1 

Wstęp do prawoznawstwa 

(na podstawie „Wstęp do prawoznawstwa” wyd. 2002 

Józef Nowacki i Zygmunt Tobor) 

 

Wstęp 
 

ZDANIE: 

 

-

 

oznajmujące <- zdania, którym przysługuje wartość logiczna (np. Jan jest prawnikiem.) 

-

 

pytające (np. Czy ten autobus jedzie do Katowic?) 

-

 

rozkazujące (np. Wyjdź!) 

 
Zdanie w sensie logicznym wyraŜa sąd, tzn. jakąś myśl odnoszącą się w sposób sprawozdawczy do 
jakiegoś stanu rzeczy; jednoznacznie stwierdza, na gruncie danego języka, iŜ tak a tak jest albo Ŝe 
tak a tak nie jest (Ziembiński).   
 
Dyrektywy i oceny – wypowiedzi nie mające wartości logicznej. 
 

1.

 

DYREKTYWY: 

-

 

normy ->       (akty oddziaływań 

-

 

przepisy ->        stanowczych) 

-

 

zasady 

-

 

reguły 

-

 

wskazówki 

-

 

rady 

-

 

zalecenia 

-

 

sugestie 

 
Wszystkie te dyrektywy to skonwencjonalizowane akty werbalne (słowne) wpływające na 
zachowanie ludzi. 
 

2.

 

OCENY 

-

 

zasadnicze (właściwe, samoistne) – oceniamy dany przedmiot „dla niego samego”, bez 
względu na jego relację do innych przedmiotów. (np. Ta ksiąŜka jest bardzo ciekawa.) 

-

 

instrumentalne (celowościowe, utylitarne) – oceniamy dany przedmiot jako „dobry środek”, 
„środek do dobrego”, „dobry środek do dobrego” czy teŜ ze względu na skutki jakie 
powoduje. (np. To opracowanie nie przyda Ci się do egzaminu z logiki.) 

 

Oceny wyraŜają naszą aprobatę lub dezaprobatę pewnego stanu rzeczy. 
 
Wypowiedź jest fałszywa lub prawdziwa, jeśli opisuje jakiś stan rzeczy, zgodnie (niezgodnie) z 
rzeczywistością. JeŜeli jakaś wypowiedź niczego nie opisuje, ale wyraŜa jedynie naszą aprobatę 
lub dezaprobatę, to kwalifikować jej w kategoriach prawdy lub fałszu nie moŜemy. Stąd teŜ 
zarówno oceny, jak i normy naleŜą do klasy wypowiedzi nonkognitywnych, czyli takich, które 
nie mają wartości poznawczej. 
 
 
 
 
 
 
 

 

2 

Rozdział pierwszy 
 

I. PRZEPISY PRAWA 

 

 

-

 

są ustanawiane mocą tzw. generalnych normatywnych aktów prawnych (np. konstytucja, 
ustawy) 

-

 

są wypowiedziami językowymi „zastanymi” przez nas w tekstach ustaw i innych aktów 
prawnych 

-

 

to jednostki redakcyjne aktu prawotwórczego  

-

 

to zdaniokształtne zwroty językowe wskazujące bądź narzucające sposób 
postępowania (czyli reguły postępowania), formalnie wyodrębnione w tekście 
prawnym jako artykuł, paragraf, ustęp lub jako zdaniokształtne fragmenty artykułu, 
paragrafu lub ustępu. 

-

 

kaŜdy przepis prawa jest regułą zachowania 

 
Artykuły, paragrafy, punkty, litery – jednostki redakcyjne (systematyzacyjne) aktu prawnego.  
 
Formułowanie przepisów prawa: 
 
POPRZEDNIK                                                          NASTĘPNIK 

- wymienia, wskazuje lub                                              - ustala skutki prawne, jakie  
określa „okoliczności”, które                                              powinny być związane  
rodzą skutki prawne                                                            z okolicznościami                                                          
                                                                                             wymienionymi w  

                                                                                                   poprzedniku 
 
(np. a)  JeŜeli student nie zaliczył danego przedmiotu w wyznaczonym czasie (poprzednik), to  
zostanie usunięty z listy studentów przez dziekana (następnik). 
b) W razie rezygnacji z któregoś z wcześniej wybranych przedmiotów maturalnych (poprzednik), 
uczeń powinien jak najszybciej złoŜyć w tej sprawie pisemny wniosek do dyrekcji liceum 
(następnik). 
c) Kto spóźnia się na wykłady i z premedytacją zakłóca ciszę na sali („stan rzeczy”), podlega karze 
pozbawienia wolności od jednego do trzech miesięcy (ujemne następstwo prawne).) 
 
 
Sposoby formułowania przepisów: 
1) Początek zdania: 

-

 

jeŜeli... 

-

 

w razie... 

-

 

w wypadku... 

2) Opisy pewnych zdarzeń: 
„Śledztwo prowadzi prokurator” 
 
Funktor normotwórczy – odpowiedni zwrot językowy, wiąŜący w zadaniokształtną całość 
obydwa wyróŜnione człony przepisu prawa. 
 
Słowa formułujące przepisy: 

-

 

powinien (w znaczeniu dyrektywalnym, zalecającym) 

-

 

naleŜy 

-

 

musi 

-

 

nie moŜe 

 

 

3 

Zwroty: 

-

 

jest zobowiązany 

-

 

jest uprawniony 

 
 
Przepisy nie są zdaniami w sensie logicznym, nie są zdaniami opisującymi (stwierdzającymi). Nie 
są wypowiedziami w postaci „A jest B”, lecz „A powinno być B”. Nie są ani prawdziwe, ani 
fałszywe. 
 

II. FAKTY PRAWNE 

 

 
Fakty prawne – to wszystkie te „okoliczności” wymieniane w przepisach prawa, które pociągają 
za sobą, wywołują czy rodzą skutki prawne; innymi słowy powodują powstawanie, zmiany albo 
wygaśnięcie bądź to uprawnień, bądź obowiązków, bądź teŜ uprawnień i obowiązków. Nie zawsze 
fakty prawne powodują powstawanie, zmiany czy wygaśnięcie stosunków prawnych, ale stosunek 
prawny powstaje w wyniku tego, Ŝe zaistniał określony fakt prawny. 
 
Rodzaje faktów prawnych: 
 

Fakty prawne: 

 

1.

 

Zdarzenia - wywołujące skutki prawne okoliczności niezaleŜnie od zachowania się 
podmiotów prawa. (Np. śmierć, urodzenie, upływ czasu.) 

2.

 

Zachowania – podmiotów prawa: 

a) 
-

 

działanie – polegające na wykonywaniu pewnych czynności (np. działa, ten co kradnie, 
spisuje testament, zabija) 

-

 

zaniechanie – brak działania wymaganego przez prawo (np. ktoś, kto nie udzielił pomocy 
poszkodowanym, a miał to zrobić)   

b) 
-

 

czyny – zachowanie się podmiotu prawa, które rodzi za sobą skutki prawne, choć do 
wywołania owych skutków podmiot prawa swym zachowaniem nie zmierzał: 

a)

 

czyny zgodne z prawem (np. znalezienie rzeczy zgubionej) 

b)

 

czyny niezgodne z prawem (bezprawne, niedozwolone) (np. wyrządzenie komuś 
szkody) 

-

 

czynności prawne – świadome i zgodne z przepisami prawa zachowania podmiotów, 
zmierzające do wywołania skutków prawnych mocą odpowiednich oświadczeń woli (np. 
przyjęcie spadku, umowa najmu) 

3. Zdarzenia albo zachowania oraz konstytutywne orzeczenia sądowe 

 
Orzeczenie: 

-

 

konstytutywne – powodują powstanie bądź zmianę czyichś uprawnień lub obowiązków (np. 
orzeczenie rozwodu) 

-

 

deklaratoryjne – jedynie stwierdzają istnienie określonych uprawnień lub obowiązków, nie 
zmieniając stanu prawnego, nie kwalifikuje się ich jako fakty prawne  (np. orzeczenie, Ŝe 
osoba bliska, stale zamieszkująca z najemcą, po jego śmierci sama stała się najemcą) 

 
Uwaga! Dopiero razem wzięte zdarzenie lub zachowanie oraz tzw. konstytutywne orzeczenie 
sądowe wykazują cechy faktu prawnego i rodzą odp. skutki prawne. 
 
 

 

4 

III. SKUTKI PRAWNE 

 

 
Skutki prawne – to wszystkie następstwa prawne, jakie przepisy prawa wiąŜą z faktami prawnymi; 
następstwa, jakie powinny nastąpić (lub mogą nastąpić, jeŜeli wyznacza je przepis o charakterze 
iuris dispositivi), gdy zaistnieje fakt prawny. Powiązania faktów prawnych ze skutkami prawnymi 
mają charakter powinnościowy, normatywny, gdyŜ są one ustalane bądź narzucane mocą 
postanowień przepisów prawa. 
 
Przepisy prawa wyznaczają skutki prawne w róŜny sposób: 

-

 

jednoznacznie precyzują skutki prawne, niczego nie uzaleŜniając od oceny organów 
stosujących prawo (np. KaŜda kura, u której zostanie wykryty wirus ptasiej grypy, musi 
zostać uśpiona w ciągu 24 godzin przez weterynarza – nie ma innej moŜliwości, kura nie 
moŜe być poddana leczeniu, izolacji ani teŜ nie moŜe sobie biegać po podwórku, ma być 
zabita i koniec!) 

-

 

jednoznacznie ustalają rodzaj skutków, ale zakreślają tylko górna granicę ich wymiaru, 
pozostawiając ocenie organów stosujących prawo ich rozmiar w danych przypadkach (np. 
Kto zabija nieumyślnie, podlega karze pozbawiania wolności od roku do lat 3) 

-

 

ocenie organów stos. prawo dają moŜliwość wyboru rodzaju skutków prawnych spośród 
wymienionych, zakreślając tylko ich granice ( np. (...) podlega karze grzywny lub karze 
pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 2) 

-

 

nakazują stosowanie więcej niŜ jednego rodzaju skutków prawnych (np. (...) podlega karze 
grzywny lub pozbawienia wolności od 3 miesięcy do roku oraz doŜywotniego pozbawiania 
uprawnień do wykonywania zawodu) 

-

 

przepisy o swobodnym uznaniu (np. JeŜeli nauczyciel zachce, to moŜe zmienić datę 
sprawdzianu na prośbę ucznia, ale nie musi.)  

 
 
Przepisy zawierające tzw. klauzule generalną są przepisami, które same merytorycznie nie 
określają skutków prawnych. Klauzulami generalnymi nazywane są tego rodzaju postanowienia, 
występujące w przepisach prawnych, które uzaleŜniają wydawane rozstrzygnięcia od zgodności z 
„dobrymi obyczajami”, „zasadami współŜycia społecznego” (np. JednakŜe sąd opiekuńczy moŜe, ze 
względu na szczególne okoliczności, orzec przysposobienie nawet mimo braku zgody opiekuna, 
jeŜeli wymaga tego dobro dziecka.) 
 

IV. OBOWIĄZEK 

 

 
Obowiązek prawny – polega na tym, Ŝe przepis prawa ustanawia dla danej klasy adresatów nakaz 
lub zakaz określonego zachowania się (działania lub zaniechania) (np. Administrator forum jest 
zobowiązany do powiadomienia uŜytkowników o planowanej zmianie regulaminu korzystania z 
forum.) Często niewypełnienie obowiązku powinno lub moŜe pociągnąć za sobą przewidziane 
przez prawo ujemne dla adresata skutki prawne. 
RozróŜniamy dwa przypadki: 

a)

 

gdy niewypełnienie obowiązku „powinno” pociągnąć za sobą skutki 
prawne (np. Kto wbrew obowiązkowi wyprowadzania swojego psa na 
spacer, nie robi tego, podlega karze grzywny lub pozbawienia wolności od 
jednego do trzech miesięcy.) 

b)

 

gdy niewypełnienie obowiązku „moŜe” owe skutki prawne pociągnąć – 
wtedy, gdy odpowiedni przepis prawa od decyzji określonego podmiotu 
uzaleŜnia to, czy ten, kto nie zastosował się do odpowiedniego zakazu lub 
nakazu, ma ponieść owe ujemne skutki prawne, czy teŜ nie (np. Lekarz, 

 

5 

który postąpił tak jak w art.2 lub 3 podlega karze grzywny, pod warunkiem, 
Ŝ

e odpowiedni wniosek, przez uprawnionego oskarŜyciela, zostanie 

wniesiony do sądu..) 

 
Do obowiązków niewymuszalnych zalicza się te zwane naturalnymi (obligatio naturalis), tzn. 
takie których nie moŜna wymusić, ale w przypadku ich spełnienia nie moŜna zaŜądać zwrotu  
(np. wierzytelności przedawnione). 
 

V. SANKCJE 

 

 
Sankcje – ujemne skutki prawne, polegające na zastosowaniu represji w postaci przymusu 
państwowego, jakie powinny nastąpić, jeŜeli adresat nie zastosuje się do nakazu czy zakazu 
przepisu prawa, a więc gdy nie wypełnia swojego obowiązku. Przepisy prawa ustalają rodzaj i 
wymiar represji. Dzielimy je na: 

a)

 

represyjne 

b)

 

egzekucyjne 

c)

 

* niektórzy podają jeszcze „sankcje” niewaŜności 

 
Ad. a) Sankcje represyjne – są złem, dolegliwościami, przykrościami wyrządzonymi tytułem 
odpłaty za zachowanie niezgodne z nakazami lub zakazami przepisów prawa. 
 
Polski kodeks karny wyróŜnia: 

-

 

kary (grzywna, ograniczenie wolności, 25 lat pozbawienia wolności, doŜywotnie 
pozbawienie wolności) 

-

 

ś

rodki karne (pozbawienie praw publicznych, zakaz zajmowania określonego stanowiska, 

wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej, 
zakaz prowadzenia pojazdów, przepadek przedmiotów, obowiązek naprawienia szkody, 
nawiązka, świadczenie pienięŜne, podanie wyroku do publicznej wiadomości) 

 
Sankcje karne mogą być: 

-

 

bezwzględnie oznaczone, ściśle określające rodzaj i wymiar kary (np. Kto dopuszcza się 
prześladowań na tle rasowym, podlega karze 25 lat więzienia.) 

-

 

względnie oznaczone, określają rodzaj kary i granice jej wymiaru (np. Kto dopuszcza się 
czynnej napaści na Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, podlega karze pozbawienia 
wolności od 3 do 15 lat.) 

-

 

alternatywnie oznaczone, pozostawiają ocenie sądu wybór rodzaju kary spośród takich kar, 
jakie przewiduje dany przepis prawa (np. Kto publicznie zniewaŜa, niszczy, uszkadza lub 
usuwa godło, sztandar, chorągiew, banderę, flagę lub inny znak państwowy, podlega 
grzywnie lub karze pozbawienia wolności od miesiąca do roku.)  

 
Ad. b) Sankcje egzekucyjne – zmusza adresata do wykonania tego obowiązku, którego adresat ów 
nie wypełnił dobrowolnie. Uzyskuje się po poprzez: 

-

 

bądź to przez zastosowanie przymusu osobistego (np. OskarŜony, który przez 3 kolejne 
rozprawy nie stawi się przed sądem, moŜe zostać doprowadzony przymusowo.) 

-

 

bądź to w wyniku tzw. przymusowego wykonania zastępczego, gdy na przykład  w trybie 
egzekucji majątkowej uzyskuje się środki na zaspokojenie wierzytelności (np. Egzekucja z 
nieruchomości naleŜy do komornika działającego przy sądzie, w którego okręgu 
nieruchomość jest połoŜona. Wierzyciel moŜe dokonać wyboru komornika działającego przy 
sądzie, w którego okręgu nieruchomość jest połoŜona, nawet jeŜeli nieruchomość nie jest 
połoŜona w jego rewirze.) 

 
 

 

6 

VI. NIEWAśNOŚĆ 

 

 
NiewaŜność – polega na tym, Ŝe dana czynność będąca konsekwencją zachowania niezgodnego z 
prawem nie rodzi skutków prawnych. (Np. NiewaŜne jest oświadczenie woli złoŜone przez osobę, 
która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne 
powzięcie decyzji i wyraŜenie woli.) MoŜe być: 

-

 

niewaŜnością ex lege (z mocy prawa)  

-

 

lub do jej uniewaŜnienia wymagane jest wszczęcie określonego postępowania  

Uwaga! Niektórzy zaliczają „niewaŜności” do sankcji!  
 

