu, który (jako „już znany”) stanowi
układ odniesienia dla określonej, gatunkowej kwalifikacji utworu,
↬ gatunkowy archetekst – prototyp reprezentujący egzemplarz idealny (niekoniecznie realnie istniejący), który
najlepiej spełnia gatunkowe normy jako reprezentacja rzeczywistego egzemplarza wzorcowego, układ cech
najbardziej typowych lub system cech o najwyższej mocy rozdzielczej (w stosunku do egzemplarzy innych
gatunków),
r
r
e
e
l
l
a
a
c
c
j
j
a
a
t
t
e
e
k
k
s
s
t
t
-
-
r
r
z
z
e
e
c
c
z
z
y
y
w
w
i
i
s
s
t
t
o
o
ś
ś
ć
ć:
stosunek intertekstualności do problematyki literackiej mimesis, do zagadnień reprezentacji oraz ewentualnej
referencjalności tekstu literackiego,
związek między tekstem literackim a jego społecznym historycznym, kulturowym kontekstem,
wspólna mediacyjna sfera językowo-pojęciowych form reprezentacji wiedzy potocznej, stanowiąca sieć
pośredniczących konstruktów między nami, tekstami a kulturowym uniwersum,
literacka reprezentacja presuponuje uprzednie i niezależne od tekstu istnienie jej przedmiotów, co w odbiorze
racjonalizowane jest poprzez weryfikację i konkretyzację zgodną z prawdami wiedzy potocznej i własną
kompetencją odbiorcy (presupozycja istnienia),
relacje referencjalne i intertekstualne nie przebiegają wyłącznie w tej samej płaszczyźnie,
wypowiedź pełni funkcję referencjalną niezależnie od tego, czy sama jest wyrażeniem fikcyjnym czy
szkatułkowym cytatem z klasycznej literatury,
ogół tekstowych przedmiotów odniesienia konstytuuje ekstensjonalny (ontologiczny) wymiar pewnego świata
możliwego, zawarte w tekście ich charakterystyki, tworzące intencjonalny wymiar tego świata, wskazują na
zaktualizowanie w nich ogólne założenia epistemologiczne: konwencje dyskursywne, warunki prawdziwości,
kryteria prawdopodobieństwa, ze względu na które spełniane i weryfikowane są dane odniesienia,
i
i
n
n
t
t
e
e
r
r
t
t
e
e
k
k
s
s
t
t
u
u
a
a
l
l
n
n
o
o
ś
ś
ć
ć
a
a
m
m
i
i
m
m
e
e
s
s
i
i
s
s:
⊱ ujęcia:
tradycyjnopotoczne:
- intertekstualność i mimesis to dwie odrębne relacje tekstowe: w przypadku intertekstualności – stosunek
słów do słów, w przypadku mimesis – stosunek słów do rzeczy (tekstu do rzeczywistości),
- wypowiedź językowa naśladuje pozajęzykową rzeczywistość,
- między mimesis a intertekstualnością nie ma żadnych stosunków,
komunikacyjno-strukturalne:
- aktualnie obowiązujące, standardowe (zwłaszcza w obrębie strukturalizmu),
- literatura jako typ wypowiedzi językowej odtwarzać może tylko to, co językowe, polega na literackim
odtwarzaniu pozaliterackich wzorców mówienia (mimesis językowa),
pragmatyczno-hermeneutyczne:
- literatura nie naśladuje rzeczywistości, literatura sprawia, że wierzymy, iż naśladuje rzeczywistość
(Philippe Hamon),
- literacka mimesis jest tym, co ludzie uznają za literackie naśladowanie, rzeczywistość – tym, co uznają za
rzeczywistość,
- przywrócenie centralnej pozycji literaturze realistycznej, której mimetyczność interpretowana jest w
kategoriach stylistycznych technik uzyskiwania efektu realności oraz retorycznych strategii osiągania
prawdopodobieństwa, dzięki zgodności z consensusem wiedzy potocznej,
- rzeczywistość nie jest pozajęzykowa, jest rzeczywistością kulturowo zinterpretowaną, współkształtowaną
przez pojęciowojęzykowe formy organizacji doświadczenia,
- reprezentacja jest tym, poprzez co ujmujemy to, co jest poza wszelkimi reprezentacjami, jest
reprezentacją reprezentacji: realistycznym przedstawieniem, hiperrealistyczną repliką pozaliterackich
form kategoryzacji, reprezentacją teorii reprezentacji (formą metamimesis), odkrywaniem nowego
porządku – reprezentacją możliwych form organizacji doświadczenia,
- zakresy intertekstualności i mimesis krzyżują się w newralgicznym punkcie: reprezentacji i jej
zagadkowej, wieloznacznej postaci,
- między intertekstualnością i mimesis zachodzi zachodzi interferencja (zwrotne sprzężenie) –
intertekstualność staje się ukrytym wymiarem mimesis (wymiarem jej retorycznych strategii i całej
iluzjonistycznej maszynerii), mimesis jawi się jako ideał, skryty cel intertekstualnej aktywności,
- intertekstualność umożliwia rozpoznanie językowych procedur, dyskursywnych strategii, zasad
budowania wypowiedzi w mowie potocznej i mowie literackiej, co sprawia, że odbiorca ma wrażenie, że
tekst literacki mówi prawdę,
- teksty literackie, które uważamy za mimetyczne, są budowane w taki sposób, że pojawiają się w nich
pewne strategie językowe (takie, jak w mowie potocznej), które rozpoznajemy na podstawie umów
społecznych (punktem odniesienia nie jest obecność prawdy, ale coś, co uznajemy za prawdę –
świadomość społeczna),
- wypowiedź uznana za mimetyczną nie jest weryfikowana przez odniesienie do rzeczywistości, ale jest
uważana za mówiącą prawdę na mocy rozpoznania pewnych cech językowych, gramatycznych,
stylistycznych, pragmatycznych; rozpoznany sposób mówienia traktujemy jako takie mówienie, które jest
prawdziwe,
skutki zainteresowania intertekstualnością:
✏ pojawienie się w miejsce dawnych teorii dzieła (organicznej czy autotelicznej) koncepcji dzieła jako
„intertekstualnego konstruktu”
(Culler)
, „bricolage”
(Levi-Strauss)
staje się modelem procesu wytwarzania,
„zszywanie”
(Dallenbach
) modelem procesu lektury,
✏ język pojmowany jako dyskurs preformowany, socjolekt, nie widziany jako gramatyka i słownik, lecz jako
magazyn społecznych mitów, które są reprezentowane przez tematy, obiegowe frazy i opisowe systemy
(Riffaterre)
,
✏ odkrycie sfery pośredniczącej między systemem językowym a zbiorami indywidualnych wypowiedzi –
kliszowych repertuarów socjolektów, między gatunkami a utworami – archetekstów, między rzeczywistością
a językiem i literaturą – sieci prototypowych reprezentacji organizujących procesy pojmowania i
doświadczania,
✏ uniemożliwienie podtrzymania tradycyjnych dychotomii w ich dotychczasowych postaciach: tekstu i kontekstu,
porządków: wewnątrzliterackiego i zewnątrzliterackiego, literatury i rzeczywistości.