Problem =ślepoty rodzajowej= w filozofii Michela Foucaulta

http://www.gender.uni.wroc.pl/index.php?lang=pl&dzial=
artykuly&k=teksty_online&p=zembrzuska_agnieszka_pro
blem_slepoty_rodzajowej_w_filozofii_michela_foucaulta

Zembrzuska Agnieszka - Problem "

lepoty rodzajowej" w filozofii

Michela Foucaulta

Rodzimy si

kobietami lub m

ęŜ

czyznami, ale nie m

skimi czy kobiecymi

Sandra L. Bartky

Wst

Debata nad przydatno

li francuskiego filozofa, Michela Foucaulta, dla teorii

feministycznej oraz nad ewentualn

płaszczyzn

dialogu mi

dzy nim a feministkami

toczy si

jeszcze od drugiej połowy lat 70. XX wieku przybieraj

c ró

ne formy od

zafascynowania jego my

do skrajnego sceptycyzmu i radykalnej krytyki.

Skoncentrowana jest ona wokół kilku kluczowych poj

ęć

, takich jak: ciało,

seksualno

ść

, władza-wiedza (power/knowledge), biowładza (biopower), troska o

siebie (care of the self). Zasadniczo dyskusje tocz

wokół dwóch ksi

ąŜ

Nadzorowa

i kara

(Foucault 1993), oraz Historii seksualno

ci (Foucault 1995) ,

uzupełnionych licznymi wywiadami z ich autorem oraz kilkoma krótszymi jego

tekstami.

Niew

tpliwie mo

na wskaza

na wiele zbie

ci mi

dzy my

Foucaulta a krytyk

feministyczn

- obie zreszt

rozwijane były mniej wi

cej w tym samym czasie i w tym

samym, Zachodnim, kr

gu kulturowym, obie dotyczyły problemu oddziaływania

władzy na podmiot, form tej władzy, problemu ciała oraz konstrukcji seksualno

ci w

wymiarze indywidualnym i zbiorowym. Obie wreszcie cechowała swoista

interdyscyplinarno

ść

bada

, ujmowanie problemów w perspektywie historycznej,

zwrócenie uwagi na zmienno

ść

praktyk i instytucji społecznych oraz ich kulturowych

znacze

(McCallum 1996: 78).

Historycznie rzecz ujmuj

c mo

na porówna

wpływ Foucaulta na feminizm w latach

80-90. do wpływu my

li Freuda w poprzednim dziesi

cioleciu (s. 79). To jakby

ąŜ

enie wokół tych samych tematów, ale patrzenie na nie w okularach o szkłach

innego koloru - niby tak samo, a jednak inaczej. Dlatego te

samo uznanie my

Foucaulta za interesuj

z punktu widzenia feminizmu wymagało namysłu nad tym,

w jaki sposób mo

na j

spo

ytkowa

, rozwin

ąć

, a do tego niezb

dne było nie tyle

wskazanie podobie

stw i zbie

ci, ile uprzednie wskazanie problematycznych

punktów jego koncepcji, przemilcze

, uogólnie

czy takich zało

, które dla

feminizmu nie pozostaj

oboj

tne i wymagaj

wyja

nienia oraz przezwyci

ęŜ

enia.

Feminizm a Foucault

Wiele teoretyczek feminizmu z krajów angloj

zycznych odnosiło si

z uznaniem,

krytycznie b

twórczo do Foucaultowskiej analizy ciała, seksualno

ci i władzy.

ród nich najistotniejszy wkład wniosły autorki ksi

ąŜ

ek po

conych

feministycznej recepcji francuskiego filozofa: Sandra Lee Bartky (1990), Jana Sawicki

(1991), Lois MacNay (1992), czy Ladelle McWhorter (1999) oraz autorki prac

zbiorowych: Irene Diamond i Lee Quinby (1988), Caroline Ramazanoglu (1993),

Susan J. Hekman (1996). Nie mo

na pomin

ąć

tutaj tekstów Susan R. Bordo, która

analizowała sposoby reprodukowania kobieco

ci poprzez kulturowe i społeczne

kształtowanie ciała stosuj

c wła

nie Foucaultowsk

koncepcj

"podatnego ciała"

(docile body) (Bordo 1988, 1989). W polemik

, ale nie szcz

c uwag krytycznych,

weszła z Foucaultem, wywodz

ca si

ze szkoły frankfurckiej, Nancy Fraser ( Fraser

1981, 1983, 1985). Trudno te

nie wspomnie

o Judith Butler, czołowej teoretyczce

queer theory, podkre

laj

cej performatywny aspekt to

samo

ci płciowej (gender

identity) - po

ciła ona Foucaultowi obszerne fragmenty swoich tekstów (Butler

1990, 1993).

Lista ta faktycznie jest o wiele dłu

sza (Foucault jest bodaj czy nie najcz

ęś

ciej

cytowanym współczesnym filozofem nie tylko w teorii feministycznej) i rzecz nie w

tym,

eby j

prezentowa

w cało

ci, ale by da

wyraz wagi dialogu, jaki wywi

zał si

dzy feminizmem a filozofi

Michela Foucaulta. Oczywi

cie dyskusyjne jest to, czy

faktycznie mo

emy mówi

w tym przypadku o dialogu, poniewa

on sam niezmiernie

rzadko odnosił si

do argumentów feministek (w wywiadach), a gros tekstów

feministycznych przywołuj

cych tego autora zostało napisanych po jego

mierci w

1984 roku. Mo

emy jednak postawi

pytanie, czy zdawał on sobie spraw

z licznych

zbie

ci zainteresowa

i pokrewnych analiz rzeczywisto

ci społecznej. Sama jego

przyja

źń

z Hélene Cixous (Macey 1994: 221), z któr

pracował na paryskiej Sorbonie

pozwala s

dzi

e jego pogl

dy miały szans

na bie

Ŝą

co by

poddawane krytyce

feministycznej.