VII. UPRAWNIENIA 

 

 
Uprawnienia – naleŜą do klasy następstw, jakie przepisy prawa wiąŜą z określonymi faktami 
prawnymi. Przepisy prawa przewidują dla danego podmiotu pewną moŜliwość zachowania się 
wywołującego skutki prawne, ale zachowanie to nie jest obowiązkiem tegoŜ podmiotu. (np. W 
wypadku raŜącego naruszenia regulaminu przez uŜytkownika forum administrator moŜe usunąć go 
z listy zarejestrowanych.) 
 
Dozwolenia mocne – moŜliwość zachowań podmiotów wyznaczona jest normatywnie (przez 
przepisy prawa), czyli zachowania te dozwolone są przez prawo.  
 
Zachowania prawne indyferentne – to takie zachowania, których status nie jest wyznaczony 
(unormowany) przez prawo, nie rodzą skutków prawnych. (np. Dziecko myje wieczorem zęby – 
dozwolone. Dziecko się nie myje – niedozwolone.)  
 
Uwaga! Nie moŜna zaliczyć zachowań indyferentnych do klasy uprawnień bez przyjęcia 
załoŜenia, Ŝe wszystko, co nie jest nakazane, zakazane i dozwolone mocno, jest takŜe 
dozwolone! Dlatego teŜ nazwę „uprawnienie” rezerwujemy wyłącznie dla dozwoleń mocnych.  
 

VIII. KOMPETENCJE 

 

 
Przez kompetencje rozumie się zazwyczaj: 

1)

 

bądź to całokształt uprawnień dotyczących określonego zakresu spraw, w 
których to zakresie organ państwa jest uprawniony do działania 

2)

 

bądź teŜ całokształt uprawnień i obowiązków dotyczących dziedziny, w 
obrębie której organ państwa jest uprawniony, a zarazem zobowiązany do 
działania 

 
Operując tym pojęciem wyróŜnia się: 

-

 

rzeczowy zakres kompetencji (inna jest rzeczowo wyznaczona dziedzina spraw naleŜących 
do zakresu działania ministerstwa łączności, a inna do ministerstwa sprawiedliwości) 

-

 

zakres osobowy (inny jest osobowy zakres działania sądów wojskowych, a inna sądów 
powszechnych) 

-

 

zakres terytorialny (inny jest zakres działania prezydenta miasta (ograniczony do terytorium 
danego miasta), inny wojewody (ograniczony do terytorium danego województwa)) 

 

 

7 

Uwaga! Termin „kompetencja” mimo nasuwających się zastrzeŜeń pojęciowych, obejmuje 
swym zakresem wyłącznie uprawnienia bądź uprawnienia i obowiązki organów państwa i jest 
dość powszechnie stosowany. 

IX. ADRESACI PRZEPISÓW PRAWA 

 

 
Adresatami przepisów prawa nazywa się te podmioty, do których:  

-

 

skierowane są (adresowane) postanowienia praw 

-

 

zachowania normuje prawo 

Adresatami są wszystkie podmioty prawa, z tym Ŝe nie wszystkie przepisy dotyczą wszystkich 
podmiotów. 
 
Podział podmiotów prawa: 

1)

 

podmioty stosujące prawo, czyli te które na podstawie przepisów prawa wydają 
rozstrzygnięcia jednostkowe 

2)

 

pozostałe podmioty prawa 

 
*Dla jednych autorów istnieją: 

-

 

„Adresaci pierwotni” („adresaci bezpośredni”) – to organy państwowe (tzw. kontrolerzy) 
do których adresowane są reguły prawa. 

-

 

„Adresaci wtórni” („adresaci pośredni”) – podmioty które mogą wysuwać wnioski z 
przepisów prawa adresowanych do organów państwa. 

 
Dla innych adresatami prawa są: 

-

 

„adresaci pierwotni” – osoby fizyczne (i prawne) 

-

 

„adresaci wtórni” – organy państwa  

 

X. RODZAJE PRZEPISÓW PRAWA 

 

 

1.

 

Ius cognes – ius dispositivum 

 
Przepisy o charakterze iuris cogentis są przepisami bezwzględnie stosowanymi. W sytuacjach 
unormowanych w przepisach iuris cogentis podmioty prawa nie mają Ŝadnej moŜliwości wyboru 
sposobu zachowania się, muszą zachować się tak, jak nakazuje przepisy (pod rygorem poniesienia 
ujemnych skutków prawnych). (Np. Nie moŜe zawrzeć małŜeństwa osoba pozostająca w związku 
małŜeńskim.) 
 
 Przepisy o charakterze iuris dispositivi pozostawiają podmiotom prawa  swobodę kształtowania 
własnego  zachowania i wzajemnych  stosunków. Znajdują zastosowanie, gdy: 

-

 

dany podmiot albo strony stosunku prawego same czegoś w danym zakresie nie postanowiły 

-

 

ich postanowienia mają tylko częściowy charakter  

-

 

strony w danej kwestii, nawet juŜ po zawarciu umowy, w drodze porozumienia nie zdołały 
osiągnąć zgody 

Przepisy zostały ustanowione właśnie z myślą o tego rodzaju sytuacjach, w których mimo braku 
oświadczenia woli stron trzeba wydać orzeczenie czy rozstrzygnąć spór istniejący między stronami. 
(Np. W braku odmiennego zastrzeŜenia poręczyciel jest odpowiedzialny, jak współdłuŜnik 
solidarny.)   
 
 
 
 

 

8 

2.

 

Przepisy nakazujące, zakazujące i uprawniające 

 
Przepisy nakazujące – ich cechą jest to, Ŝe z uniwersum wszystkich zachowań czy sposobów 
zachowań moŜliwych w danej sytuacji wyróŜniają one jedno z nich (lub jeden sposób zachowania) i 
postanawiają, Ŝe naleŜy zachowywać się tylko w sposób wskazany w tych przepisach. (Np. Przy 
wejściu na uczelnię naleŜy okazać legitymację studencką, osoba nie posiadająca tego dokumentu 
nie zostanie wpuszczona na teren uczelni.) 
 
Przepisy zakazujące – ich cechą jest to, Ŝe z uniwersum wszystkich zachowań czy sposobów 
zachowań moŜliwych w danej sytuacji wyróŜniają one jedno z nich i postanawiają, Ŝe tak 
postępować nie wolno (najczęściej pod rygorem poniesienia ujemnych konsekwencji prawnych). 
(Np. Nie moŜna mieć więcej niŜ jednego miejsca zamieszkania.) 
 
Przepisy uprawniające (dozwalające) – przewidują dla danej, oznaczonej klasy podmiotów 
moŜliwość wyboru określanego sposobu zachowania się, przy czym zachowanie to nie jest ich 
obowiązkiem, a więc nie jest zachowaniem nakazanym lub zakazanym. (Np. Właściciel gruntu 
moŜe wejść na grunt sąsiedni w celu usunięcia zwieszających się z jego drzew gałęzi lub owoców. 
Właściciel sąsiedniego gruntu moŜe jednak Ŝądać naprawienia wynikłej stąd szkody.

 ) 

 
 Uwaga! MoŜna jeszcze mówić o przepisach nakazująco-uprawniających (np. Nie moŜna 
studiować dwóch kierunków jednocześnie.) i zakazująco-uprawniających (np. Po zmianie miejsca 
zamieszkania, trzeba wymienić dowód toŜsamości.)   
 

3.

 

Przepisy odsyłające i blankietowe 

 
Przepisy odsyłające – są ustanawiane w celu uniknięcia w tekstach prawnych dwukrotnego czy 
kilkakrotnego nawet powtarzania tych samych postanowień. Wg niektórych publikacji prawniczych 
z odesłaniem mamy do czynienia równieŜ wtedy, gdy przepisy prawa nakazują kierować się takŜe 
jakimiś pozaprawnymi ocenami („słuszności”, „czyimś dobrem”). (Np. Kto popełnia przestępstwo 
określone w art. 1, 2 lub 3, podlega karze pozbawiania wolności od 1 do lat 3.) 
Odesłanie moŜe być kierowane: 

-

 

do jednego przepisu prawa 

-

 

do dwu lub więcej 

-

 

do całej grupy przepisów 

-

 

do innego działu prawa 

-

 

do prawa obowiązującego w innym państwie 

 
 
Przepisy blankietowe – rodzaj tekstów prawnych, które pewnych kwestii same nie rozstrzygają, 
same nie wyznaczając sposobu postępowania adresatów, lecz wydawane rozstrzygnięcia 
uzaleŜniają od postanowień innych generalnych aktów prawnych. Przepisy te same nie wskazują i 
nie charakteryzują zachowań zagroŜonych sankcjami, lecz tylko ustanawiają sankcje za zachowanie 
niezgodne z postawieniami pewnej, ogólnie wymienionej grupy przepisów prawa. Przepisy 
blankietowe często z góry, in blanco, określają sankcje za zachowanie  niezgodne z przepisami, 
które dopiero mogę zostać wydane. (Np. Kto wykracza przeciwko przepisom o bezpieczeństwie na 
drogach publicznych podlega karze grzywny.) 
 

4.

 

Lex generalis – lex specialis 

 
Lex generalis – reguła powszechna. (Np. Kto zabija, podlega karze 15 lat więzienia.) 
 
Lex specialis – reguła szczególna, ustanawiająca wyjątki od postanowień reguły powszechniej i 
ustalająca inne skutki prawne dla przypadków nią objętych albo teŜ skutki te w ogóle wyłączająca. 
(Np. Kto zabija ze szczególnym okrucieństwem, podlega karze 25 lat więzienia.) 

 

9 

(Np. Kto zabija ze szczególnym okrucieństwem i pod wpływem alkoholu, podlega karze 
doŜywotniego pozbawienia wolności) 
 

5.

 

Przepisy-zasady a przepisy-reguły 

 
RozróŜnienie zasad i reguł: 

a)

 

Reguły – gdy obowiązują, to rozwiązanie, które wyznaczają, musi zostać 
przyjęte, jeŜeli zaś nie obowiązują - nie wnoszą nic do podjęcia decyzji. 
Zasady natomiast nie wyznaczają konsekwencji prawnych, które powinny 
nastąpić automatycznie, jeŜeli występują okoliczności przewidziane przez 
te zasady. Stanowią one jedynie „racje argumentacyjne”, które powinien 
uwzględnić stosując prawo.  

b)

 

W przypadku kolizji reguł jedna z nich obowiązuje, druga zaś nie. Istnieje 
natomiast wiele zasad, które są niezgodne w ich zastosowaniu.  

c)

 

Zasady posiadają wymiar „wagi” lub „znaczenia”, którego reguły są 
pozbawione. W przypadku odwołania się do zasad uwzględniona jest ich 
„doniosłość”.  

 
Inny podział przepisów prawa, którego kryterium stanowią niewaŜność i zagroŜenie karą: 
 

-

 

Lex plusquam perfecta – przewiduje zastosowanie sankcji karnej oraz powoduje 
niewaŜność dokonanej czynności.  

-

 

Lex perfecta – regułą powodująca tylko niewaŜność dokonanej czynności. 

-

 

Lex minus quam perfecta – przewiduje karę, ale nie uniewaŜnia dokonanej czynności. 

-

 

Lex imperfecta – prawna reguł zachowania się bądź akt prawny nie ustanawiający sankcji 
(ujemnych skutków prawnych) za zachowania się z nim niezgodne.  

 
Zasada (np. szybkości procesowej, wolności słowa, równości społecznej) 
Reguła (np. zakaz tortur, równość obywateli wobec prawa) 
 

6.

 

Przepisy proste i złoŜone 

 
Przepisy proste – określają skutki prawne jednego tylko „stanu faktycznego”, jednego faktu 
prawnego. (Np. Na pisemny wniosek pracownika pracodawca moŜe udzielić mu urlopu 
bezpłatnego.) 
 
Przepisy złoŜone – określają skutki prawne dwu lub więcej owych faktów prawnych. (Np. W ciągu 
ostatnich pięciu lat przed upływem zastrzeŜonego w umowie terminu wieczysty uŜytkownik moŜe 
Ŝą

dać jego przedłuŜenia na dalszy okres od czterdziestu do dziewięćdziesięciu dziewięciu lat; 

jednakŜe wieczysty uŜytkownik moŜe wcześniej wystąpić z takim Ŝądaniem, jeŜeli okres amortyzacji 
zamierzonych na uŜytkowanym gruncie nakładów jest znacznie dłuŜszy aniŜeli czas, który pozostaje 
do upływu zastrzeŜonego w umowie terminu. Odmowa przedłuŜenia jest dopuszczalna tylko ze 
względu na waŜny interes społeczny.) 
  

7.

 

Przepisy ogólne i jednostkowe (nazywane niekiedy indywidualnymi) 

 
Przepisy ogólne – to takie, których adresaci są określani za pomocą nazw ogólnych, nadto zaś 
przepis znajduje zastosowanie w więcej niŜ jednym przypadku, gdyŜ dotyczy zachowań 
powtarzalnych. (Np. Pracodawca jest obowiązany szanować godność i inne dobra osobiste 
pracownika.) 
 
Przepisy jednostkowe – reguły zachowania, które jednostkowo (imiennie) oznaczonemu 
adresatowi wskazują jednorazowo sposób zachowania się. Przepisy te zawarte są np. w wyrokach 

 

10 

sądowych  i decyzjach administracyjnych. (Np. Jan Kowalski dnia tego i tego powinien stawić się 
przed komisją poborową.) 
 

8.

 

Przepisy generalne i indywidualne 

 
Przepisy generalne – jego adresaci są określani nazwą generalną. 
 
Przepisy indywidualne – adresat został określony nazwą indywidualną.  
 
W podziale tym jedynym kryterium branym pod uwagę jest sposób oznaczenia adresata.  
 

9.

 

Przepisy abstrakcyjne i konkretne 

 
Przepis abstrakcyjny – to taki przepis, który normuje zachowania powtarzalne w rodzajowo 
określony sposób.  
 
Przepis konkretny – taki, który adresatowi (oznaczonemu indywidualnie lub generalnie) wyznacza 
w wyróŜnionych okolicznościach jednorazowe zachowanie się.  
 

10.

 

Przepisy pierwszego i drugiego stopnia 

 
Wszystkie przepisy praw ustanowione mocą normatywnych aktów prawnych moŜna podzielić na 1 
i 2 stopnia (lub wyŜszych stopni). 
 
Przepisy pierwszego stopnia – te, mocą których z określonymi faktami prawnymi wiązane są 
skutki prawne. 
 
Przepisy drugiego stopnia: 

-

 

normują sprawy związane z tworzeniem (ustanawianie) przepisów stopnia pierwszego, 

-

 

uchylają moc obowiązującą przepisów pierwszego stopnia, 

-

 

określają czas (chwilę) zyskania mocy obowiązującej przepisy pierwszego stopnia, 

-

 

postanawiają, które przepisy pierwszego stopnia wtedy a wtedy znajdują zastosowanie, 
których zaś i kiedy się nie stosuje, 

-

 

ustalają rozumienie przepisów pierwszego stopnia itd. 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 

11 

Rozdział drugi 
 

PRZEPIS PRAWNY A NORMA PRAWNA  

 

Norma prawna – wypowiedź wskazująca określony sposób postępowania, a więc jako reguła 
zachowania, przy czym od innych rodzajów norm (moralności, obyczaju, dobrego wychowania itd.) 
ma ją odróŜnić cecha „prawności”. 

I. Stosunek pojęć: „przepis prawny” – „norma prawna” 

 

 

1.

 

Koncepcja 

 
Stanowisko w ogóle nie wprowadza pojęcia „norma prawna”. „Przepis prawa” jest określeniem, 
za pomocą którego omawia się, analizuje i z powodzeniem rozwiązuje wszystkie bez wyjątku 
problemy prawnicze.  
 

2.

 

Koncepcja 

 
Drugie stanowisko w kwestii stosunku „przepisu prawnego” do „normy prawnej” sprowadza 
się do zamiennego posługiwania się obydwu tymi określeniami.  
 

3.

 

Koncepcja 

 
Norma prawna rozumiana jest tu jako znaczenie zwrotu prawnego. Rozumienie przepisu 
prawa moŜe mieć tu dwie płaszczyzny: 

a)

 

„przepis prawa” – nazwa oznaczając zarówno sam napis, jak i „normę”, 
czyli znaczenie owego zespołu znaków. Norma byłaby wtedy traktowana 
jako jeden z dwu elementowych składowych przepisu prawa (norma + 
napis = przepis prawa) 

b)

 

„przepis prawa” rozumiany jako sam napis, jako sam zespół znaków 
pisarskich wydrukowanych w akcie prawnym pod określonym numerem 
artykułu, bądź paragrafu, „norma” zaś byłaby rozumiana jako znaczenie 
tego napisu 

4.