Monique Deveaux wskazuje na trzy fale adaptacji my

li Foucaulta w badaniach

feministycznych. Fale te odnosz

do ró

nych aspektów dzieła Foucaulta

zwi

zanych jednak zawsze z problemem władzy. Pierwsza dotyczyła adaptacji jego

koncepcji władzy oddziałuj

cej na jednostkowe ciała i czyni

cej je podatnymi (docile

bodies) oraz poj

cia biowładzy (biopower), która opisuje działanie władzy w

szerszym znaczeniu kierowania i modyfikowania całej populacji. Fala druga odwołuje

do modelu władzy opartego na schemacie akcja-reakcja. Wielorakie relacje

władzy napotykaj

na nieustanny opór zgodnie z zasad

e "gdzie jest władza, tam

jest te

i opór". Władza bez oporu byłaby pozbawiona sensu, poniewa

to wła

nie ów

protest wobec władzy mobilizuje j

do zmiany taktyki i sposobów swego

oddziaływania, tak aby mimo oporu była skuteczna. To z kolei powoduje

udoskonalenie technik oporu. Trzecia fala dotyczy postmodernistycznych rozwa

na temat to

samo

ci płciowej i nawi

zuje do stwierdzenia Foucaulta,

e obecne

kategorie to

samo

ci płciowej s

wynikiem oddziaływania nowoczesnych re

imów

władzy i rozprzestrzenienia si

dyskursów seksualno

ci wytwarzaj

cych podmiot

(Deveaux 1994: 223).

Deveaux przestrzega,

e chocia

Foucaultowska analiza władzy mo

e posiada

pewn

heurystyczn

warto

ść

dla feminizmu, nie jest jednak wolna od pewnych

pułapek. Pierwsza dotyczy tego,

e Foucaultowska konceptualizacja podmiotu

wył

cza do

wiadczenia kobiet. Druga mówi,

e model władzy oparty na schemacie

oddziaływanie-opór stawia pod znakiem zapytania feministyczne postulaty uzyskania

władzy (empowerment) przez kobiety (Deveaux 1994: 224).

Problemem, jakim chciałam zaj

ąć

w niniejszym tek

cie jest nie tyle poszukiwanie

czy udowadnianie zbie

ci my

li Foucaulta i feminizmu (jak wida

literatura jest

niezmiernie bogata), ile wła

nie skupienie si

na konkretnym zjawisku, które pojawia

w momencie, gdy przy lekturze jego tekstów zastosujemy swoisty filtr wra

liwo

feministycznej. Otó

niektóre feministki zwróciły uwag

na gł

boko zakorzenion

jego tekstach (niezamierzon

pewnie) postaw

skocentryczn

, któr

obok terminu

androcentryzm (Sawicki 1991: 102; Soper 1993: 39) okre

lały jako fallogocentryzm

(Schor 1987: 98) lub "

lepot

rodzajow

" (McNay 1992: 32). Podstawowy zarzut

adresowany do Foucaulta dotyczy tego,

e opisuj

c w Nadzorowa

i kara

czy w

Historii seksualno

ci oddziaływanie władzy na ciało traktuje je tak, jak gdyby płe

tego ciała pozbawiona była znaczenia lub w taki sposób,

e nawet je

li rozró

nienie

płci jest nieuniknione , ostatecznym punktem odniesienia jak i standardem jest ciało

skie. Ten pozorny neutralizm w reprezentowaniu ciała

wiadczy o ukrytym

androcentryzmie, gdy

w rzeczywisto

ci nie spotykamy ciał "w ogóle", lecz ciała

naznaczone płci

, w stosunku do których instytucje społeczne stosuj

odr

bne

mechanizmy i procedury (czyli nakładaj

na nie gender) w zale

ci od tego, czy

mamy do czynienia z biologicznymi kobietami czy m

ęŜ

czyznami. Jednak, jak

zauwa

a Rosi Braidotti:

Foucault nigdy nie lokuje kobiecego ciała jako miejsca jednego z najbardziej

operacyjnego wewn

trznego podziału w naszym społecze

stwie, i konsekwentnie

jednego z najbardziej trwałych form wykluczenia. Ró

nica seksualna po prostu nie

gra roli w Foucauldia

skim uniwersum, gdzie technologia subiektywno

ci odwołuje

do zdeseksualizowanego i ogólnie 'ludzkiego' podmiotu. (Braidotti 1991: 87).

Rekonstruuj

c problem "

lepoty rodzajowej" obecnej w tekstach Foucaulta odwołam

najpierw do feministycznych krytyk koncepcji władzy dyscyplinarnej wyło

onej w

Nadzorowa

i kara

, a nast

pnie przejd

do polemiki z Histori

seksualno

skupionej wokół problemu władzy, ciała i seksualno

ci.

Krytyka Nadzorowa

i kara

Nadzorowa

i kara

to ksi

ąŜ

ka, w której Foucault opisuje przej

cie na przełomie XVII

i XVIII wieku od modelu władzy suwerennej, monarchicznej, posiadaj

cej jasno

okre

lone

ródło, do modelu władzy dyscyplinarnej, która jest rozproszona i której

zadaniem jest takie oddziaływanie na jednostki, aby nabyły one okre

lone

umiej

tno

ci i wyrobiły w sobie nawyk samokontroli oraz kolektywnego działania. W

tym celu techniki dyscyplinarne stosuj

c odpowiednie szkolenie oddziałuj

na ciała

ludzkie, czyni

c je podatnymi. Ta nowa władza nie tyle d

ąŜ

y do zniewolenia i

ograniczania, ile raczej do "wyprodukowania" jednostek okre

lonego rodzaju, w

którym to celu kształtuje w nich odpowiednie cechy i zdolno

ci. W XVII wieku,

zdaniem Foucaulta, mamy do czynienia z rozprzestrzenieniem si

za po

rednictwem

takich instytucji, jak wi

zienie, szkoła, wojsko, czy szpital, nowych projektów opartych

na stosowaniu technik dyscyplinarnych nało

onych na konkretne ciała i czyni

cych te

ciała uległymi wobec celów funkcjonowania tych

e instytucji. Wprz

gni

te w struktury

instytucjonalne oraz poddane instrumentalizacji i kontroli, owe ciała stanowi

niejako

rezerw

energii, która mo

e zosta

w stosownym czasie i w odpowiedni sposób

spo

ytkowana. Oparta na przymusie władza dyscyplinarna posługuje si

zło

onym

systemem technik nadzoru, reglamentacji i klasyfikacji przenikaj

cych nowo

ytne

społecze

stwo. Ciała nie tylko poddane s

obserwacji (cz

sto takiej, z której nie

zdajemy sobie sprawy), ale równie

podlegaj

okre

lonym procedurom

reglamentowania czasu i przestrzeni (jak to ma miejsce w szkole, por. Foucault 1993:

175-176, 178-180). Klasyfikowanie polega na dzieleniu ludzi według okre

lonego

kryterium i nadawania zgodnych z owym kryterium zada

Idealn

metafor

nowej władzy dyscyplinarnej odnajduje Foucault w projekcie

Panoptykonu Jeremy Benthama, angielskiego filozofa utylitarysty

cego na

przełomie XVIII i XIX wieku. Model zaprojektowanego przez niego wi

zienia wygl

dał

w taki sposób,

e okr

gły budynek z celami wi

ęź

niów tworzył wewn

trzny

dziedziniec, na którym stała wie

a stra

ników. O ile cele, mieszcz

ce ka

da tylko

jednego wi

ęź

nia, były przeszklone z naprzeciwległych stron, zapewniaj

c doskonał

widoczno

ść

, o tyle stra

nicy mieli w

skie wizjery, przez które mogli obserwowa

ęź

niów. Celem takiej przestrzennej asymetrii obserwowanego i obserwuj

cego

było wyrobienie w

wiadomo

ci wi

ęź

nia poczucia bycia stale pod kontrol

. Wraz z

upływem czasu, jaki wi

zie

dził w celi to, czy stra

nik faktycznie jest obecny w

wie

y i patrzy straciło na znaczeniu, poniewa

zie

nie mógł tego

adn

miar

zweryfikowa

. Natomiast poczucie podlegania kontroli nie opuszczało go ani na

moment, doprowadzaj

c do wyrobienia w nim mechanizmu samokontroli. Tym

samym technika dyscyplinarna za pomoc

oddziaływania na ciało płynnie

przechodziła z samej instytucji do

wiadomo

ci jednostki modyfikuj

c jej zachowanie

oraz działania (Foucault 1993: 240-246):

Trudno nie skojarzy

opisu panoptykonu z technikami obecnymi we współczesnej

kulturze, których celem jest 'produkowanie' kobieco

ci i m

sko

ci w nas samych. Z

tego te

powodu Foucaultowska koncepcja władzy dyscyplinarnej, jako władzy

rozproszonej i zinternalizowanej stała si

bardzo no

na dla teorii feministycznej

opisuj

c, w jaki sposób dochodzi do tworzenia i reprodukowania poczucia kobieco

i m

sko

ci. Warto wspomnie

tutaj analizy ró

nych sposobów ujarzmiania kobiecego

ciała, jakich dokonała Susan R. Bordo czy Sandra Lee Bartky. Bordo skupiła si

zwłaszcza na anoreksji, jako współczesnej chorobie psycho-somatycznej o tle

jednoznacznie kulturowym i której krystalizacj

stanowi kult szczupłego ciała

okre

lany przez t

autork

jako "tyrania szczupło

ci" (tyranny of slenderness) (Bordo

1988).

Sandra L. Bartky dokonuj

c Foucaultowskiej analizy ró

nych praktyk i dyskursów

odnosz

cych si

tylko do kobiet i do kobiecego ciała pokazuje, jak ciało to poddane

jest kontroli i zarz

dzane przez dyscyplinarny re

im kobieco

ci (Bartky 1990). Mimo

jednak teoretycznej u

yteczno

ci modelu władzy dyscyplinarnej dostrzega ona

istotne jej braki widoczne w samych tekstach i wypowiedziach Foucaulta.

W Nadzorowa

i kara

Foucault przytacza niezmiernie szczegółowe opisy

praktycznego wymiaru oddziaływania praktyk dyscyplinarnych na ciała wi

ęź

niów,

poborowych czy uczniów, praktyk definiuj

cych zarówno czas i przestrze

wokół ciał,

jak i sposób istnienia w nich owych ciał, czyli dozwolonych i niedozwolonych gestów,

ruchów, postaw. Celem tych skomplikowanych zabiegów jest uczynienie ciał

podatnymi i wykorzystanie ich. Bartky uwa

e chocia

Foucaultowski opis praktyk

dyscyplinarnych wytwarzaj

cych podatne ciała pokazuje, w jaki sposób

instrumentalny rozum opanowuje ciało, jednak "Foucault traktuje ciało cały czas, jak

gdyby było ono jedno, jak gdyby cielesne do

wiadczenia kobiet i m

ęŜ

czyzn nie

ró

niły si

od siebie i jak gdyby i m

ęŜ

czyzn i kobiety wi

zała taka sama relacja z

głównymi instytucjami nowoczesnego

ycia." (s. 65).

Zarzut, jaki Bartky stawia pod adresem samej koncepcji władzy dyscyplinarnej

dotyczy tego,

e Foucault na podstawie analizy zamkni

tych instytucji totalnych,

takich jak wi

zienie czy szpital dokonuje uogólnienia i wzorzec władzy dyscyplinarnej

przenosi na inne instytucje nie posiadaj

ce ju

takiego totalnego charakteru.