 

Koncepcja 

 
Norma prawna jako wypowiedź konstruowana z przepisów prawa. „Normę prawną” autorzy ci 
rozumieją, jako regułę zachowania się skonstruowaną na podstawie przepisów prawa (jako regułę 
zbudowaną z elementów zawartych w przepisach prawa). 
 

5.

 

Koncepcja 

 
Norma prawna jako „zjawisko” odrębne od przepisów prawa. Przepis prawa jest 
charakteryzowany jako „stanowiący całość gramatyczną (...) zwrot językowy zawarty w 
tekście aktu normatywnego”, przy czym dodaje się, Ŝe „poszczególny artykuł lub paragraf 
aktu normatywnego zawiera jeden lub kilka przepisów prawa”. Uwypukleniu wymagają tu 
twierdzenia, Ŝe: 

1)

 

prawo obowiązujące nie składa się z przepisów prawa, lecz z norm prawnych 

2)

 

przepisy prawa są jedynie technicznymi środkiem słuŜącym do wyraŜania tychŜe 
norm 

Koncepcja ta występuje w niektórych teoriach praw, między innymi w: 

-

 

psychologicznej teorii prawa 

-

 

teoriach prawa naturalnego – (Istnieją dwa rodzaje prawa: naturalne (ponadpozytywne) i 
pozytywne. Prawo natury - realne, istniejące niezaleŜnie od rozporządzeń zwierzchników 

 

12 

ziemskich, obowiązujące niezaleŜnie od poczynań człowieka. Jego źródła - istoty 
nadprzyrodzone, natura, rozum ludzki, poczucie moralne, instynkty, istniejące wartości, 
stosunki społeczne. Natura to prawodawca najwyŜszy, a normy - samoistnie, obiektywnie 
istniejące byty, odkrywane za pomocą czynności o charakterze poznawczym.) 

-

 

niemiecka szkoła historyczna 

 
Cechą wspólną tych teorii jest to, Ŝe normy prawne są rozumiane jako osobnego rodzaju zjawiska, 
które powstają i istnieją niezaleŜnie od działalności władzy państwowej. 
 
W świetle takiego pojmowania prawa zrozumiałe stają się wypowiedzi, Ŝe prawo nie składa się  z 
przepisów, lecz z norm prawnych i Ŝe przepisy są jedynie technicznym środkiem słuŜącym do 
wyraŜania norm prawnych. Rzecz tylko w tym, Ŝe trzeba wówczas akceptować całkowicie inne 
rozumienie prawa niŜ zespół przepisów ustanawianych przez ciała prawodawcze mocą ustawa i 
rozporządzeń.  
 

II. Konwencje dotyczące struktury norm prawnych 

 

 

1.

 

Struktury jednoelementowe 

 
Niektórzy autorzy określoną wypowiedź nazywają normą prawną, jeŜeli tylko wskazuje ona sposób 
naleŜytego postępowania, np. „nie kradnij”, „nie zabijaj” itp. 
 

2.

 

Struktury dwuelementowe 

 
Rzecznicy tego stanowiska uwaŜają, Ŝe wszystkie w ten sposób konstruowane normy prawne są 
wypowiedziami typu „jeŜeli...”, „to...”. RóŜnie bywa jednak traktowana sprawa, co ma być 
poprzednikiem („jeŜeli”), a co następnikiem (”to...”) tak konstruowanej normy. Np.:  

a)

 

Stan faktyczny – skutki prawne (np. „kto z winy swej wyrządził szkodę drugiej 
pszczółce (stan faktyczny),obowiązany jest wypłacenia odszkodowania tej pszczółce 
(skutek prawny)”)  

b)

 

Hipoteza – dyspozycja – sankcja nie jest koniecznym elementem struktury, (np. 
„jeŜeli osoba jest właścicielem (hipoteza), ma prawo posiadania, uŜywania i 
rozporządzania swym mieniem (dyspozycja)”) 

c)

 

Hipoteza -  dyspozycja albo dyspozycja – sankcja (np. „kto znalazł rzecz zgubioną 
(hipoteza), powinien niezwłocznie zawiadomić o tym osobę uprawnioną do odbioru 
rzeczy (dyspozycja)” lub „kto ogranicza człowieka w przysługujących mu prawach 
ze względu na jego przynaleŜność wyznaniową lub bezwyznaniowość (dyspozycja), 
podlega karze ograniczenia wolności do lat 3 (sankcja)” 

d)

 

Hipoteza – dyspozycja albo hipoteza – sankcja (np. „kto znalazł rzecz zgubioną 
(hipoteza), powinien zatrzymać dla siebie (dyspozycja)” lub „kto nie wykonuje 
zadanych prac domowych z logiki (hipoteza), podlega karze 13 batów (sankcja)” 

 

Hipoteza (tymczasowe) przypuszczenie, mające ułatwić (naukowe) wyjaśnienie zjawiska; domysł; załoŜenie oparte na 
prawdopodobieństwie a wymagające sprawdzenia. 
Dyspozycja rozporządzenie, polecenie, wskazówka; plan, układ, podział (ksiąŜki, referatu itd.). 

 
 

3.

 

Struktury trójelementowe 

 
Zgodnie z załoŜeniami omawianej koncepcji „całość” nazwana normą prawną stanowi dopiero 
skonstruowana z przepisów prawa reguła zachowania, zbudowana z trzech elementów:  

-

 

hipotezy 

 

13 

-

 

dyspozycji 

-

 

sankcji 

  
np. „kto nie przychodzi na zajęcia z logiki (hipoteza), a na zajęcia naleŜy przychodzić (dyspozycja), 
podlega karze pozbawiania praw ucznia na okres 2 miesięcy (sankcja)” 
 

4.

 

Norma sprzęŜona 

 
Całość tworzą dopiero dwie normy wzięte łącznie: 

a)

 

norma sankcjonowana, składająca się z hipotezy i dyspozycji 

b)

 

norma sankcjonująca, składająca się z hipotezy (naruszenie normy sankcjonowanej) 
i z dyspozycji (obowiązek poniesienia skutku naruszenia i uprawnienie do realizacji 
tego skutku) 

 
np. 
Norma sankcjonowana: „kto, tańcząc, nadepnął partnerowi na stopę (hipoteza), powinien 
niezwłocznie przeprosić tę osobę (dyspozycja)” 
Norma sankcjonująca: „tancerz, który nadepnął partnerowi na stopę, nie przeprasza niezwłocznie 
tej osoby (hipoteza, hipoteza wtórna), podlega karze...(dyspozycja, przez niektórych nazywana 
wprost sankcją)”  
 

5.

 

Norma jako ciąg relacji 

 
Oto tak konstruowany schemat, obejmujący nawet element nieskończoności relacji: jeŜeli p to q, a 
jeŜeli nie q to r, a jeŜeli nie r to s, i tak dalej w nieskończoność lub dowolną oznaczoną albo nie 
oznaczoną ilość dalszych relacji. JednakŜe regressus ad infinitum (ciąg do nieskończoności) nie jest 
moŜliwy, poniewaŜ szybko urywa się ciąg postanowień prawa określających następstwa prawne 
zachowań niezgodnych z prawem.  
 

III. Rekapitulacja rozwaŜań 

 

1.

 

O tym, czy do aparatu pojęciowego prawoznawstwa pojęcie „norma prawna” zostanie w 
ogóle wprowadzone czy tez nie, decyduje przyjęta konwencja, jedni bowiem się nim 
posługują a inni nie. 

2.

 

Struktura normy prawnej równieŜ jest tylko kwestią przyjęcia określonej konwencji. 

3.

 

Kto sam nie załoŜył jakiejś struktury normy prawnej jako wzorca, według którego normy te 
chce budować, nigdy z przepisów prawa Ŝadnej „normy” nie skonstruuje. „Musi zostać 
odrzucony” pogląd o istnieniu „jedynie prawdziwej”, idealnej struktury „normy prawnej”. 

4.

 

Podstawę przytoczonych wniosków stanowi przyjęte rozumienie prawa jako efektu działań 
określonych organów państwa, do których kompetencji naleŜy tworzenie praw. 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 

14 

Rozdział trzeci 
 

SYSTEM PRAWA 

 

I. Generalne akty prawne 

 

 

System prawa – zbiór przepisów obowiązujących w danym czasie w określonym państwie.

 

 
Nazwa „akt prawny” jest odnoszony do 1) indywidualnych aktów prawnych, jak i do tzw.  
2) normatywnych (generalnych) aktów prawnych. 
 
Ad. 1) Indywidualnymi aktami prawnymi nazywane są: 

a)

 

rodzące skutki prawne decyzje organów państwa wydawane w sprawach 
jednostkowych na podstawie przepisów prawa obowiązującego (orzeczenia 
sądowe, decyzje administracyjne), które są aktami stosowania prawa 

b)

 

wszystkie czynności prawne, gdyŜ mają one doniosłość prawną, rodząc 
skutki prawne 

WyróŜniamy indywidualne akty prawne: 

a)

 

jednostronne – działania organów państwa, rodzące następstwa prawne niezaleŜnie od woli 
podmiotu, którego dotyczą (np. orzeczenie o odebraniu prawa jazdy); oraz czynności 
prawne dochodzące do skutku przez oświadczenie woli tylko jednej strony (np. odrzucenie 
przez osobę spadku)  

b)

 

dwustronne – działania organów państwa, wywołujące następstwa prawne za zgodą lub na 
wniosek osoby zainteresowanej (np. orzeczenie o zmianie nazwiska), oraz czynności prawne 
dochodzące do skutku przez oświadczenie woli dwu lub więcej stron (np. umowa najmu) 

 
Ad. 2) Normatywnymi (generalnymi) aktami prawnymi nazywane są akty (konstytucje, ustawy, 
rozporządzenia), wydawane przez kompetentne organy prawodawcze, mocą których ustanawiane są 
przepisy prawa.  
 
Uwaga! Przeciwstawność indywidualnych aktów prawnych i normatywnych aktów prawnych 
sugerowałaby, Ŝe tylko te ostatnie mają charakter normatywny, natomiast normatywność jest 
cechą jednych i drugich, ale chodzi tu o przeciwieństwo „indywidualność – generalność”, a nie 
„indywidualność – normatywność”, więc jako poprawne traktujemy „generalne akty 
normatywne” i nimi się posługujemy! 
 

Budowa aktu prawnego: 

 

 

-

 

akt generalny wydany przez upowaŜniony do tego organ państwa ma postać tekstu 
drukowanego, opublikowanego w naleŜyty sposób, tzn. w sposób przewidziany przez prawo 

-

 

w tytułowej części generalnego aktu prawnego (nazywanej niekiedy nagłówkiem) wymienia 
się nazwę rodzaju danego aktu prawnego (np. ustawa, rozporządzenie itp.), po nazwie 
podawana jest data jego uchwalenia czy ustanowienia oraz sam merytoryczny juŜ tytuł tego 
aktu prawnego, określający normatywną materię (przedmiot unormowania) 

 
 
 
 

 
 

 

15 

np.  

<NAZWA RODZAJU DANEGO AKTU PRAWNEGO> 

z dnia <DATA> 

o <TYTUŁ TEGO AKTU> 

 

Rozdział 1 
Przepisy ogólne 
Art. 1. ............. 
Art. 2. ............. 
Art. 3. ............. 
 
 
 
-

 

bardzo waŜne jest podanie rodzaju aktu, gdyŜ róŜne akty, zajmują inne miejsca w hierarchii 
waŜności 

-

 

w aktach prawnych wydawanych przez ciała kolegialne podawana jest data ich uchwalenia, 
natomiast akty prawne wydawane przez jednoosobowe organy państwa noszą daty ustalenia 
(podpisania) danego aktu prawnego, przez podmiot, który go ustanowił  

-

 

rozporządzenia po części tytułowej wskazują na podstawy prawne, gdyŜ wydawane są na 
podstawie szczegółowego upowaŜnienia zawartego w ustawie 

-

 

ustawy nie wskazują na podstawy prawne 

-

 

w niektórych aktach prawnych po tytule umieszczony bywa tzw. wstęp (preambuła, arenga), 
który wskazuję cel wydania danego aktu prawnego 

-

 

zasadnicza część generalnego aktu prawnego składa się z przepisów opatrywanych kolejno 
po sobie następującymi numerami, oznaczanymi za pomocą cyfr arabskich (kilka lub kilka 
tysięcy cyfr, w zaleŜności od rozmiaru aktu) 

-

 

kolejno numerowane postanowienia polskich ustaw są oznaczone jako artykuły, a kolejno 
numerowane postanowienia rozporządzeń i zarządzeń jako paragrafy 

-

 

systematyka (klasyfikacja) aktów prawnych małych rozmiarów ogranicza się jedynie do 
podziału ich postanowień na poszczególne  artykuły (w ustawach) lub paragrafy (w 
rozporządzeniach i zarządzeniach) 

-

 

systematyka nieco większych aktów prawnych składających się z kilkunastu lub 
kilkudziesięciu artykułów lub paragrafów, polega na podziale postanowień danego aktu 
prawnego na kilka rozdziałów, wyodrębnianych niezaleŜnie od ciągłej numeracji jego 
przepisów 

-

 

kaŜdą z jednostek systematyzujących (części, księgi, tytuły, działy, rozdziały, oddziały) 
opatruje się określonym nagłówkiem (tytułem) 

-

 

ostatnią grupę przepisów umieszczonych w zasadniczej części generalnego aktu prawnego 
stanowią przepisy nazywane przejściowymi i końcowymi (rozstrzygają one kwestie 
związane z tzw. wejściem w Ŝycie nowo wydanego aktu prawnego)  

-

 

w niektórych przypadkach (gdy wydawane są ustawy duŜych rozmiarów) akty generalne nie 
zawierają w swych postanowieniach przepisów przejściowych i końcowych, dlatego Ŝe 
równocześnie zostaję wydana inna ustawa o nazwie „Przepisy wprowadzające kodeks...”, 
która normuje kwestie wymagające rozstrzygnięcia w związku z wprowadzeniem danego 
aktu prawnego (zamiast cyfr arabskich mają rzymskie) lub w ostatnim rozdziale danego aktu 
te kwestie zostają uregulowane   

-

 

podpis jest ostatnim elementem składowym generalnego aktu prawnego (u nas ustawy i 
wydawane przez siebie rozporządzenia i zarządzenia podpisuje prezydent; a rozporządzenia 
i zarządzenia prezesa Rady Ministrów podpisują odpowiedni ministrowie)  

-

 

warunkiem uzyskania mocy obowiązującej przez akt generalny jest jego naleŜyte 
ogłoszenie, tzn. przewidziane przez prawo (w Polsce publikowane są w specjalnie do tego 
powołanych wydawnictwach o nazwach: 

a)

 

Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej i Monitor Polski 

 

16 

b)

 

Dziennik Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej 

( w Dzienniku Ustaw publikuje się: ustawy konstytucyjne, ustawy zwykłe, rozporządzenia 
prezydenta RP, rozporządzenia Rady Ministrów, prezesa Rady Ministrów oraz ministrów, 
ratyfikowane umowy międzynarodowe)  
(w Monitorze publikuje się: zarządzenia prezesa Rady Ministrów, zarządzenia ministrów, 
zarządzenia prezydenta oraz uchwały Rady Ministrów) 

II. Hierarchia generalnych aktów prawnych 

 

 

Prawo określa, jakie rodzaje generalnych aktów prawnych mogą być wydawane w danym 
państwie oraz ustala, które ograny mają kompetencje do wydawania danego rodzaju aktów 
prawnych. 
W Polsce aktami o mocy powszechnie obowiązującej są:  

-

 

konstytucja 

-

 

ustawy 

-

 

ratyfikowane umowy międzynarodowe 

-

 

rozporządzenia 

 
*akty prawa miejscowego (ograniczone do danego obszaru) 
 
Prawo obowiązujące ma strukturę hierarchiczną (tzn. dany akt prawny ma określone miejsce, 
najwyŜej stoi zazwyczaj konstytucja, a następnie wg kolejności inne akty prawne)! 
 