Przypisanie dyscypliny konkretnym łatwo identyfikowalnym instytucjom skutkuje

jednak "przeoczeniem stopnia, do jakiego dyscyplina mo

e by

instytucjonalnie

niezwi

zana, tak jak i instytucjonalnie zwi

zana"(Bartky 1990: 75). Z tego punktu

widzenia bardzo trudne byłoby przestrzenne i czasowe umiejscowienie zjawiska

dyscyplinowania kobiecego ciała, jako

e ma ono miejsce w obr

bie wielu instytucji i

praktyk społecznych, podlega tak formalnym instytucjonalnym strukturom jak i

odbywa si

w sferze nieformalnej, jest widoczne lub niewidoczne, czy raczej

przezroczyste lub anonimowe. Zwłaszcza owe nieformalne techniki dyscyplinarne

obecne na przykład w relacjach rodzinnych czy j

zyku przyczyniaj

do pozornego

przekonania o naturalno

ci poczucia kobieco

ci do

wiadczanego przez kobiety.

Bartky stwierdziła,

e skutkiem traktowania ciała przez Foucaulta jako

niezró

nicowanego, neutralnego pod wzgl

dem płci jest niemo

ść

wyja

nienia

pó

niej dlaczego relacje kobiet i m

ęŜ

czyzn do instytucji

ycia społecznego s

odmienne. O ile feministki zgadzaj

z Foucaultem,

e ciało jest poddane licznym

ujarzmiaj

cym praktykom stosowanym przez rozmaite instytucje (od przedszkola po

urz

d stanu cywilnego), jednak du

ym uproszczeniem byłoby przyj

ąć

e owe

instytucje tak samo odnosz

tak do ciała kobiecego jak i m

skiego. W obr

bie

tych

e instytucji cz

sto inne procedury stosowane s

w stosunku do kobiet a inne do

ęŜ

czyzn (czasem uzasadniane jest to ró

nicami biologicznymi, cz

sto jednak

daleko przecenia si

znaczenie owych ró

nic, o ile w ogóle mo

na je uzna

istotne).

Zatem Foucaultowska teoria ciała poddanego technikom dyscyplinarnym mo

dopiero stanowi

punkt wyj

cia dla gł

bszych bada

, których celem jest pokazanie w

jaki sposób techniki dyscyplinarne nie tylko tworz

uległe ciała, ale te

naznaczaj

płci

(gender), które to naznaczenie niesie ze sob

wymierne korzy

ci społeczne,

ekonomiczne, kulturowe.

W takim kontek

cie Bartky zadaje pytanie, jak wyja

praktyki dyscyplinarne które

podatnym ciałom kobiet nadaj

gender. I chocia

niew

tpliwie wiele praktyk

dyscyplinarnych w równym stopniu dotyczy tak kobiet, jak i m

ęŜ

czyzn, jednak sam

Foucault "pozostaje

lepy na te dyscypliny, które produkuj

tak

modalno

ść

cielesno

ci, która jest szczególnie kobieca"(s. 65). Dlatego te

Przeoczenie form podporz

dkowania, które nadaje płe

[engender - A.Z.] kobiecemu

ciału jest podtrzymywaniem milczenia i poczucia bezsilno

ci tych, na które owe

dyscypliny zastały nało

one. Dlatego, mimo

e w krytyce władzy Foucaulta

pobrzmiewa nuta wolno

ci, jego analiza jako cało

ść

reprodukuje seksizm wła

ciwy

Zachodniej teorii politycznej. (s. 65).

Kobieco

ść

czy m

sko

ść

tworami sztucznymi, konstruktami nało

onymi na

biologiczn

płe

kobiet i m

ęŜ

czyzn. "Rodzimy si

kobietami lub m

ęŜ

czyznami, ale nie

skimi czy kobiecymi. Kobieco

ść

jest czym

sztucznym, pewnym osi

gni

ciem" (s.

65). Zadaniem, jakie stawia przed sob

Bartky jest analiza praktyk dyscyplinarnych,

których celem jest:

1. wyprodukowanie ciała o okre

lonym rozmiarze i kształcie;

2. wyrobienie specyficznych gestów, postaw i sposobów poruszania si

;

3. przedstawiania ciała jako ozdobnej powierzchni (s. 65).

Nale

y postawi

pytanie nie tylko o charakter tych praktyk, ale równie

o to, w jaki

sposób s

one ustanawiane, kto je narzuca, jaki wpływ maj

one na poczucie

samo

ci kobiet. Trzeba równie

spojrze

na owe praktyki w perspektywie

nowoczesnej władzy patriarchalnej.

Charakterystycznym rysem współczesnego wzorca kobiety Zachodniej jest

upowszechniana przez

rodki masowego przekazu szczupła i smukła sylwetka.

"Tyrania szczupło

ci", jako współczesna praktyka dyscyplinarna, która za przedmiot

swego oddziaływania obrała sobie zwłaszcza kobiety , za pomoc

diety oraz

wicze

fizycznych sp

dza sen z powiek milionom kobiet Zachodu w ró

nym wieku.

"Technologia kobieco

ci" (s. 71-72) obejmowa

e przeró

ne praktyki, jakim

poddawane jest ciało kobiet. Wzrok kobiet jest trenowany w taki sposób, aby wyra

ał

skromno

ść

i nie był "wyzywaj

cy". Odmienne kody mimiki obowi

zuj

kobiety i

ęŜ

czyzn - kobiety o wiele wi

cej si

miechaj

. Ciało kobiety stanowi

powierzchni

do ozdabiania, które za pomoc

makija

u, fryzury, ubioru jest

nikiem okre

lonych kodów kulturowych okre

laj

cych znaczenie "kobieco

ci".

Coraz popularniejsze staje si

modyfikowanie samego ciała za pomoc

chirurgii

plastycznej. Istniej

ró

nice w odnajdywaniu si

w przestrzeni czy zawłaszczaniu

zale

nie od płci - kobiety staraj

swoim ciałem zabra

jak najmniej miejsca,

traktuj

przestrze

jako zamkni

cało

ść

w której s

umieszczone, podczas gdy

ęŜ

czy

ni s

bardziej ruchliwi i otwarci. Niemiecka fotografka, Marianne Wex

wykonała dwa tysi

ce zdj

ęć

kobiet i m

ęŜ

czyzn, które dokumentuj

stosunek do

przestrzeni zale

nie od płci osoby fotografowanej i potwierdzaj

powy

tez

(s.