ZaleŜności miedzy aktami prawnymi róŜnego rzędu: 
 

1)

 

Powiązania miedzy aktami prawnymi róŜnego rzędu są powiązaniami na zasadzie 
delegacji, nazywanymi równieŜ powiązaniami formalnymi.  Polegają one na tym, Ŝe akt 
wyŜszego rzędu uprawnia (lub zobowiązuje) określony podmiot do wydania aktu prawnego 
niŜszego rzędu, ów akt niŜszego rzędu uprawnia (zobowiązuje) zaś inny pomiot prawa do 
wydania aktu jeszcze niŜszego rzędu. Często zdarza się tak, Ŝe ustawy zawierają 
postanowienia uprawniające albo zobowiązujące określone organy państwa do 
unormowania określonych spraw mocą rozporządzeń lub zarządzeń, w taki wypadku mamy 
do czynienia z tzw. delegowaniem uprawnień do stanowienia prawa.  

2)

 

Moc obowiązującą uzyskują tylko te akty generalne, które mają swą postawę prawną w 
postanowieniach aktu hierarchicznie nadrzędnego, uprawniającego (zobowiązującego) do 
ich wydania. Natomiast zdarza się, Ŝe akty niŜszego rzędu nie podają swojej podstaw 
prawnej, co jednak nie oznacza, Ŝe są one nielegalnymi!

 

3)

 

A) Powiązania na zasadzie delegacji są powiązaniami o charakterze formalnym, a nie 
materialnym (treściwym). UpowaŜnienie jest jedynie umocowaniem do wydania 
określonego aktu generalnego i nie przesądza treści aktu niŜszego rzędu, do którego 
wydania uprawnia. 

 

B) Ze względu na odmienny charakter powiązań między normami danego zbioru wyróŜnia 
się „systemy”: 

-

 

System statyczny – w którym występują powiązania treściowe miedzy normami, jak np. w 
„systemach” moralnych. Podkreśla się, Ŝe wszystkie szczegółowe normy moralności moŜna 
wyprowadzić drogą procesu myślowego z ogólnej normy na zasadzie wnioskowania z 
całości na części.  

-

 

System dynamiczny – powiązania między normami mają charakter formalny, są 
powiązaniami na zasadzie delegacji, dotyczą zaś tego, w jaki sposób mogą być tworzone 
normy. Np. system prawny. 

 

C) Kwestia dotycząca tego, czy oprócz powiązań formalnych między aktami generalnymi 
występują teŜ powiązania treściowe. Najogólniej biorąc, moŜna powiedzieć, Ŝe akty 

 

17 

generalne wyŜszego rzędu w pewnym zakresie mogą wyznaczyć treści przepisów zawartych 
w aktach niŜszego rzędu i Ŝe niekiedy, ale tylko niekiedy, i w odniesieniu do niektórych 
tylko postanowień w sposób bardzo ogólny treści te przesądzają. Nie jest natomiast tak, Ŝe o 
całej treści aktu niŜszego rzędu, przesądza akt wyŜszego rzędu! 

4)

 

Akty równorzędne mogą wzajemnie uchylać swą moc obowiązującą! 

 
KaŜdy akt hierarchicznie nadrzędny moŜe uchylić moc obowiązującą aktów generalnych 
zajmujących niŜszą pozycję w ich hierarchii! 
 
Mocą postanowień aktu zajmującego niŜsze miejsce w hierarchii aktów prawnych nie 
mogą być uchylane akty hierarchicznie nadrzędne! 

5)

 

Akty zajmujące wyŜszą pozycję przewaŜnie normują sprawy powaŜniejszej rangi, niŜ akty 
niŜszego rzędu, co nie wyklucza moŜliwości odmiennej regulacji. 

6)

 

Niektórzy twierdzą, Ŝe hierarchiczna struktura organów państwa ma przesadzać o hierarchii 
generalnych aktów prawnych. Przytoczone twierdzenie o zaleŜności hierarchii generalnych 
aktów prawnych od hierarchicznej struktury organów państwa nie moŜe zyskać aprobaty i z 
tego rodzaju charakterystyk po prostu trzeba zrezygnować! Nie moŜna twierdzić, Ŝe 
hierarchii organów państwa „ściśle” lub nawet tylko „z reguły” odpowiada hierarchia 
generalnych aktów prawnych. 

 

III. Gałęzie prawa 

 

 
Prawo kaŜdego kraju jest zbiorem bardzo wielu przepisów normujących zachowania 
podmiotów, od dawna wyróŜnia się więc mniejsze części, nazywane działami albo gałęziami 
prawa. W obowiązującym prawie polskim wyróŜnia się zazwyczaj następujące rodzaje gałęzi 
prawa (nie będę dokonywać ich charakterystyki, bo zakładam Ŝe przyszli prawnicy przynajmniej 
orientują się w temacie!): 

-

 

prawo państwowe 

-

 

prawo administracyjne 

-

 

prawo finansowe 

-

 

prawo cywilne 

-

 

prawo rodzinne 

-

 

prawo handlowe 

-

 

prawo wekslowe i czekowe 

-

 

prawo pracy 

-

 

prawo karne 

-

 

prawo procesowe cywilne 

-

 

prawo procesowe karne 

-

 

prawo rolne 

-

 

prawo międzynarodowe prywatne 

 

-

 

prawo międzynarodowe publiczne -> (nie są częściami prawa  

-

 

prawo kanoniczne                           -> ob. w danym państwie) 

 
Podział prawa na gałęzie kształtował się historycznie, natomiast wpływ na ich wyróŜnienie 
wywierały i nadal wywierają względy czysto praktyczne. O podziale prawa na takie czy inne 
gałęzie decyduje przyjęcie określonej konwencji, i to niezaleŜnie od tego, czy jest to konwencja 
szacowna, wielowiekowa, czy teŜ zaledwie postulowana!  
 
 

 

18 

IV. Zasady systemu prawa 

 

 

Zasady systemu prawa – pojmowane jako reguły, które posiadają charakter >zasadniczy<, a wiec 
takie, których znaczenie uznajemy za podstawowe ze względu na cały system prawa. 
 
WyróŜniamy 3 rodzaje tak rozumianych „zasad”: 
 

1)

 

Pozaprawne postulaty o charakterze moralnym lub politycznym traktowane jako 
„zasady” prawa - według przedstawionych poglądów zasady te mają niejako wypływać z 
nigdzie w tekstach prawnych nie wyraŜonych załoŜeń czy zasad ustroju, z treści stosunków 
społecznych.  

2)

 

Przepisy uznaniowo oceniane jako „donioślejsze” traktowane jako „zasady” prawa – 
normy prawa obowiązującego, których znaczenie (tj. wzory zachowania się) uznajemy za 
podstawowe ze względu na przypisywaną im „wagę”, czy „doniosłość”. 

3)

 

Zasada jako uogólnienie postanowień szeregu przepisów – zasady mają być 
wyprowadzane z postanowień prawa obowiązującego w drodze wnioskowania 
indukcyjnego, wspomniana tu „indukcja” ma być dokonywana poprzez uogólnianie 
postanowień kilku bądź nawet wielu przepisów prawa. 

 
WyróŜnienie zasad systemu prawa nie jest czynnością poznawczą. Kto z przepisów prawa 
wyodrębnia jakąś „zasadę” lub z przepisów tych ją wyprowadza, ten po prostu wartościuje 
postanowienia prawa! 
 

V. Pojęcie systemu prawa 

 

 

System – to taki zbiór jednostek (elementów) o pewnych cechach, między którymi występują 
określone relacje (powiązania), sprzęŜenia, oddziaływania, współzaleŜności. 
 
Zgodnie z obiegowymi twierdzeniami funkcjonującymi w nauce , prawo obowiązujące w danym 
państwie jest charakteryzowane jako system ze względu na przypisywaną mu chcę „jedności’ lub – 
jak piszą inni – „jednolitości”. Jedność systemu prawa jest traktowana jako podstawowa 
właściwość tego systemu, wyróŜniane bywają cztery rodzaje jedności:  
 

1)

 

jedność socjologiczna (str.114 – krytyka tej jedności) 

2)

 

jedność materialna (str. 117 - krytyka tej jedności) 

3)

 

jedność teleologiczna (str. 122 – krytyka tej jedności) 

4)

 

powiązania formalne – system prawa jest rozumiany jako zbiór norm obowiązujących w 
określonym państwie w określonym czasie 

 
System prawa jest to układ generalnych aktów prawnych powiązanych ze sobą powiązaniami 
o charakterze formalnym. Powiązania formalne są tym co spaja akty prawne w całość o 
cechach systemu! 
 
 
 
 
 
 
 
 

 

19 

Rozdział czwarty 
 

SPOSOBY POWSTAWANIA PRAWA 

 

I.

 

Źródła prawa 

 

 

„Źródła prawa” jest terminem wieloznacznym, co nie ulega wątpliwości. W piśmiennictwie 
prawniczym najczęściej rozróŜnia się: 

a)

 

ź

ródła poznania prawa (fontes iuris cognoscendi) – wszystkie czynniki mogące dostarczyć 

informacji o prawie; źródła te powinny mieć takie cechy, jak pierwotność, autentyczność, 
wierność i autorytatywność, np. Dziennik Ustaw, Monitor Polski 

b)

 

ź

ródła powstania prawa (fontes iuris oriundi) – pod tym pojęciem rozumie się róŜne 

czynniki, niekiedy uŜywa się tego terminu dla oznaczenia wszystkich czynników 
wpływających na ukształtowanie się takiej a nie innej treści przepisów prawnych (źródła 
prawa z rozumieniu materialnym – przyczyny warunkujące treść prawa), a niekiedy na 
oznaczanie działań organów prawotwórczych czy teŜ efektów ich działalności (źródła 
prawa w znaczeniu formalnym – przyczyny prawnego obowiązywania normy) 

 
Jeszcze: 
 
Źródłami obowiązywania prawa – nazywane są czynniki, które powodują, Ŝe reguła zachowania 
zyskuje moc reguły prawa. Jedni za podstawę obowiązywania aktów prawnych uwaŜają materialne 
warunki Ŝycia społecznego, inni państwo. 
 
Źródłami prawa – nazywane są autorytety prawotwórcze, gdy na przykład mówi się, Ŝe źródłami 
prawa (ustawodawstwa) jest parlament. 
 
Coraz częściej pojawiają się opinie, Ŝe termin „źródła prawa” jest tak wieloznaczny i naleŜy 
odstawić go do lamusa! Dlatego teŜ w dalszej części, nie będzie się mówiło o „źródłach prawa” 
tylko o sposobach powstawania prawa, do których naleŜą przed wszystkim: stanowienie, zwyczaj, 
precedens i umowa. 

 

II.

 

Stanowienie 

 

 

Stanowienie jest współcześnie podstawowym sposobem powstawania przepisów prawa. Przez 
stanowienie prawa rozumiane jest określone działanie ciał kolegialnych lub jednoosobowych, 
którym przyznano kompetencje do wydawanie nowych przepisów prawnych.  
KaŜda decyzja stanowienia prawa nabiera mocy na podstawie normy kompetencyjnej, 
ustanawiającej warunki, których spełnienie powoduje, Ŝe dana decyzja staje się prawem 
obowiązującym, warunki te moŜna podzielić na formalne (procedury zgodnie, z którymi powinno 
odbywać się stanowienie) i materialne (określony rodzaj spraw, który moŜe być unormowany w 
danym trybie). 
Akt staje się obowiązującym, jeŜeli został dokonany przez odpowiedni organ we właściwym trybie 
i w ramach kompetencji materialnej. 
 

1)

 

Konstytucja 

 
Konstytucja to akt normatywny, który zajmuje najwyŜsze miejsce w hierarchii. Jest podstawą 
prawną, w państwach o systemach prawa stanowionego, innych normatywnych aktów prawnych. 

 

20 

Konstytucja, choć takŜe jest ustawą, jest ustawą zasadniczą, dlatego Ŝe wykazuje pewne cech 
odróŜniające ja od innych ustaw. NaleŜą do nich:  
 

-

 

kaŜda konstytucja jest aktem normatywnym, któremu nadana została nazwa „konstytucja” 
lub „ustawa konstytucyjna” 

-

 

szczególny tryb zmiany konstytucji  

-

 

posiada najwyŜszą moc prawną 

-

 

jest podstawą kompetencyjną do stanowienia ustaw zwykłych 

-

 

ustawy muszą być zgodne z konstytucją 

-

 

często poprzedzona preambułą 

-

 

reguluje kwestie ustroju politycznego i społeczno-ekonomicznego 

 

2)

 

Ustawy 

 
Ustawy są normatywnymi aktami prawnymi, wydawanymi przez organy władzy zwierzchniej w 
państwie. W hierarchii aktów prawnych zajmują one miejsce o jeden stopień niŜsze niŜ konstytucja. 
Istnieje bardzo wiele odmiennych charakterystyk ustawy: 

-

 

koncepcja ustawy jako aktu o postanowieniach ogólnych i abstrakcyjnych 

-

 

koncepcja ustawy jako aktu o mocy powszechnie obowiązującej 

-

 

koncepcja ustawy jako aktu ustalającego prawa i obowiązki 

-

 

koncepcja ustawy jako aktu o najwyŜszej mocy prawnej 

-

 

koncepcja ustawy jako aktu powstającego w „drodze ustawodawczej” 

-

 

ustawa jako akt prawny noszący nazwę „ustawa”! (jedna właściwa) 

 
W nauce prawa istnieje rozróŜnienie ustawy: 

a)

 

w rozumieniu formalnym – nazywany jest kaŜdy akt, nawet nie ustanawiający 
przepisów o cechach ogólności i abstrakcyjności, powstały w „drodze 
ustawodawczej” i noszący nazwę „ustawa” 

b)

 

w rozumieniu materialnym – nazywany jest kaŜdy przepis (norma) prawa 
rozgraniczający sfery wolnej działalności podmiotów, ingerujący w sferę praw i 
wolności jednostki, a takŜe ograniczający korzystanie z własności, niezaleŜnie od 
jego rangi 

 
Procedura ustawodawcza (przewidziane przez prawo wymagania, które ma spełnić proces 
stanowienia aktów normatywnych, zwanych ustawami): 
 

-

 

inicjatywa ustawodawcza (prawo wniesienia do parlamentu przez określone podmioty 
projektu ustawy; prawo inicjatywy ustawodawczej moŜe zostać ograniczone ze względu na: 
liczbę wnioskodawców, czas wykonania inicjatywy ustawodawczej, zabezpieczenie 
finansowe projektowanej ustawy) 

-

 

„czytanie” ustawy (ilość czytań i ich charakter jest róŜny) 

-

 

głosowanie (quorum – najmniejsza liczba członków parlamentu, niezbędna do tego, 
podejmowane decyzje były waŜne; a) większość zwykła (względna) – jeśli „za” oddano 
więcej głosów niŜ „przeciw”, „wstrzymujących” nie bierze się pod uwagę; b) większość 
bezwzględna – pierwszy przypadek: gdy na „tak” oddano więcej niŜ połowę głosów, drugi 
przypadek: gdy na „tak” jest połowa + jedna osoba; c) większość kwalifikowana – większa 
od bezwzględnej, moŜe wynieść 2/3 wymaganego quorum czy 3/5) 

-

 

podpisanie  

-

 

veto (np. absolutne, zawieszające, ludowe) 

-

 

ogłoszenie ustawy 

 
 
 
 

 

21 

3)

 

Inne akty prawne „z mocą ustawy” 

 
Osobną kategorię stanowią generalne akty prawne, które nie są ustawami, nie noszą nazwy 
„ustawa”, a mimo to mają „moc ustawy”. W hierarchii aktów prawnych zajmują to samo miejsce 
co ustawy , mają taką samą moc obowiązywania. Nie wszystkie konstytucje przewidują moŜliwość 
wydawania takich aktów prawnych „z mocą ustawy” (np. konstytucja Polski z 2 kwietnia 1997). 
Zazwyczaj takie akty szybko są oddawane parlamentowi do zatwierdzenia.  
 

4)

 

Rozporządzenia 

 
Rozporządzenie jest aktem wydawanym przez kompetentne organy na podstawie ustaw i dla 
ich wykonania. Warunkiem wejścia w Ŝycie jest publikacja w Dzienniku Ustaw.  
RóŜnic między rozporządzeniem, a ustawą dopatruje się na dwóch płaszczyznach: formalnej 
(chodzi o róŜnicę pod wzglądem mocy prawnej, ustawie przypisuję się wyŜszą moc prawną) i 
przedmiotowej (przyjmuje się, Ŝe zadaniem ustaw jest regulacja stosunków mających charakter 
zasadniczy i trwały, natomiast rozporządzenie odnosi się do tego, co z istoty swej jest zmieniane, 
mając na celu wykonanie przepisów ustawy) 
 

5)

 

Akty wewnętrzne 

 
Akty te to „zarządzenia” wydawane przez prezydenta, prezesa Rady Ministrów i ministrów oraz 
„uchwały” podejmowane przez Radę Ministrów. Akty te obejmują tylko jednostki organizacyjne 
podległe wspomnianym organom państwa. Mogą być wydawane jedynie „na podstawie ustawy” i 
nie mogą stanowić podstawy decyzji jednostkowych.  
 
________________________________________________________________________________ 
 

Inkorporacja i kodyfikacja 

 

 
Inkorporacja – ułoŜenie i opublikowanie usystematyzowanego zbioru wydanych juŜ poprzednio 
przepisów prawa. Zbiór nie zawiera nowych pod względem treści unormowań. Dopuszczane są 
drobne udoskonalenia formalne.  
 
Kodyfikacja – termin zaczerpnięty z oświecenia, za twórcę uwaŜa się Jeremiego Benthama, 
oznaczający świadomą działalność legislacyjną. (Kodyfikacja połączenie większego zespołu 
przepisów prawnych w jednolity, systematyczny zbiór, kodeks – wynik procesu kodyfikacji). 
 

Uwagi o działalności prawotwórczej 

 

 
Stanowienie przepisów prawa jest jednym z podstawowych instrumentów działalności państwa. 
JednakŜe w ostatnich latach pojawia się coraz więcej opinii, Ŝe w duŜej liczbie wydawanych ustaw 
przejawia się pośpiech, obniŜa się jakość legislacyjna, co podwaŜa stabilność i trwałość prawa. 
 
„Prawo powielaczowe” – termin ten odnosi się do aktów wydawanych z reguły przez naczelne 
organy administracji państwowej w formie okólników, wytycznych, instrukcji itp. Są przesyłane 
bezpośrednio organom i urzędom danego resortu, nie publikowane. „Prawo” to w świetle 
postanowień konstytucyjnych w ogóle nie jest prawem! 

 

22 

III. Prawo zwyczajowe 

 

 
W schematach prawa zwyczajowego wyróŜniamy dwa elementy: 
 

1)

 

element zewnętrzny – faktyczne przestrzeganie określonej reguły zachowania – zwyczaj 
(zwyczaj polega na tym, Ŝe pewien, odpowiednio szeroki krąg ludzki dłuŜszy czas 
przestrzega pewnego sposobu postępowania.) 

2)

 

element wewnętrzny – przekonanie o prawości danej reguły zachowania (prawne 
przekonanie, Ŝe dana reguła jest prawem, a więc przekonanie o prawnej powinności jej 
przestrzegania i płynących stąd skutkach) 

 
Grupy teorii prawa zwyczajowego: 
 

-

 

klasyczne – istotnym elementem składowym prawa zwyczajowego jest praktyka, ale musi 
być powszechna, równomierna i trwała, jeŜeli do zwyczaju dodamy prawne przekonanie, to 
tu elementy sprawią powstanie prawa zwyczajowego;  

-

 

niemieckiej szkoły historycznej – prawo jest jednym z wytworów ducha narodu, a prawo 
zwyczajowe stanowi bezpośredni przejaw przekonań prawnych narodu, prawne przekonanie 
jest ty elementem pierwotnym, a zwyczaj wtórnym; 

-

 

praktyki organów państwa - państwo jest jedynym i wyłącznym źródłem prawa, normy 
stosowane przez organy państwowe nabierają cech norm prawnych; prawo zwyczajowe 
pojmowane jest tu jako zjawisko wtórne, zwyczaj zaś jako pierwotne; 

 
Rola prawa zwyczajowego nie jest juŜ taka waŜna jak kiedyś, stało się raczej zjawiskiem 
marginalnym, ale odgrywa znaczenie np. prawie międzynarodowym i handlu międzynarodowym. 
 

IV. Prawo precedensowe 

 

 

Prawo precedensowe (common law) obowiązuje przede wszystkim w państwach anglosaskich, 
regułą jest tam prawotwórcza działalność sądów. Sędzia wydając wyrok, ma obowiązek 
oparcia swego orzeczenia na orzeczeniach, jakie zostały wydane poprzednio w sprawach 
podobnych. Z dotychczasowego orzecznictwa sędzia wyprowadza zasadę ogólną (ratio 
decidendi). Cechą charakterystyczną systemu stanowi brak oficjalnie wydawanych zbiorów 
orzeczeń. Orzeczenia są publikowane w wydawnictwach prywatnych lub półoficjalnych. 
 
Ratio decidendi – określona zasada ogólna (abstrakcyjna), wywiedziona z dotychczasowej 
judykatury, ma moc wiąŜącą dla sędziego. 
 
Obiter dicta – inne elementy, istotne tylko w danej sprawie, dotyczące tylko danego przypadku. 
 
Cechą systemu precedensowego jest zasada stałości decyzji (stare decisis), przyjmuje się, Ŝe upływ 
czasu zwiększa autorytet orzeczenia i „im precedens starszy tym lepszy, a wydawałoby się, Ŝe to 
nie wino” ;) przy czym sędzia nie moŜe pominąć Ŝądnych z dotychczasowych orzeczeń.  
 
Distinguishing – proces odróŜniania faktów rozpoznawanej sprawy a faktów, na podstawie, 
których wydano precedensowe decyzje; pozwala na ukształtowanie się nowego precedensu, jeŜeli 
nowe orzeczenie się utrzyma. 
 
Precedensy to nie gotowe rozstrzygnięcia, ale pewne zasady, które „oświetlają drogę”. 
 

 

23 

V. Umowa 

 

 
 
Umowa (łac. contractus): 

-

 

w prawie cywilnym to zgodne porozumienie dwóch lub więcej stron, ustalające ich 
wzajemne prawa lub obowiązki (opiera się na prawie pozytywnym) 

-

 

umowa publicznoprawna nie opiera się na prawie pozytywnym, ale sama je tworzy (np. 
Artykuły henrykowskie, umowa społeczna z 1980) 

-

 

sposób tworzenia reguł prawnych obecnie rzadko występujący, a odgrywający w przeszłości 
doniosłą rolę np. prawo lenne 

-

 

aŜ do dziś stanowi jedno z podstawowych źródeł prawa międzynarodowego publicznego 

-

 

zarówno do umów cywilnoprawnych, jak i publicznoprawnych stosuje się te same zasady, z 
pacta sunt servanda na czele ☺ 

 

VI. Religia 

 

 
 
W niektórych państwach obowiązuje specyficzny rodzaj prawa – „prawo religijne”, państwo 
podporządkowuje się zasada danej religii, np. w krajach muzułmańskich, jednakŜe nie wszystkie 
gałęzie prawa są jednakowo ściśle związane z religią.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 

24 

Rozdział piąty 
 

OBOWIĄZYWANIE PRAWA 

 

I. Pojęcie obowiązywania 

 

 
Następstwem tego, iŜ dana norma prawna jest obowiązująca, jest wymóg, aby się do niej stosować. 
Decyzja co do obowiązywania danej normy jest równocześnie wskazaniem czy powinno się 
zachowywać zgodnie z nią, czy teŜ nie. Trzeba określić, które z norm obowiązują a które nie, aby 
tego dokonać trzeba posłuŜyć się jakimś kryterium, w literaturze prawniczej spotykamy się z 
wieloma; rozpowszechniony jest podział na: 

1)

 

Kryterium behawiorystyczne – norma jest stosowana nie dlatego, Ŝe obowiązuję, ale 
dlatego, Ŝe jest stosowana, natomiast jakąś normę moŜemy uznać za obowiązującą dopiero 
po jakimś czasie, który charakteryzował się wysokim stopniem jej spełniania. 

2)

 

Kryterium tetyczne – nie odwołuje się do faktu przestrzegania danej normy, ale do 
sposobu uzasadnienia jej mocy obowiązującej; za pomocą kryterium tetycznego uznajemy 
za obowiązującą normę wydaną przez organy mające kompetencje do jej ustanowienia. Za 
obowiązujące uznaje się te normy, które zostały naleŜycie ustanowione przez kompetentne 
autorytety i nie zostały uchylone. 

3)

 

Kryterium aksjologiczne – jako obowiązujące kwalifikujemy te normy, które wyznaczają 
postępowanie ocenianie dodatnio. „Celowość”, „słuszność”, „krzywda” są kryteriami o 
wyraźnie aksjologicznym charakterze. Uznanie pewnych norm za obowiązujące lub 
nieobowiązujące uzaleŜnione jest od hierarchii wartości akceptowanych przez oceniającego.  

 

Kryteria obowiązywania nie są ani jednorodne, ani konsekwentne, aby uznać daną normę za 
obowiązującą musimy odwołać się do jakiś kryteriów „ostatecznych”. Wybór tego kryterium to 
sprawa wartościowania! 
 

II. Zakres obowiązywania 

 

 
 
KaŜda norma obowiązuje w danym czasie, określone podmioty i na danym terytorium. 
 

a)

 

Terytorialny zakres obowiązywania: 

 
Terytorium państwa stanowi zarówno przedmiot władzy państwowej, jak i przestrzeń, w 
której granicach państwo sprawuje ją w sposób wyłączny w stosunku do osób, rzeczy i 
zdarzeń. O tym co naleŜy do terytorium danego państwa decydują normy prawne. Zasadą jest, Ŝe 
akty normatywne wydane przez kompetentne organy państwa obowiązują na całym terytorium tego 
państwa, chyba Ŝe same stanowią inaczej. Wyjątki: 

-

 

in plus – terytorium pływające, kosmiczne i powietrzne 

-

 

in minus – eksterytorialność ambasad, baz wojskowych 

 
Natomiast mamy jeszcze do czynienia z aktami organów terenowych, które obowiązują na danym 
obszarze, na którym dane władze sprawują rządy (np. w jakimś województwie).  
 

b)

 

Personalny zakres obowiązywania  

 
Prawo danego państwa samo decyduje, kogo ma obowiązywać. Zasadą jest, Ŝe wszystkie osoby 
przebywające na jego terytorium, bez względu na przynaleŜność państwową. Wyjątki: 

 

25 

-

 

in minus - przedstawiciele państw obcych akredytowanych w danym państwie; członkowie 
obcych sił zbrojnych (ograniczenie) 

-

 

in plus - prawo danego państwa obowiązuje wszystkich jego obywateli bez względu na 
miejsce ich pobytu; pewna grupa przepisów obowiązuje obywateli państw obcych 

 

c)

 

Temporalny zakres obowiązywania 

 
1. Nabycie mocy obowiązującej 
 
Prawo samo określa, od kiedy obowiązuje dany akt prawny czy przepis prawa (norma 
prawna). Dwa rozwiązania: 

-

 

mocą aktu o wysokim miejscu w hierarchii określa się, Ŝe wszystkie wydawane akty prawne 
zyskują moc obowiązującą po upływie oznaczonego czasu od ich ogłoszenia (np. w Polsce, 
po upływie 14 dni od ogłoszenia, chyba Ŝe stanowią inaczej) 

-

 

kaŜdy normatywny akt prawny mocą własnych postanowień sam określa, od kiedy 
obowiązuje 

 
Sposoby określania chwili uzyskania mocy obowiązującej: 

a)

 

akt prawny zyskuje moc obowiązującą „z dniem ogłoszenia” (np. w Polsce -> jeśli zostaną 
ogłoszone, czyli opublikowane w Dzienniku Ustaw, to data wejścia w Ŝycie jest datą 
publikacji i pierwszym dniem, w którym naleŜy się stosować do postanowień danej ustawy) 

b)

 

akt normatywny podaje datę kalendarzową, od której nadejścia uzyskuje on moc 
obowiązującą  

c)

 

akt normatywny stanowi, Ŝe wchodzi w Ŝycie po upływie określonej liczby dni od jego 
ogłoszenia (np. 7 dni, 15, 30 itd.) 

d)

 

jeśli sam akt tego nie ustala, to zastosowania znajdują tu postanowienia innego aktu 
prawnego 

 
 
Vacatio legis – czas upływający od chwili ogłoszenia aktu prawnego do chwili uzyskania przezeń 
mocy obowiązującej (moŜe być róŜny), jest to czas na zapoznanie się z ustawą; vacatio legis moŜe 
odnosić się tylko do niektórych przepisów danego aktu; moŜe i być tak, Ŝe dany akt prawny 
uzyskuje moc obowiązującą z chwilą ogłoszenia. 
 
Aby dana norma obowiązywała, na podstawie wybranego kryterium, musi ona niejako 
„istnieć”, sposobem zaistnienia normy jest odpowiednie opublikowanie.  
 
Norma jako wypowiedź powinnościowa ze swej natury skierowana jest pro futuro. 
 
Retroactio (retroakcja) – tzn. wsteczna moc obowiązująca aktu prawnego (złe określenia); 
mówiąc o retroakcji mamy na myśli sytuację, kiedy to dziś zostaje wydany akt prawny wiąŜący 
skutki prawne z faktami, które miały miejsce w przeszłości. 
 
NaleŜy zatem podkreślić, Ŝe normy prawne mogą obowiązywać najwcześniej od momentu 
publikacji, a prawo moŜe działać zawsze tylko na przyszłość! Wyodrębnia się sześć sytuacji „mocy 
prawa względem czasu”: 

a)

 

ustawa wiąŜe skutki prawne z wydarzeniami przyszłymi 

b)

 

ustawa odnosi się do wydarzeń teraźniejszych, jak i przyszłych 

c)

 

ustawa odnosi się wyłącznie do wydarzeń teraźniejszych 

d)

 

ustawa obejmuje wydarzania z przyszłości, teraźniejszości i przeszłości 

e)

 

ustawa odnosi się do wydarzeń z przeszłości i teraźniejszości 

f)

 

ustawa ma zastosowanie jedynie do faktów zaistniałych w przeszłości 

 

 

26 

Problem nieretroakcji – lex retro non agit! – czyli prawo nie działa wstecz. Funkcja tejŜe zasady 
sprowadza się do ochrony  

-

 

wartości pewności prawa 

-

 

podmiotów prawa przed ujemnymi skutkami prawnymi zachowań, które  w okresie 
obowiązywania starej ustawy były z nią zgodne 

Z realizacją powyŜszej zasady bywa róŜnie, niektóre systemy prawne wprost określają, Ŝe zasada ta 
powinna być przestrzegana, inne nie. 
 
Nullum crimen sine lege – nie ma przestępstwa bez ustawy 
Nulla poena sine lege – nie ma kary bez ustawy 
 
 
2. Utrata mocy obowiązującej 
 
Większość aktów prawnych nie ma w swych postanowieniach napisane do kiedy obowiązują 
dlatego, Ŝe obowiązują do czasu, kiedy nie zostanie wydany inny akt normatywny uchylający 
ich przepisy (derogatio). Technicznie wygląda to tak, Ŝe nowy akt normatywny zawiera 
postanowienia uchylające dane przepisy prawa dotychczasowo obowiązujące.  
 
Klauzule derogacyjne – postanowienia w aktach prawnych uchylające dane, obowiązujące 
przepisy, zawierają róŜne rozstrzygnięcia, (np. moŜe być i tak, Ŝe na miejsce uchylanych przepisów 
nie ustanawia się nowych). 
 
Akty prawne czasowe – takie akty prawne, które w swych przepisach ustalają do kiedy dany akt 
prawny obowiązuje, bardzo róŜnie określają ten czas.  
 
Desuetudo – nazwa oznaczająca zwyczaj negatywny, którego podstawowa funkcja polega na 
uchylaniu mocy obowiązującej normy. Pewne przepisy obowiązujące, które nie są ani 
przestrzegane, ani stosowane tracą moc prawną per desuetudinem (przez odwyknięcie).  
 

3. Kolizje norm prawnych 

 

 
Kolizja (konflikt) – tego rodzaju sytuacja, w której dany przypadek unormowany jest przez więcej 
niŜ jeden przepis prawa, a kaŜdy z nich wyznacza adresatom wyłączające się sposoby zachowania.  
 