68).

Wizerunek perfekcyjnego kobiecego ciała rozpowszechniany przez współczesne

rodki masowego przekazu stanowi niejaki lustro, w jakim przegl

daj

(chc

c nie

chc

c) kobiety w ró

nym wieku, o ró

nym poziomie wykształcenia i ró

nym statusie

ekonomicznym. Taki wizerunek jest równie

elementem "technologii kobieco

ci",

która z jednej strony pokazuje nam jak daleko nam do "ideału", u

wiadamiaj

c nam

tym samym nasze "braki", z drugiej strony podpowiada, co nale

y uczyni

, aby go

osi

ąć

. Wizerunek kobieco

ci jest te

zwi

zany z re

imem

zinstytucjonalizowanego heteroseksualizmu, w jego interesie kobieta musi podoba

ęŜ

czy

nie. "We współczesnej patriarchalnej kulturze panoptyczny m

ski

koneser zamieszkuje w

wiadomo

ci wi

kszo

ci kobiet: stoj

one nieustannie przed

jego wzrokiem i poddane jego os

dowi. Kobieta zamieszkuje swoje ciało takie, jak je

widzi kto

inny, anonimowy patriarchalny Inny."(Bartky 1990: 72). Istotn

cech

władzy dyscyplinarnej nakierowanej wytwarzanie "kobieco

ci" w ciałach kobiet jest

równie

jej rozproszenie i anonimowo

ść

Lois MacNay (1992) pokazała zarówno zalety koncepcji Foucaulta dla feminizmu

(pozwala na unikni

cie pułapki esencjalizmu czy biologizmu), jednak nie sposób

unikn

ąć

tutaj pewnych teoretycznych problemów. Pierwszy z nich nie odbiega od

tego wy

ej ju

opisanego przez M. Deveaux i dotyczy technik dyscyplinarnych

oddziałuj

cych na ciało, "neutralnych" pod wzgl

dem płci. Oboj

tno

ść

, z jak

francuski filozof w tej materii przejawia, jego nieczuło

ść

na ró

nic

płciow

, sił

rzeczy reprodukuje seksizm obecny w tradycyjnych teoretycznych dyskursach, z

którymi zdaje si

przecie

polemizowa

Foucault do

ść

jawnie. Problem drugi dotyczy

tego,

e poj

cie ciała, jakim posługuje si

Foucault przedstawia je jako co

biernego,

kształtowanego i wytwarzanego przez władz

. Bierno

ść

ciała podporz

dkowanego

bezrefleksyjnie technikom dyscyplinarnym stawia pod znakiem zapytania ewentualn

liwo

ść

emancypacji, dokonywania wyborów przez jednostki czy wr

cz mo

liwo

wiadomego przekształcania

wiata społecznego (s. 32-33).

Krytyka Historia seksualno

W I tomie Historii seksualno

ci zatytułowanym Wola wiedzy Foucault dokonuje

odwrócenia kolejno

ci: zgodnie z konwencjonalnym podej

ciem uwa

ano,

e seks

jest naturalnym podło

em, na który nało

ona jest kulturowo skonstruowana

seksualno

ść

- natomiast zdaniem tego autora seksualno

ść

jest kategori

uprzedni

która dopiero umo

liwiła powstanie poj

cia seksu. Historia seksualno

ci jawi si

jako

mapa dynamicznej technologii seksu. Owa technologia zostaje sprz

ęŜ

ona z

wcze

niejszymi studiami nad istot

relacji władzy jako sieci oddziaływa

Seksualno

ść

jest dyskursem o seksie, jaki wytworzył si

w dziewi

tnastowiecznym

bur

uazyjnym społecze

stwie w celu podporz

dkowania sobie jednostek i

zapanowania nad ich rozrodczo

(McCallum1996: 79).

Jednak

e o ile Foucault przyjmuje rozró

nienie mi

dzy seksem a seksualno

kategoria gender jest nieobecna w jego my

leniu:

Takie przeoczenie by

e jest skutkiem faktu,

e Foucaulta mo

na odczytywa

jako pod

ąŜ

cego głównym nurtem tradycji filozoficznej, jako postrzegaj

cego

ontologiczn

ró

nic

jako uprzedni

w stosunku do ró

nicy płciowej, dlatego

pozwalaj

cego na powstanie neutralnej teoretycznej przestrzeni, w ramach której

emy mówi

o takich rzeczach jak władza i społeczne oddziaływanie zanim s

one naznaczone płciowo (engendered - A.Z.) (s. 80).

Nie bez racji krytyczki Foucaulta uwa

e zało

enie istnienia takiej neutralno

ci w

istocie marginalizuje kobiety uprzywilejowuj

c tym samym m

ęŜ

czyzn, bo to oni ukryci

pod mask

neutralno

ci.

Zdwojon

krytyk

Historii seksualno

ci przedstawiły feministyczne badaczki i

badacze antyku (Larmour, Miller, Platter 1997). Ich wgl

d w problem "

lepoty

rodzajowej" Foucaulta jest niezwykle cenny, poniewa

znajomo

ść

zarówno historii,

jak i tekstów staro

ytnych pozwalaj

ca na wskazanie jawnych niedoci

gni

ęć

jego

koncepcji oraz selektywnego podej

cia do tekstów uzupełniona jest krytycznym

spojrzeniem feministycznym. W tym

wietle milczenie Foucaulta na temat kobiet albo

ich przedstawianie jako "Innego" m

ęŜ

czyzny wcale nie wydaje si

takie

uprawomocnione, jak chciałby sam autor przywołuj

cy kilka zaledwie tekstów i to

głównie medycznych lub filozoficznych, które trudno uzna

za reprezentatywne dla

ogółu społecze

stwa antycznego. De facto Foucault powołuje si

na teksty pisane

wył

cznie przez m

ęŜ

czyzn i to przez m

ęŜ

czyzn wolnych, dorosłych, nale

Ŝą

cych do

elity

wiata antycznego, poza któr

sytuuj

nie tylko kobiety, ale te

niewolnicy,

barbarzy

cy, osoby nieletnie b

starsze. Foucault, według Lin Foxhall, popełnia

nagminny bł

d nadmiernego uogólniania i upraszczania rzeczywisto

ci społecznej

antycznego

wiata: "Foucault tworzy wyrafinowan

histori

idei, ale ignoruje zło

one

etnograficzne tło tych idei" (Foxhall 1997: 123). Takie etnograficzne spojrzenie

miałoby polega

na badaniu zmiennych kontekstów i mnogo

ci pozostaj

cych cz

sto

w konflikcie dyskursów tworz

cych to

samo

ść

gender.