Reguły kolizyjne: 
 

1)

 

Lex superior derogat legi inferiori – akt wyŜszego rzędu uchyla moc obowiązującą 
aktu niŜszego rzędu  

2)

 

Lex posterior derogat legi priori – późniejszy akt prawny uchyla moc obowiązującą 
aktu wcześniejszego (zasada odnosi się do aktów zajmujących to samo miejsce w 
hierarchii) 

3)

 

Lex specialis derogat legi generali – przepisy (akty) szczególne derogują przepisy 
(akty) o charakterze ogólniejszym lub ogólnym, przy czym derogują tylko z zakresie, w 
którym wprowadzają unormowania odrębne 

 
 
 
 
 
 
 

 

27 

Kolizje reguł kolizyjnych: 
 

1)

 

hierarchiczności i chronologiczności – kiedy norma wcześniejsza jest hierarchicznie 
nadrzędna a norma późniejsza jest hierarchicznie niŜsza -> w tym przypadku pierwszeństwo 
zyskuje norma zajmująca wyŜsze miejsce w hierarchii 

2)

 

chronologiczności i szczególności – gdy akt (przepis) wydany wcześniej jest aktem 
(przepisem) szczególnym, a akt wydany później – lex generalis -> zazwyczaj przyjmuje się, 
Ŝ

e waŜniejsza jest szczególność, ale nie ma to wartości absolutnej i jest dyskusyjne 

3)

 

hierarchiczności i szczególności – niezgodność między aktem (przepisem) generalnym 
hierarchicznie nadrzędnym, a aktem (przepisem) szczególnym, wyjątkowym niŜszego rzędu 
-> w tym przypadku rozstrzygniecie zaleŜy od stosujących prawo dlatego, Ŝe nie ma co do 
tego zgodnie akceptowanej reguły (teoretycznie przewagę powinien uzyskać akt wyŜszego 
rzędu) 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 

28 

Rozdział szósty 

 

PODMIOTY PRAWA 

 

 
Podmiotem prawa nazywany jest ten, kto moŜe posiadać uprawnienia (prawa) lub obowiązki. 
Podmiotowość prawna nie stanowi czyjejkolwiek własności przyrodzonej, lecz nadaje ją prawo. 
WyróŜniamy dwa rodzaje podmiotów prawa:  

1)

 

Osoby fizyczne 

 

•

 

to ludzie i tylko oni mogą być podmiotami prawa, zwanymi osobami 
fizycznymi. Człowiek jest podmiotem prawa dlatego, Ŝe prawo polityczne 
(np. konstytucja) tę podmiotowość prawną mu nadaje. W przeszłości, nie 
kaŜdy miał podmiotowość prawną, np. niewolnik. Obecnie ma kaŜdy, 
prawo poszczególnych państw ustala, kiedy osoby fizyczne podmiotowość 
uzyskują i jak długo ona trwa. Niemal wszystkie ustawodawstwa przyznają 
tę podmiotowość od chwili urodzenia się dziecka, czyli przyjścia na świat, 
jako Ŝywe. (Zwrócić naleŜy uwagę na to, jak postrzega się płód, dziecko 
jeszcze nie narodzone i jak postrzega się osoby zaginione.)  

 

2)

 

Osoby prawne 

 

•

 

osobę prawną definiuje się zazwyczaj jako trwałe zespolenie ludzi i 
ś

rodków materialnych w celu realizacji określonych zadań, wyodrębnione 

w postaci jednostki organizacyjnej wyposaŜonej przez prawo (przepisy 
prawa cywilnego) w osobowość prawną. Taka jednostka organizacyjna ma 
wtedy pełnię podmiotowości prawnej, w szczególności nabywa zdolność 
prawną oraz zdolność do czynności prawnych (atrybuty przysługujące 
osobom fizycznym z racji samego istnienia) 

•

 

pojęcie to zaczęło się kształtować w prawie rzymskim, więcej na stronie 
189 podręcznika 

Obowiązujące prawo w danym państwie nie ustala, jak naleŜy rozumieć termin „osoba 
prawna”, za to ściśle określa: 

b)

 

tryb powstania 

c)

 

zakres działania 

d)

 

tryb ich likwidacji 

e)

 

oraz które jednostki organizacyjne mają osobowość prawną 

 

Podział osób prawnych na dwa typy: 

d)

 

Korporacja (związek, stowarzyszenie) – osoba prawna, która powstaje w wyniku 
zorganizowania się pewnej liczby osób fizycznych, zmierzających do osiągnięcia 
określonych celów, przy czym osoby te stają się członkami owej organizacji (np. 
Związek Harcerzy Polskich). 

e)

 

Zakład – osoba prawna, której powstanie, cel, rodzaj i sposób działalności (czasami 
teŜ likwidację) określa załoŜyciel w statucie, ponadto niezbędnym elementem jest 
wyodrębnienie i przeznaczenie przez załoŜyciela określonego majątku, stanowiącego 
podstawę działalności danego zakładu (np. prywatna Szkoła WyŜsza). 

Między korporacją, a zakładem występują róŜnice: 

-

 

korporacja jest zbiorowością osób fizycznych; zakłady słuŜą zaspokajaniu potrzeb osób 
trzecich, korzystających z usług zakładu 

-

 

skład członków korporacji moŜna dokładnie określić liczbowo, a nawet imiennie; krąg osób 
korzystających z i mogących korzystać z zakładu nie jest oznaczony 

 

29 

-

 

substratem korporacji są ludzie; substratem zakładu jest majątek 

-

 

członkowie korporacji decydują o jej celach i działalności (walne zgromadzenie); cel, rodzaj 
i sposób działalności zakładu określa jego załoŜyciel 

 
Podział osób prawnych na dwa typy nie jest rozłączny, dlatego Ŝe mogą istnieć, takie które łącza 
cechy i korporacji i zakładu! 
 
Typ powstania osób prawnych normują przepisy prawa, zwyczajowo wyróŜnia się trzy 
sposoby tworzenia osób prawnych: 

a)

 

tryb erekcyjny – osoba prawna zostaje powołana mocą określonego aktu erekcyjnego 
organu państwa, tzn. z inicjatywy organu państwa 

b)

 

tryb koncesyjny – z inicjatywy tzw. załoŜyciela, na podstawie koncesji, czyli 
zezwolenia właściwego organu państwa 

c)

 

tryb rejestracyjny (normatywny) – akt normatywny określa warunki do tego, aby 
powstała osoba prawna, jeśli zostają spełnione taka osoba prawna powstaje, bez 
potrzeby uzyskania koncesji; kontroli organów państwa podlega jedynie czy warunki 
ustawowe zostały spełnione 

Przepisy określają równieŜ tryb likwidacji osób prawnych: 

a)

 

kompetentne organy danej osoby prawnej same mogą powziąć decyzję o jej rozwiązaniu  

b)

 

ogłoszenie upadłości 

c)

 

upływ czasu, jeśli została ona powołana na pewien okres, do wykonania zadania 

d)

 

mocą kompetentnego aktu organu państwa 

 

Teorie osób prawnych 

 

 
1) Teorie fikcji – osoba prawna jako realny podmiot prawa nie istnieje (nie istnieje tak jak 
człowiek, jako osoba fizyczna), osoba prawna jest fikcją, personalizacją pewnej dziedziny Ŝycia 
zbiorowego, traktowana tak, jak gdyby działała jakaś osoba, odrębna od innych podmiotów prawa. 
 
2) Teorie substratu – cechą wspólna tych teorii jest to, Ŝe starają się udowodnić, Ŝe osoba prawna 
istnieje realnie: 
I. Teorie substratu osobowego: 
 

a)

 

teorie organiczne – związki są pojmowane jako organizmy społeczne  mające, podobnie 
jak człowiek, własną wolę i Ŝyjące własnym Ŝyciem; teoria została rozciągnięta teŜ na 
zakłady, róŜnica jest taka, Ŝe korporacje same tworzą swoją wolę, a zakład czerpie ją z woli 
załoŜyciela, 

b)

 

teorie kolektywu obiektywnego – kaŜda osoba prawna jest kolektywem osób, osoby 
prawne są więc bytem istniejącym realnie, a nie fikcjami; jedni kolektyw widzą w osobach 
destynariuszy korzystających z zakładu, inni w grupie składającej się z załoŜyciela i 
późniejszych darczyńców, jeszcze inni w osobach zarządców.  

 

II. Teorie substratu nieosobowego – nie akceptują poglądów, Ŝe osoba prawna jest organizmem, 
ani teŜ Ŝe jest kolektywem osób fizycznych, za to wskazuje na inne istotne cech kaŜdej osoby 
prawnej. 
 

a)

 

teoria majątku celowego – osoba prawna ma majątek celowy, co stanowi jej istotna cechę, 
jako osoby prawnej, 

b)

 

teoria własności zbiorowej (kolektywnej) - osobą prawną jest to forma własności naleŜąca 
do pewnej grupy ludzi, 

c)

 

teorie wspólnego interesu i celu – teorie te utrzymują, Ŝe realnymi podmiotami prawa są 
osoby fizyczne, natomiast „osoba prawna” to termin uŜywany dla wygody; materialnym 

 

30 

elementem prawa jest wspólny interes (jedne teorie), jak równieŜ cel łączący daną 
zbiorowość (inne teorie). 

 

Teorie pierwszego, jak i drugiego rodzaju nie są uniwersalne na tyle, by moŜna było stosować je 
zarówno do korporacji jak i zakładów! 
 

Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych 

 

 
Zdolność prawna – jest rozumiana jako moŜliwość posiadania praw (uprawnień) i obowiązków (w 
dziedzinie prawa cywilnego, dlatego, Ŝe nadawana jest mocą przepisów tego właśnie działu prawa). 
Pojęcie to nie będzie się pokrywało z pojęciem „podmiotowości prawa” „Zdolność prawna” 
pozostaje w stosunku podrzędności do „podmiotowości prawa”, obejmującej wszystkie prawa i 
obowiązki. Osoby fizyczne mają zdolność prawną od chwili urodzenia, a osoby prawne z chwilą 
wpisania do rejestrów, a tracą ją z chwilą skreślenie z rejestru.  
 
Zdolność do czynności prawnych – rozumiana jako zdolność do tego, aby za pomocą czynności 
prawnych nabywać prawa i zaciągać zobowiązania.  
 
Osoby fizyczne mogą mieć: 

-

 

pełną zdolności do czynności prawnych 

-

 

ograniczoną zdolność do czynności prawnych 

-

 

nie mieć zdolności do czynności prawnych 

 
Osoby prawne mają zdolność do czynności prawnych z chwilą powstania do chwili likwidacji, z 
tym jednak Ŝe osoba prawna działa przez swe organy w sposób przewidziany w ustawach i opartym 
na ich statucie. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 

 
 
 
 
  
  
 
 
 
 
 
 
 

 

31 

Rozdział siódmy  
 

STOSOWANIE PRAWA 

 

1. Pojęcie „stosowania praw”

 

 

 
- rozumiane jest róŜnie . Ze stosowaniem prawa mamy do czynienia wtedy, gdy jakiś podmiot 
na podstawie norm generalnych i abstrakcyjnych określa skutki prawne jakiegoś faktu, 
wydając decyzję indywidualną w rozstrzyganej sprawie.   
Problem pojawia się, gdy chodzi o podmiot stosujący prawo, jedni uwaŜają, Ŝe mogą być nimi tylko 
organy państwa w granicach swoich kompetencji, drudzy natomiast, Ŝe organy państwa jak i inne 
podmioty, np. osoby fizyczne. 

2. Przebieg procesu stosowania prawa

 

 

 
– jest to proces zmierzający do wydania decyzji indywidualnej.  
 
Poszczególne etapy: 
 

1)

 

Wybór przepisu, spośród obowiązujących przepisów prawnych, który będzie 
podstawą do wydania decyzji w danej sprawie. Jest to etap trudny, wzbudzający 
wiele kontrowersji, np. między prokuratorem, a obrońcą ☺.  

2)

 

Interpretacja wybranego przepisu prawnego. Rozstrzygnięcie zaleŜy od 
odpowiedniej interpretacji; ustalenie (wykładnia) znaczenia i zakresu zwrotów 
zawartych w przepisach prawnych jest ściśle związane z dyrektywami, ich wybór 
natomiast zaleŜy od interpretatora.  

3)

 

Zebranie materiału dowodowego o faktach, z którymi mają być wiązane skutki 
prawne. Występują dwa rodzaje regulacji postępowania dowodowego: swobodna 
ocena dowodów (organy postępowania kształtują swe przekonanie na podstawie 
wszystkich przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie, w uwzględnieniem 
zasad prawidłowego rozumienia, wskazań wiedzy i doświadczenia Ŝyciowego)  i 
legalna teoria dowodowa (gdy przepisy prawa formułuje pewne reguły, które muszą 
być przestrzegane przez organy stosowania prawa w procesie dowodzenia faktów 
sprawy). Skutki prawne mogą być wiązane tylko z faktami udowodnionymi! 

4)

 

Subsumcja – zakwalifikowanie danego przypadku do pewnego rodzajowo 
określonego przez przepisy prawa zachowania się, inaczej to ujmując, stosujący 
prawo musi zdecydować, czy udowodnione przez niego fakty naleŜą do klasy faktów 
określonych przez przepisy prawa. Dokonanie subsumcji wszystkich stanów rzeczy 
denotowanych przez przepisy prawa stanowi podstawę do sformułowania zwrotu 
stosunkowego, określającego zgodność (niezgodność) stanu faktycznego z norma 
prawną. 

5)

 

Ustalenie konsekwencji prawnych faktu, który w wyniku subsumcji został 
zaklasyfikowany jako fakt przewidziany przez przepisy prawa. Przepisy prawa 
określają róŜne konsekwencje związane z normowanymi przez nie zachowaniami.  

 
Sylogizm prawniczy – model stosowania prawa, który jest konstruowany w ten sposób, Ŝe większa 
przesłanka jest normą generalna, abstrakcyjną, odpowiednio zinterpretowana, przesłanką mniejszą 
jest zadanie o fakcie, z którym mają być wiązane skutki prawne, wnioskiem natomiast decyzja 
jednostkowa w postaci normy indywidualnej, konkretnej. 
 
 

 

32 

 
kto zabija człowieka podlega karze (przesłanka większa) 
Jan zabił człowieka (przesłanka mniejsza)  
Jan podlega karze (wniosek)       
 

3. Stosowanie prawa w przypadkach nieunormowanych 

 

 

Kiedy sad staje przed koniecznością rozstrzygnięcia w przypadku nienormowanym przez prawo. 
Niekiedy w takiej sytuacji przepisy prawa same te kwestię przesądzają, wyznaczając Ŝe skutki 
prawne mogą być wiązane tylko z przypadkami ściśle określonymi przez ustawę (np. nullum crimen 
sine lege) lub teŜ karzą wiązać skutki prawne takŜe z przypadkami nieunormowanymi.  
 
Trzy rodzaje wnioskowania: 

a)

 

Wnioskowanie per analogiam

  

 
WyróŜniamy tu: 
 
1) analogię legis (analogię z ustawy) 
 
Dwa modele: 
 
I. Składa się z trzech etapów: 

-

 

ustalenie, Ŝe jakiś fakt nie jest objęty unormowaniem przez przepisy prawne 

-

 

ustalenie „podobieństwa” miedzy danym faktem, a podobnym do niego, unormowanym 
przez przepisy praw 

-

 

wiązanie – na podstawie „podobieństwa” takich samych lub podobnych skutków prawnych 

 
II. Składa się z czterech etapów: 

-

 

ustalenie, Ŝe jakiś fakt nie jest objęty unormowaniem przez przepisy prawne 

-

 

wyszukanie wśród postanowień obowiązującego prawa takiego przepisu, który 
unormowaniem swym obejmuje przypadki najbardziej zbliŜone czy zbliŜone do przypadku, 
który ma być rozstrzygnięty 

-

 

z przepisu powyŜszego naleŜy wydobyć zasadę, regułę czy rację o charakterze ogólnym, 
której częściowym wyrazem jest ten przepis, a która nie została przez prawodawcę 
sformułowana w sposób ogólny (pełny) 

-

 

tak sformułowana zasada lub racja ogólna ma zastosowanie do wszystkich przypadków nią 
objętych (ten model wyraŜa się maksymą ubi eadem legis ratio, ibi eadem legis dispositio 
- gdzie taki sam sens ustawy (podstawa prawna), tam takie samo postanowienie ustawy 
(taka sama norma)) 

 
Bardzo waŜną role odgrywa w tym procesie ocena stosującego prawo!  
 
 
2) analogię iuris (analogię z prawa) 
 
Analogia iuris bywa stosowana, gdy brak nawet przepisu, który normowałby jakiekolwiek 
przypadki podobne; wnioskujący odwołuje się do całokształtu unormowania składającego się na 
dany przypadek prawny, gdy rozstrzygamy na podstawie ogólnych zasad prawnych. NaleŜy tu 
podkreśli jawnie wartościujący charakter takich zabiegów.  
 

 

33 

b)

 

Wnioskowanie a fortiori 

 

 
Występuje w dwóch postaciach: 
 

I.

 

A maiori ad minus – jeŜeli ktoś jest uprawniony do czynienia czegoś większego, 
to tym bardziej jest uprawniony do czynienia czegoś mniejszego (charakter 
uprawniający) np. skoro urząd ma prawo odrzucić podanie, to moŜe je teŜ 
przyjąć warunkowo. 

II.

 

A minori ad maius – jeŜeli zabronione jest to, co mniejsze, to tym bardziej nie 
wolno czynić tego, co sięga jeszcze dalej (charakter zakazujący) np. jeŜeli nie 
wolno przekraczać prędkości 50km/h, to tym bardziej nie moŜna jechać z 
prędkością 100km/h. 

 
Wnioskowania a fortiori nie mają charakteru formalnego, oparte są na zaleŜnościach 
pozalogicznych! 
 

c)

 

Wnioskowanie a contrario 

 

 
JeŜeli pewien stan rzeczy spełnia przesłanki prawne A, A1, A2..., to pociąga za sobą 
konsekwencje prawne B, B1, B2..., stąd wniosek: jeŜeli dany stan prawny nie spełnia przesłanek 
prawnych A, A1, A2..., to nie pociąga on za sobą konsekwencji prawnych B, B1, B2... 
Wnioskowanie powyŜsze wyraŜa się równieŜ w paremii łacińskiej: qui dicit de uno, negat de altero 
- kto mówi jedno, zaprzecza drugiemu. Np. „Tylko osoby pełnoletnie mogą starać się o zdobycie 
prawa jazdy”, więc jak ktoś nie jest pełnoletni, nie moŜe.  
 
Wnioskowanie to jest zawodne, np. „kto jest chirurgiem, powinien dbać o higienę”, z tego 
naleŜałoby wywnioskować na podstawie a contrario, Ŝe „kto nie jest chirurgiem, nie powinien dbać 
o higienę”. Dlatego teŜ prawnicy stosują to wnioskowanie, kiedy przepisy zawierają takie zwroty 
jak: „tylko”, „jedynie”, „wyłącznie”. 
 
Kończąc naleŜałoby podkreślić, Ŝe wybór między powyŜszymi wnioskowaniami ze zrozumiałych 
względów zaleŜy od wartościowania! 
 

4. Ideologie stosowania prawa 

 

 

W literaturze prawniczej spotyka  się liczne wypowiedzi na temat, jak prawo powinno być 
stosowane. I tak mamy: 
 
A) Ideologia decyzji związanej przez prawo 
 
Naczelnymi wartościami tej ideologii są: wolność obywatelska i pewność prawa. Działania 
organów państwa mają być ściśle wyznaczane przez prawo. Tu następuje dalszy podział, 
dlatego, Ŝe jedni uwaŜają, Ŝe „wkład” orzekającego nie powinien być Ŝaden, inni natomiast 
dopuszczaj ingerencje, ale tylko w przypadkach nieunormowanych. (Prawo ma być jasne i 
zrozumiałe.) 
 
 
 

 

34 

B) Ideologia decyzji swobodnej 
 
Naczelnymi wartościami tej ideologii są: celowość wydawanych decyzji, ich słuszność, 
sprawiedliwość, moralność. Decyzja stosowania prawa ma być wynikiem kierowania się 
cechami indywidualnymi rozstrzyganego przypadku, postanowieniami prawa oraz ocenami 
celowości, sprawiedliwości, moralności itp. Czynność orzekania jest traktowana jako czynność o 
charakterze twórczym, normy prawa zakreślają tylko ramy owych decyzji. Tu następuje takŜe 
dalszy podział dlatego, Ŝe jedni uwaŜają, Ŝe oceny mają dominujący charakter nad rozwiązaniami 
ustawowymi, inni natomiast, Ŝe ocena winna być sprowadzana do pewnych granic. (Wysoka ocena 
wszelkich klauzul generalnych.) 
 
Wybór ideologii stosowania prawa – to oczywiście wybór określonych wartości naczelnych!  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 

35 

Rozdział ósmy 
 

WYKŁADNIA PRAWA 

 

I. Określenie wykładni prawa 

 

 
Autorzy wskazują, Ŝe wykładnia polega na wyjaśnieniu sensu przepisów prawnych, ustaleniu 
właściwego ich rozumienia, przypisaniu im odpowiedniego znaczenia, bądź wyznaczeniu ich 
zakresu. W związku z tym przez wykładnię prawa będziemy rozumieli zespół czynności 
zmierzających do ustalenia znaczenia i zakresu wyraŜeń języka prawnego.  
Przedmiotem interpretacji jest język, w którym formułowane są teksty prawne.  
 
WyraŜeniami języka prawnego podlegającymi interpretacji, wykładni są: 

-

 

wg pierwszego stanowiska: przepisy prawne, które „budzą wątpliwości” w myśl zasady 
clara non sunt interpretanda – to co jasne nie wymaga interpretacji.  

-

 

wg drugiego wątpliwości mogą budzić wszelkie teksty prawne, a w związku z tym 
wykładnię odnoszą do wszystkich przypadków ustalania znaczenia oraz zakresu 
interpretowanego tekstu prawnego. 

 
Rodzaje wątpliwości interpretacyjnych: 
 

1)

 

Bezpośrednio związane z charakterem samego języka (otwarta tekstowość 
języka), konsekwencją wykorzystania w procesie stanowienia prawa języka 
potocznego jest wystąpienie takich zjawisk, jak nieostrość, wieloznaczność, 
niejasność. Niektórzy autorzy twierdza nawet, Ŝe Ŝadne pojęcie nie jest 
ograniczone w ten sposób, Ŝe nie ma miejsca na wątpliwości. 

2)

 

Nawet jasny z językowego punktu widzenia tekst prawny moŜe budzić 
wątpliwości dotyczące celowości, słuszności lub sprawiedliwości jego 
postanowień.  

 

II. Podstawowe rodzaje wykładni 

 

 

Dyrektywy interpretacyjne – pewne wskazówki, zalecenia dotyczące sposobów ustalenia 
znaczenia i zakresu zwrotów języka prawnego. Mamy do czynienia z dyrektywami: 

-

 

I stopnia – zalecają, w jaki sposób powinny być interpretowane przepisy prawa 

-

 

II stopnia – wskazują: jakimi dyrektywami I stopnia naleŜy się posługiwać; ustalają 
kolejność posługiwania się tymi dyrektywami; ustalają kryteria wyboru jednego spośród 
rozbieŜnych znaczeń uzyskanych za pomocą dyrektyw I stopnia.  

 
 
1. Wykładnia językowa  
 
Wykładnia językowa – polega na ustaleniu znaczenia i zakresu wyraŜeń tekstu prawnego ze 
względu na język, w którym zostały sformułowane.  
 
Najbardziej charakterystyczne dyrektywy: 

1)

 

Gdy w systemie prawnym wiąŜąco ustalono znaczenie określonych zwrotów prawnych, 
to naleŜy uŜywać ich właśnie w tym znaczeniu. Dyrektywa ta związana jest z tzn. 
definicją legalną – występującą w tekstach prawnych, wprowadzoną przez prawodawcę w 

 

36 

celu ustalenie wiąŜącego rozumienia poszczególnych terminów. Np. chodnik – część drogi 
przeznaczona do ruchu pieszych (a więc nie rowerzystów!). 

2)

 

Gdy nie ma w tekście prawnych definicji legalnych: interpretowanych zwrotom  
prawnym nie naleŜy nadawać znaczenie odmiennego od potocznego, chyba Ŝe istnieją 
dostateczne rację przypisania im odmiennego znaczenia prawnego (np. proces – spór, 
proces – rozwój; aplikacja – ozdoba, aplikacja – szkolenie itp.) Inna dyrektywa głosi, Ŝe bez 
umotywowanych racji nie naleŜy identycznym sformułowaniom w tym samym akcie 
prawnym nadawać róŜnych znaczeń.  

3)

 

NaleŜy ustalać znaczenie przepisów prawnych w taki sposób, by Ŝadne fragmenty nie 
okazały się zbędne, wypowiedź powinna być traktowana jako pewna całość, a potem 
dopiero naleŜy przejść do analizy poszczególnych elementów składowych. Np. „(...) 
przestępstwo drogowe oraz spowodowanie zagroŜenia bezpieczeństwa ruchu drogowego”. 

 
 
2. Wykładnia pozajęzykowa 
 
Wykładnia pozajęzykowa – terminem tym obejmowane są zagadnienia róŜnego rodzaju, w 
literaturze występują zazwyczaj dwie grupy: wykładnia celowościowa (teleologiczna) i wykładnia 
systemowa (systematyczna), wyróŜniana bywa teŜ wykładnia funkcjonalna.  
 

a)

 

Wykładnia celowościowa – przepis ustawy musi być tłumaczony tak, aby był najbardziej 
zdatnym środkiem do osiągnięcia celu ustawy. Analizuje się tu np. preambuły oraz 
materiały pozaprawne (nie maja mocy wiąŜącej dla interpretatora). 

b)

 

Wykładnia funkcjonalna – ustalając znaczenie przepisu uwzględnia się róŜne skutki jego 
zastosowania, jeśli takie rozumienie przepisu prowadzi do poŜądanych skutków przez 
interpretatora, to ma to wpływ decydujący na przyjęcie takiej interpretacji. 

c)

 

Wykładnia systemowa (systematyczna) – załoŜenie, Ŝe przepis w danym akcie prawnym 
nie jest umiejscowiony przypadkowo, lecz wynika z racjonalnego działania prawodawcy. 
(Polega na ustaleniu normy przez analizę miejsca, jakie zajmuje ona w systemie prawa, oraz 
porównanie jej z normami sąsiadującymi.) 

 

3. Inne 

 

 
Wykładnia literalna, dosłowna (interpretatio declarativa) – ma miejsce wtedy, gdy spośród 
róŜnych znaczeń uzyskanych za pomocą odmiennych dyrektyw interpretacyjnych, wybrane zostaje 
to rozumienie, które zostało ustalone za pomocą dyrektyw językowych.  
 
Wykładnia rozszerzająca (interpretatio extensiva) – występuje wtedy gdy porównując zakresy 
przepisu prawnego, uzyskane za pomocą róŜnych dyrektyw interpretacyjnych, wybieramy 
rozumienie wynikające z dyrektyw pozajęzykowych i jest ono szersze od rozumienia językowego. 
 
Wykładnia zwęŜająca (interpretatio restrictiva) – polega na wyborze spośród róŜnych zakresów 
przepisu prawnego rozumienia uzyskanego za pomocą dyrektyw pozajęzykowych, które jest węŜsze 
od rozumienia językowego.  
 
Termin „wykładnia” został uŜyty tu (przy rozszerzającej i zawęŜającej) na oznaczenie rezultatu 
czynności interpretatora. Przepisy prawa moŜe interpretować kaŜdy.  
 
Przykłady: 
I. „Właściciel gruntu zobowiązany jest ustanowić drogę konieczną do dojazdu dla właściciela 
działki”  

 

37 

•

 

wykładnia linearna: właściciel gruntu zobowiązany jest tylko do 
ustanowienia przewidzianej drogi 

•

 

wykładnia rozszerzająca: właściciel gruntu zobowiązany jest do 
wybudowania drogi, ale i doprowadzenia linii elektrycznej 

II. „W skład komisji egzaminacyjnej mogą wejść tylko pracownicy danego liceum.”  

•

 

wykładnia linearna: kaŜdy pracownik, nawet sekretarka czy woźna mogą 
być w komisji 

•

 

wykładnia zawęŜająca: w skład komisji mogą wejść pracownicy danego 
liceum, ale tylko nauczyciele 

 

III. Moc wiąŜąca wykładni 

 

 
 
Wykładnia ma moc wiąŜącą wówczas, gdy kompetentny organ ustanawia dyrektywę, 
nakazującą określonym adresatom wiązać z pewnymi przepisami ustalone przez ten organ 
znaczenie. 
 
WyróŜniamy następujące wykładnie: 
 

1)

 

Wykładnia o mocy powszechnie obowiązującej 

 
Powszechnie obowiązująca moc wykładni prawa polega na tym, Ŝe wszyscy adresaci 
interpretowanego przepisu są związani znaczeniem tego przepisu, ustalonym (narzuconym) przez 
interpretatora: 

-

 

wykładnia autentyczna – mamy z nią do czynienia wtedy, gdy interpretatorem jest organ, 
który dany przepis ustanowił, uzasadnieniem podawana jest tu argumentum a maiori ad 
minus: cuius est condere eius interpretari (kto jest upowaŜniony do tworzenia prawa, ten 
moŜe je równieŜ interpretować)  

-

 

wykładnia legalna – w polskiej powojennej literaturze prawniczej terminem „wykładnia 
legalna” określa się wykładnię dokonywaną przez organ, któremu przepisy prawne nadają 
kompetencje do ustalania wykładnia o mocy powszechnie obowiązującej, naleŜy jednak 
zaznaczyć, Ŝe ten organ interpretujący nie jest tym, który ustanowił dany przepis (np. do 
1989 wykładni takiej mogła dokonywać Rada Państwa w Polsce) 

 
Rodzi się pytanie, jak daleko moŜe sięgać wykładnia, by nie stała się procesem prawotwórczym? 
Jeśli chodzi o wykładnię legalną i autentyczną to z pewnością prowadzą one do zmiany norm prawa 
obowiązującego, a więc są procesem prawotwórczym. 
 

2)

 

Wykładnia o ograniczonej mocy wiąŜącej 

 
Ograniczona moc obowiązująca wykładni prawa polega na tym, Ŝe znaczeniem interpretowanego 
przepisu, ustalonym przez interpretatora, nie są związani wszyscy adresaci, ale tylko niektórzy. 
Wykładnia ta moŜe być dokonywana bądź to przez uprawnione do tego podmioty (organy państwa), 
bądź przez organy stosujące prawo.  
 
Wykładnia wiąŜąca w danej sprawie ma miejsce w przypadkach: 
 

-

 

wykładni dokonywanej przez organ stosujący prawo – dokonywana jedynie na uŜytek 
wydanego rozstrzygnięcia; jeśli rozstrzygnięcie to się uprawomocni, to jest wiąŜące dla 
stron postępowania 

 

38 

-

 

wykładni dokonywanej przez organ odwoławczy - wykładnią związany jest sąd niŜszej 
instancji w przypadku zwrócenia sprawy do ponownego rozpatrzenia przez sąd apelacyjny 

-

 

wykładni dokonywanej przez Sąd NajwyŜszy w odpowiedziach na pytania prawne – 
rozpatrywanie zagadnień prawnych budzących powaŜne wątpliwości, których odesłanie z 
sądu do Sądu NajwyŜszego powoduje, Ŝe wykładnia SN obowiązuje wszystkie sądy 
rozstrzygające w danej sprawie 

 
Zasady prawne  
 
Sąd NajwyŜszy podejmuje równieŜ uchwały mające na celu wyjaśnienie znaczenie przepisów 
budzących wątpliwości lub takich, których stosowanie wywołało rozbieŜności w orzecznictwie. Na 
wniosek Pierwszego Prezesa lub prezesa Sądu NajwyŜszego, Ministra Sprawiedliwości-Prokuratora 
Generalnego, Prezesa NSA itp. Skład orzekający: 7 sędziów moŜe postanowić o nadaniu uchwale 
mocy zasady prawnej, wiąŜącej inne składy Sądu NajwyŜszego, ale nie inne sądy. Są one 
wypisywane w księgach zasad prawnych.  
 

3)

 

Wykładnia nie mająca mocy wiąŜącej  

 
Rodzaj wykładni nie mający mocy wiąŜącej nazywa się w literaturze wykładnią doktrynalną bądź 
naukową. Szczególne znaczenie przypisuje się tu interpretacji dokonywanej przez teoretyków i 
dogmatyków prawa. Nie mają one mocy wiąŜącej, ale mogą wpływać na organy stosujące prawo.   
 

IV. Teorie wykładni 

 

 
 
Teorie opisowe 
Formułują wypowiedzi mające wartości logiczną. Ustalają one, jak prawo jest interpretowane, jakie 
czynniki warunkują procesy wykładni, w jaki sposób interpretatorzy dochodzą do określonych 
ustaleń i jakie rezultaty uzyskują. Wyniki te mają doniosłe znaczenie zarówno dla organów 
stosujących prawo, jak i prawodawcy. Trzy grupy twierdzeń: 

1.

 

Opis działalności interpretatora, analiza stos. przez niego dyrektyw 
(materiały: orzecznictwo). 

2.

 

Twierdzenia dot. analizy, jakie czynniki i w jakim stopniu oddziałują na 
proces wykładni (czynniki: oceny moralne, sytuacja społeczno-
ekonomiczna, skład sądów). 

3.

 

Prognozy procesów interpretacyjnych, albo poszczególnych przepisów, 
albo ogólnych tendencji. 