Czytaj

c Histori

seksualno

ci mo

na odnie

ść

wra

enie,

e refleksyjny podmiot w

antycznej Grecji mógł by

wył

cznie podmiotem m

skim, natomiast kobieta stanowi

uzupełnienie i podrz

dny element etycznego projektu "troski o siebie", jest "Innym"

ęŜ

czyzny. Problem w tym,

e dla laika nie obeznanego z literatur

staro

ytn

argumentacja Foucaulta brzmi do

ść

przekonuj

co i wydaje si

e w

wietle tych

tekstów pozycja kobiety faktycznie zawsze była drugoplanowa i niejako stanowiła

uzupełnienie pozycji m

ęŜ

czyzny (czego sam Foucault nie omieszkał kilka razy

zauwa

i skomentowa

w Historii seksualno

ci). Jednak

e analiza j

zyka, jakiego

ywa Foucault w tej ksi

ąŜ

ce zdradza jego, ukryt

na pierwszy rzut oka,

androcentryczn

postaw

jako autora.

Amy Richlin (1997: 140-141) id

c tym tropem zaczyna od analizy opisanej w Woli

wiedzy historii robotnika wiejskiego z miejscowo

ci Lapcourt we Francji, oskar

onego

w 1867 roku o molestowanie dziewczynki, od której "wyłudził kilka pieszczot" w

przydro

nych krzakach i zabawiał si

w gr

w "zsiadłe mleko" (Foucault 1995: 34-

35). Człowiek ten został nie tylko aresztowany, ale równie

wci

gni

ty w zło

machin

karno-medyczn

- poddano go nie tylko przesłuchaniu oraz szczegółowym

badaniom lekarskim, które obj

ły tak jego dusz

(wyznanie), jak i ciało (pomiary

anatomiczne).

W j

zyku, jakim Foucault opowiada t

histori

dokonuje si

akt "wymazania kobiety z

narracji" (Richlin 1997: 140, 142) - widzimy olbrzymi

dysproporcj

dzy opisem

wiadcze

wie

niaka, pełni

cego rol

inicjatora całego zdarzenia oraz opisem

wiadcze

dziewczynki, sprowadzonej tutaj do biernego przedmiotu,

ródła

skiej chwilowej i "niewinnej" rozkoszy. W całym opisie zdarzenia nie ma

najmniejszej wzmianki o prze

yciach i odczuciach dziewczynki, mimo i

to niejako w

jej obronie wyst

pił cały aparat karno-medyczny. Równie

o grze w "zsiadłe mleko"

mówi Foucault, jak o czym

dobrze wszystkim znanym, tylko nie wiemy, czy znanym

współczesnym wie

niakowi osobom, czy znanej samemu autorowi (oczywi

cie

emy domy

, na czym owa gra polegała, jednak Foucault pozostawia nas w

sferze domysłów (s. 143).

Z podobnymi zabiegami j

zykowymi spotykamy si

w tomie II i III Historii

seksualno

ci. Dla zilustrowania posłu

Ŝę

cytatami z zamieszczonymi we wst

pie

do U

ytku z przyjemno

ci, gdy Foucault mówi o "poj

ciu pragnienia czy pragn

cego

podmiotu", zasadzie "człowieka pragnie

", "analizie praktyk, dzi

ki którym jednostki

zacz

ły zwraca

na siebie uwag

, rozszyfrowywa

siebie, widzie

w sobie i uznawa

za podmioty pragnienia", oraz gdy pisze,

e "aby zrozumie

, jak jednostka

współczesna do

wiadcza samej siebie jako podmiotu seksualno

ci, nieuchronnie

nale

ało wcze

niej okre

, co spowodowało,

e człowiek Zachodu na przestrzeni

wieków zacz

ł widzie

w sobie podmiot pragnienia" (Foucault 1995: 145).

Niewiele dalej w tym samym tek

cie przy okazji omawiania cnoty wstrzemi

ęź

liwo

ci,

znajdziemy obszerny fragment na temat dysymetrii płciowej, w

wietle którego

uprzedni uniwersalny postulat "człowieka pragnienia" zostaje niejako podwa

ony:

[...] kobiety poddane s

(wyj

wszy swobod

, jakiej przysporzy

im mo

e na przykład

status kurtyzany) nadzwyczaj

cisłym ograniczeniom, nie do kobiet jednak

skierowana jest owa moralno

ść

, nie ich zobowi

zania, nie ich powinno

ci s

przywoływane, uzasadniane i rozwijane. To moralno

ść

ęŜ

czyzn - moralno

ść

rozwa

ana, pisana i nauczana przez m

ęŜ

czyzn i kierowana do m

ęŜ

czyzn, oczywi

cie

wolnych. Moralno

ść

tym samym m

ska, gdzie kobiety pojawiaj

jedynie w

charakterze przedmiotów lub, co najwy

ej, partnerek - nale

y je kształtowa

wychowywa

i nadzorowa

, gdy sprawuje si

władz

nad nimi; natomiast wystrzega

ich, gdy znajduj

pod władz

kogo

innego (ojca, m

ęŜ

a, opiekuna). To bez

tpienia jedna z najbardziej godnych uwagi cech owej refleksji moralnej i dziedziny

obowi

zuj

cych reguł - z koniecznymi modyfikacjami - dla obu płci; jest

opracowaniem m

skiego zachowania z punktu widzenia m

ęŜ

czyzn, aby narzuci

ich

zachowaniu formy. (s. 162).

Podobnie par

stron dalej, opisuj

c staro

ytn

praktyk

aphrodisia, któr

Foucault

rozumie jako "akty, czyny, stosunki powoduj

ce w pewien sposób przyjemno

ść

mówi o zwi

zanej z ni

polaryzacj

obu płci. W praktyce do

wiadczania

przyjemno

ci, zgodnie z paradygmatem Arystotelesa i schematem penetracji, rola

ska jest aktywna, podczas gdy kobieca polega na bierno

ci i uległo

ci (podmiot i

przedmiot rozkoszy) (Foucault 1995: 183-185).

Richlin zauwa

e cała narracja odautorska w Historii seksualno

ci przesi

kni

jest specyficznymi sformułowaniami, takimi jak "ka

dy", "zwykli ludzie", "człowiek",

"Grecy", "jednostka", "podmiot pragnienia", i za którymi za ka

dym razem stoi

nale

Ŝą

cy do elity m

ęŜ

czyzna wykluczaj

cy ze swojego

wiata czy marginalizuj

kobiety (Richlin 1997: 144).

Równie

opis sennika Artemidora z II wieku naszej ery wprowadzaj

cy w tre

ść

III

tomu Historii seksualno

ci nie jest wolny od androcentrycznej perspektywy, mimo i

jak pisze Foucault, traktat "zwraca si

do czytelników ró

nych kategorii"(Foucault

1995: 386). Paradoksalnie opisuj

c adresata sennika Foucault mówi:

To kto

"zwyczajny": najcz

ęś

ciej m

ęŜ

czyzna (sny kobiet przytaczane s

charakterze uzupełnienia jako mo

liwe warianty, tam, gdzie płe

podmiotu jest w

stanie zmodyfikowa

znaczenie snu), m

ęŜ

czyzna maj

cy rodzin

, maj

tek,

zazwyczaj zatrudnienie (zajmuje si

handlem, prowadzi kram); zwykle ma słu

niewolników [...]. W sumie - przeci

tna klientela. W tek

cie Artemidora wida

codzienno

ść

i zaj

cia zwyczajnych ludzi. (s. 387).

Widzimy wi

e "typowy"

cy, do którego Artemidor kieruje swoje interpretacje

snu to znów wolny dorosły m

ęŜ

czyzna, i cho

nale

Ŝą

cy do mniejszo

ci (wszak elita

stanowi mniejszo

ść

), jednak uznany za punkt odniesienia i wzorzec nie tylko dla

kobiet, ale te

dla dzieci, starszych, czy niewolników.

Z podobnymi zabiegami mamy do czynienia w Foucaultowskiej analizie mał

stwa i

wstrzemi

ęź

liwo

ci w tomie II, jak i III Historii seksualno

ci: "Rzeczywi

cie, cały długi

fragment na temat mał

stwa w trzecim tomie, poza postulatem "ł

czenia si

pary" przez m

ęŜ

czyzn nale

Ŝą

cych do elity i równo

ci w mał

stwie, mówi z punktu

widzenia potencjalnego m

ęŜ

a, nawet gdy opisywane teksty bezpo

rednio mówi

ęŜ

u i

onie". (Richlin 1997: 145). Kobieta, cho

rzadko, pojawia si

w Historii

seksualno

ci w roli

ony, marginalnie jako prostytutka czy niewolnica. Poza tymi

trzema rolami kobiety s

nieobecne w wizji antycznego

wiata rozwijanej przez

Foucaulta w Historii seksualno

ci. Pobie

ny rzut oka na tytuły i tre

ść

poszczególnych

rozdziałów pozwala wyci

ąć

wniosek,

e s

pisane z perspektywy m

skiej

seksualno

ci, m

skiej etyki, i obrazuj

relacj

ęŜ

czyzny do chłopców, do starszych,

ony, do własnego ciała. W "Ekonomice" ten

e m

ęŜ

czyzna zarz

dza swoim

domem, w skład którego wchodz

domownicy:

ona, dzieci, niewolnicy; dalej

inwentarz

ywy i martwy. O ile równie

stosunkom seksualnym mi

dzy wolnymi

ęŜ

czyznami i ich etycznemu znaczeniu dla staro

ytnych po

cił Foucault

obszerne fragmenty, to analogiczne stosunki mi

dzy kobietami nie znajduj

niemal

adnej wzmianki.

Wnioski

e, gdyby Foucault

ył do dnia dzisiejszego polemiki feminizmu z jego

koncepcj

władzy, seksualno

ci i ciała wygl

dałyby inaczej, bo sam adwersarz

miałby szans

na odpowied

i na ewentualne zmiany swojej koncepcji pod wpływem

teorii feministycznej. Z pewno

dialog ten oddziałałby twórczo równie

na drug

stron

i pokierował mo

e my

l feministyczn

nieco innymi drogami. Trudno tutaj

spekulowa

, niemniej trzeba przyzna

e mało który ze współczesnych filozofów

wzbudził tak silne intelektualne emocje i sprowokował wieloletni

dyskusj

na gruncie

feministycznym. Problem "

lepoty rodzajowej" w tekstach Foucaulta jest

najistotniejszym zarzutem, jaki pada ze strony teoretyczek feminizmu, jednak jak

na wnioskowa

z wy

ej przytoczonych polemik, mimo i

jest istotny, w

aden

sposób nie przekre

la przełomowego znaczenia jego koncepcji zdecentralizowanej

władzy, ciała poddanego technikom dyscyplinarnym, czy nowego spojrzenia na seks

i seksualno

ść

. Problem ten, chocia

nieredukowalny w tekstach samego Foucaulta,

okazał si

liwy do przezwyci

ęŜ

enia w tekstach nie tylko feministycznych, ale

szerzej o tematyce gender, w których teoretyczne narz

dzia jakich dostarczył

Foucault zostały zastosowane do analizy współczesnej rzeczywisto

ci społecznej i

kulturowej.

Istotnym wkładem krytyki feministycznej było te

spojrzenie na tre

ść

tekstów

Foucaulta przez pryzmat płci i pozycji ich autora. Pozwoliło to pokaza

arbitralno

ść

przykładów, jakimi ten autor operuje jak i pozorn

uniwersalno

ść

wyci

gni

tych z

analizy wniosków. Zako

uwag

Naomi Schor, która pisze:

W Woli władzy jeste

my wprowadzeni w Histori

Seksualno

ci, w której nie została

nigdy podj

ta my

e historia seksualno

ci mogłaby inaczej wygl

, gdyby

została napisana przez kobiety; zało

ono jedn

uniwersaln

histori

tak, aby

obejmowała obie płcie, jak gdyby Historia, i co wa

niejsze, sam Historyk

seksualno

ci sam był płci pozbawiony. (Schor 1987: 107).

Bibliografia:

•

Bartky, Sandra Lee (1990), Femininity and Domination. Studies in the

Phenomenology of Opression, New York and London: Routledge.

•

Bordo, Susan R. (1988), "Anorexia Nervosa: Psychopathology as the

Crystallization of Culture", [w:] Feminism & Foucault. Reflections on Resistance, red.
Irene Diamond i Lee Quinby, Boston: Northeastern University Press, s. 87-117.

•

Bordo, Susan R. (1989), "The Body and the Reproduction of Femininity: A

Feminist Appropriation of Foucault", [w:] Gender/ Body/ Knowledge. Feminist
Reconstructions of Being and Knowing, red. Alison M. Jaggar i Susan R. Bordo, New
Brunswick, New Jersey: Rutgers University Press, s. 13-33.

•

Braidotti, Rosi (1991), Patterns of Dissonance: A Study of Women in

Contemporary Philosophy, Cambridge: Polity Press.

•

Butler, Judith (1990), Gender Trouble. Feminism and the Subversion of

Identity, New York and London: Routledge.

•

Butler, Judith (1993), Bodies that Matter. On the Discursive Limits of "Sex",

New York and London: Routledge.

•

Deveaux, Monique (1994), "Feminism and Empowerment: A Critical Reading

of Foucault", [w:] Feminist Studies, vol. 20 no. 2 (summer), s. 223-247.

•

Diamond, Irene, Lee Quinby (red.) (1988), Feminism & Foucault. Reflections

on Resistance, Boston: Northeastern University Press.

•

Foucault, Michel (1993), Nadzorowa

i kara

. Narodziny wi

zienia, tłum. i

posłowie Tadeusz Komendant, Warszawa: Aletheia.

•

Foucault, Michel (1995), Historia seksualno

ci, t. I-III, tłum. Bogdan Banasiak,

Tadeusz Komendant, Krzysztof Matuszewski, wst

p T. Komendant, Warszawa:

Czytelnik.

•

Foxhall, Lin (1998), "Pandora Unbound: A Feminist Critique of Foucault's

History of Sexuality", [w:] Rethinking Sexuality. Foucault and Classical Antiquity, red.
David H. J. Larmour, Paul Allen Miller, Charles Platter, Princeton, New Jersey:
Princeton University Press, s. 122-137.

•

Fraser, Nancy (1981), "Foucault on Modern Power: Empirical Insights and

Normative Confusions", Praxis International no.1 (October 1981), s. 272-287.

•

Fraser, Nancy (1983), "Foucault's Body-Languages: A Post-Humanist Political

Rhetoric?", Salmagundi 61 (fall 1983), s. 55-70.

•

Fraser, Nancy (1985), "Michel Foucault: A 'Young Conservative'?", Ethics 96

(October 1985), s. 165-184.

•

Firth R. 1990 Jednostkowe symbole i publiczne reakcje, [w:] Symbole i

symbolika, M. Głowi

ski (red.), Warszawa, s. 216-264.

•

Frank A. W. 1990 For a Sociology of the Body: an Analytical Review, [w:] The

Body: Social Process and Cultural Theory, M. Featherstone, M. Hepworth, B. S.
Turner (eds.), London, s. 36-102.

•

Hekman, Susan J. (red.) (1996), Feminist Interpretations of Michel Foucault,

University Park, Pennsylvania: The Pennsylvania State University Press.

•

Larmour, Davis H. J., Paul Allen Miller, Charles Platter (red.) (1997),

Rethinking Sexuality. Foucault and Classical Antiquity, Princeton, New Jersey:
Princeton University Press.

•

Macey, David (1994), The Lives of Michel Foucault, London: Vintage.

•

MacNay, Lois (1992), Foucault and Feminism: Power, Gender and the Self ,

Cambridge, UK: Polity Press.

•

McCallum, E. L. (1996), "Technologies of Truth and the Function of Gender in

Foucault", [w:] Feminist Interpretations of Michel Foucault, red. Susan J. Hekman,
University Park, Pennsylvania: The Pennsylvania State University Press, s. 77-97.

•

McWhorter, Ladelle (1999), Bodies and Pleasures. Foucault and the Politics of

Sexual Normalization, Bloomington and Indianapolis: Indiana University Press.

•

Ramazanoglu, Caroline (red.) (1993), Up Against Foucault. Explorations of

some tensions between Foucault and feminism, London and New York: Routledge.

•

Richlin, Amy (1998), "Foucault's History of Sexuality: A Useful Theory for

Women?", [w:] Rethinking Sexuality. Foucault and Classical Antiquity, red. David H.
J. Larmour, Paul Allen Miller, Charles Platter, Princeton, New Jersey: Princeton
University Press, s. 138-170.

•

Sawicki, Jana (1991), Disciplining Foucault. Feminism, Power, and the Body,

New York and London: Routledge.

•

Schor, Naomi (1987), "Dreaming Dissymmetry: Barthes, Foucault, and Sexual

Difference", [w:] Men in Feminism, red. Alice Jardine & Paul Smith, New York and
London: Methuen, s.98-110.