 
Teorie normatywne 
Formułują wypowiedzi, jak prawo powinno być interpretowane, która z interpretacji jest właściwa 
itp. ZauwaŜyć tu moŜna ogromną ingerencję ocen. Podział: 
 

-

 

Koncepcje subiektywne - przy wykładni powołują się na wolę prawodawcy, ale tak 
rozumiana „wola”, jest w rzeczywistości dziełem interpretatora 

-

 

Koncepcje obiektywne - wykładnia w oderwaniu od ustawodawcy, tzn. wola i intencje 
prawodawcy nie odgrywają tu Ŝadnej roli 

-

 

Teorie statyczne - mając na względzie pewność prawa, ustalają za pomocą wykładni 
językowej oraz systematycznej znaczenie przepisu, które ma być stałe i niezmienne 
(wykładnie językowa i systematyczna) 

-

 

Teorie dynamiczne - zapewnienie adekwatności prawa i stosunków społecznych, które 
ulegając ciągłym zmianom winny mieć dostosowanie w nowych wykładniach (wykładnie 
pozajęzykowe)  

 

39 

Rozdział dziewiąty 
 
 

STOSUNEK PRAWNY 

 
 
Między podmiotami prawa dochodzi do określonych styczności i powiązań normowanych 
przez przepisy prawa.  

Rozumienie stosunku prawnego: 

 

 

-

 

Stosunek jest relacją kogoś do kogoś albo kogoś do czegoś bądź teŜ czegoś do czegoś.  

-

 

Stosunek prawny rodzi jakieś następstwa prawne, ich bark pozbawia stosunek cech 
stosunku prawnego.  

-

 

Jeśli chodzi o konstrukcję stosunku prawnego to brak zgodności co do tego, czy ma on 
obejmować  

a)

 

tylko stosunki między podmiotami  

b)

 

czy równieŜ stosunki, jakie zachodzą między podmiotami prawa i rzeczami. 

I. Stosunek prawny rozumiany jako stosunek między podmiotami prawa 

 

 

A)

 

Między stronami stosunku istnieją pewne powiązania prawne. Jeśli zdarzenie 
prawne (fakt prawny) spowodują powstanie wzajemnych praw i obowiązków 
podmiotów prawa, mówi się, Ŝe podmioty te stały się stronami stosunku prawnego.  

O tym jakie powiązania występują między stronami stosunku prawnego decydują 
postanowienia prawa lub umowne postanowienia stron.  
 

B)

 

Elementy stosunku prawnego: 

 

Elementami  – zwane są pojęcia składniki tworzące konstrukcję stosunku. Nie 
zawsze jednak struktura owa składa się z tych samych elementów.  
 

1)

 

Strony stosunku prawnego 

-

 

bez stron stosunek w ogóle nie powstanie 

-

 

stronami stos. mogą być wyłącznie podmioty prawa 

-

 

liczba podmiotów uczestniczących w stosunku nie zawsze jest równa liczbie jego stron 

-

 

stos. pr. są przynajmniej dwustronne 

 

2)

 

Uprawnienie i obowiązek 

-

 

nie ma konstrukcji stos. pr. w której nie wyróŜnia się uprawnienia i obowiązku  

-

 

uprawnienie – gdy przepisy prawa lub postanowienia umowne nie nakładają na daną stronę 
obowiązku, lecz pozostawiają jej uznaniu wybór określonego zachowania się i w zaleŜności 
od wyboru tego zachowania inna strona stosunku prawnego jest zobowiązana do 
odpowiedniego zachowania się  

-

 

obowiązek – przepis prawa przewiduje w danej sytuacji pewien nakazany albo zakazany 
adresatowi sposób zachowania się, a z zachowaniem odmiennym wiąŜe powinność 
zastosowania aktu przymusu państwowego  

-

 

strony są uprawnione i zobowiązane względem siebie równocześnie 

-

 

przy rozumieniu, Ŝe „nić” łącząca strony jest tylko jedna moŜna by powiedzieć, Ŝe jedna 
strona jest uprawniona, a druga zobowiązana 

 

40 

-

 

jednej ze stron stos. pr. uprawnionej odpowiada obowiązek drugiej strony, a kaŜdemu 
obowiązkowi odpowiada uprawnienie (korelacja owych elementów) 

-

 

niektórzy rozumieją uprawnienie i obowiązek jako „treść” stos. pr. 

 

3)

 

Przedmiot stosunku prawnego 

-

 

przedmiot – to do czego jedna strona jest uprawniona, a druga zobowiązana; wszystko z 
powodu czego strony wchodzą w stos. pr. i co staje się obiektem ich wzajemnych praw i 
obowiązków 

-

 

spory o przedmiot stosunku prawnego:  

•

 

rzecz (np. gazeta) jako przedmiot stos. pr. 

•

 

rzeczy + zachowania się  

•

 

zachowania (zawsze) + rzeczy (niekiedy) 

•

 

zachowanie jako przedmiot, a rzecz jako jedno z „określeń” przedmiotu (sama nie 
moŜe wejść jako element do stos. pr.) 

•

 

dwa rozumienia stos. pr.: prawny i materialny 

•

 

tylko zachowania jako przedmiot stosunku  

-

 

zachowania stron mogą przebierać róŜną postać: 

•

 

przedmiotem upr. i obw. jest czynienie 

•

 

przedmiotem upr. jest czynienie, a obw. nieczynienie 

•

 

przedmiotem upr. jest nieczynienie, a obw. czynienie  

•

 

przedmiotem upr. i obw. jest nieczynienie 

-

 

niektórzy „przedmiot” w ogóle eliminują ze struktury stosunku  

-

 

w stosunku do kaŜdej koncepcji wysuwane są pewne zastrzeŜenia 

 

C)

 

Struktura stosunku prawnego 

 

 
1. Konstrukcja: 

-

 

podmiot, między którymi stos. ten powstaje 

-

 

jego treść 

-

 

przedmioty 

2. Konstrukcja: 

-

 

uczestnicy stos. pr.; ich status prawny wywiera istotny wpływ na powstanie i rozwój stos. 
pr. na jego charakter 

-

 

prawa i obowiązki, ich wzajemny związek 

-

 

realne zachowanie uczestników stosunku prawnego, skorelowane z ich prawami i 
obowiązkami  

3. Konstrukcja: 

-

 

podmiot prawa 

-

 

przedmiot prawa 

-

 

prawo 

-

 

obowiązek 

 
Oczywiście konstrukcja struktura stosunku prawnego jest róŜna w zaleŜności, kto co uzna za 
waŜne.  

D)

 

Uwagi ogólne o konstrukcji stosunku prawnego 

 

 

•

 

W przedstawionych konstrukcjach stos. pr. pojmowany jest jako stosunek społeczny, 
a przez charakter tego społecznego stos. rozumie się – stos. jaki zachodzi między 
podmiotami prawa, czyli między osobami fizycznymi lub (i) osobami prawnymi.  

 

41 

•

 

Wielu autorów wprowadza pojęcie stos. pr., ale nie naleŜy pominąć faktu, Ŝe 
niektórzy nie operują tym wyraŜeniem w ogóle, mimo to nie sprawia im Ŝadnych 
trudności analiza i rozwiązywanie tych czy innych problemów. 

•

 

Nie moŜna teŜ pominąć zaznaczenie, Ŝe stos. pr. bywa rozciągany teŜ na inne gałęzie 
prawa, niŜ cywilne, ale trudno sobie wyobrazić jakby to miało wyglądać? 

 

3. Stosunek prawny rozumiany jako stosunek podmiotu do rzeczy 

 

  
 
Niektórzy autorzy mianem stosunku prawnego określają równieŜ stosunek podmiotu prawa do 
rzeczy, czy jak piszą inni stos. jaki zachodzi między podmiotem prawa a przedmiotem prawa. Niby 
moŜna teŜ tak pojmować stos. pr. ale obszerna krytyka tego typu prób jest przeprowadzona na str. 
262 podręcznika.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 

42 

Rozdział dziesiąty 
 

PRAWO  

 

1. Prawo pozytywne 

 

 

Z określeniem tym wiąŜą się róŜne znaczenia, najczęściej uŜywane jest w celu przeciwstawienia go 
jakiemuś innemu rodzajowi prawa. 
 

1)

 

Prawo pozytywne – rozumiane jako prawo mające w ogóle swe źródło w 
ludzkiej działalności, np. prawo stanowione, prawo zwyczajowe, prawo 
precedensów itp. Prawo pozytywne przeciwstawiane jest prawu 
ponadpozytywnemu tzn. prawu natury, obowiązującemu niezaleŜnie od 
woli ludzkiej, przez człowieka tylko odkrywanemu, wypływającemu z 
natury rzeczy, ludzkiej natury, nadawanemu przez istoty nadprzyrodzone, 
prawu zawsze sprawiedliwemu, najlepszemu.  

2)

 

Prawo pozytywne – prawo tworzone przez władzę państwową, w 
przeciwieństwie do prawa pozapozytywnego tzn. nie stanowionego przez 
suwerena, np. prawo zwyczajowe.  

3)

 

Prawo pozytywne – faktycznie obowiązujące, przy czym zwracano uwagę 
na empiryczne fakty stanowienia prawa, bądź na fakty stosowania prawa 
przez sądy i organy administracji, bądź na fakty przestrzegania prawa przez 
obywateli.  

4)

 

Ostatnie stanowisko sprowadza się do stwierdzenia, Ŝe brak jest 
uzasadnienia by wprowadzać pojęcie „prawo pozytywne”, gdyŜ jego zakres 
pokrywa się z zakresem prawa w ogóle. „Pozytywne” jest tylko zbędnym 
dodatkiem do nazwy „prawo” i postuluje się, by z tego dodatku w ogóle 
zrezygnować.  

5)

 

Prawo – niezaleŜnie od sposobu powstawania czy tworzenia, całokształt 
(zbiór) reguł zachowania o cechach generalności i abstrakcyjności, których 
nieprzestrzeganie jest zagroŜone zastosowaniem przymusu państwowego 
(typologiczna charakterystyka prawa).  

 

2. Prawo przedmiotowe – prawo podmiotowe 

 

 

•

 

Prawo przedmiotowe - niezaleŜnie od sposobu powstawania czy tworzenia, 
całokształt (zbiór) reguł zachowania o cechach generalności i abstrakcyjności, które 
są podstawą decyzji jednostkowych, wydawanych przez organy administracyjne. 
Jeśli pojęciem prawa nie obejmujemy norm indywidualnych, to pojęcie prawa 
przedmiotowego jest równoznaczne z pojęciem prawa w ogóle. 

•

 

Prawo podmiotowe – nie ma jednego ustalonego znaczenia, ale naleŜy podkreślić, 
Ŝ

e nie jest konstruowane tak, Ŝe przyjmuje się tu za punkt widzenia władcy-  

suwerena, lecz przyjmuje się punkt widzenia adresatów przepisów prawa (przede 
wszystkim osób fizycznych) i formułuje się wypowiedzi, jakie to „prawa” mają owi 
adresaci. W centrum uwagi znajdują się tu „prawa” podmiotów, dlatego mówi się o 
„prawach podmiotowych”.  

 
 
 
 

 

43 

Prawo podmiotowe a uprawnienie: 

 

 
1. Prawami podmiotowymi nazywane są uprawnienia o szczególnej doniosłości dla obywateli. 
W tym ujęciu nie kaŜde uprawnienie zyskuje miano prawa podmiotowego. To historycznie (czasu 
Oświecenia) ukształtowany sposób uŜycia tej nazwy i występujący przede wszystkim w nauce 
prawa państwowego. Prawa te, to prawa człowieka i obywatela, inaczej mówiąc wolności 
obywatelskie. Takie podmiotowe prawa to np. wolność osobista, własność, nietykalność 
mieszkania, wolność sumienia i wyznania, wolność zgromadzeń i wolność prasy, wolność 
stowarzyszeń, czynne i bierne prawo wyborcze itp.  
 
2. W opracowaniach cywilistycznych – prawo podmiotowe to suma bądź zespół uprawnień. Mówi 
się, Ŝe na treść prawa podmiotowego składają się uprawnienia, albo Ŝe z prawa podmiotowego 
wypływają poszczególne uprawnia. Uprawnienie traktuje się pojedynczą emanację prawa 
podmiotowego.  
 
3. Trzecie stanowisko sprowadza się do zamiennego posługiwania się obydwoma określeniami. 
 
4. Ostatnie stanowisko głosi postulaty całkowitego wyeliminowaniu pojęcia „prawa 
podmiotowego” i uŜywania tylko „uprawnienia”. Argumenty: 

-

 

ogólność i szczególność nie są cechami pozwalającymi odróŜnić prawo podmiotowe od 
uprawnienia 

-

 

nie moŜna dopatrzyć się róŜnic w pojmowaniu uprawnienia i prawa podmiotowego 

-

 

jedynie oceny i tradycja stanowią podstawę odróŜnienia prawa podmiotowego jako 
szczególnie waŜne uprawnienie. 

 

Teorie praw podmiotowych: 

 

 

•

 

Teoria woli – prawo podmiotowe charakteryzowane, jako „przyznane przez 
porządek prawny władztwo woli”. Podmiot w granicach zakreślonych przez prawo 
moŜe swobodnie działać wg własnej woli, kształtować zachowanie własne i innych 
podmiotów. Generalny zarzut odnosi się do tego, Ŝe pewne podmioty prawa mają te 
szczególne uprawnienia (prawo podmiotowe), ale woli swojej wyrazić nie mogą (np. 
dzieci, obłąkani). 

•

 

Teoria interesu – sprowadza się do tego, Ŝe „prawo podmiotowe to po prostu 
prawnie chroniony interes jednostki”. KaŜdy podmiot prawa ma określone interesy i 
zmierza do ich realizacji, a prawo określa które z nich zyskują ochronę prawną. 
Zarzut: czasami posiadanie prawa podmiotowego nie leŜy w interesie jednostki, a 
wiec nie moŜna go tak charakteryzować. 

•

 

Teoria mieszana – prawo podmiotowe rozumiane jako „chroniona przez porządek 
prawny moŜliwość zaspokajania swego oznaczonego interesu za swoją wolą lub za 
wolą swego prawnie uznanego zastępcy.” Oczywiście, ta teoria nie jest wolna od 
zarzutów wysuwanych w stosunku do dwóch poprzednich.  

 
 
 
 
 
 

 

44 

Stosunek prawa podmiotowego do prawa przedmiotowego 

 

 

1)

 

Koncepcja pierwotności prawa podmiotowego 

 
Podmioty prawa wg powyŜszej koncepcji mają prawo podmiotowe, niezaleŜnie od postanowień 
prawa przedmiotowego. Prawo podmiotowe rozumiane jest jako naturalne, przyrodzone i 
niezbywalnie prawa człowieka i obywatela. MoŜna powiedzieć, Ŝe prawo podmiotowe jest tu 
traktowane jako wcześniejsze, pierwotniejsze w stosunku do prawa przedmiotowego. Państwo 
tworząc prawo uznaje tylko „prawa podmiotowe” i chroni je, co wyraŜone jest w róŜnych 
deklaracjach np. Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789. 
 

2)

 

Koncepcja pierwotności prawa przedmiotowego 

 
W tej koncepcji uznaje się, Ŝe źródłem prawa podmiotowego jest prawo przedmiotowe. Nie uznaje 
się przyrodzonego prawa człowieka, a twierdzi się, Ŝe prawo podmiotowe nadawane jest przez 
postanowienia prawa przedmiotowego. Tak więc prawo podmiotowe jest czymś wtórnym, 
późniejszym od prawa przedmiotowego.  
 

3)

 

Teorie negujące istnienie prawa podmiotowego 

 
W obu teoriach z dwóch rodzajów prawa (podmiotowego i przedmiotowego) ostaje się tylko jedno 
-> przedmiotowe! 
 

•

 

Solidaryzm – prawo podmiotowe jest traktowane, jako koncepcja metafizyczna. 
„Człowiek nie ma praw, nie ma ich teŜ zbiorowość”. KaŜdy ma tylko obowiązek do 
spełnienia w stosunku do społeczności. Własność takŜe nie jest prawem, a funkcją 
społeczną. Człowiek powinien się rozwijać, nie moŜe hamować swojego rozwoju, 
powinien wykonywać swoje zadania, a rządzący mogą nawet nakazać mu pracę. 
Pojęcie prawa podmiotowego zostało w ogóle zanegowane, wg tych twierdzeń 
istnieją tylko reguły prawne, które wyznaczaj podmiotom ich funkcje społeczne.  

•

 

Normatywizm – prawo podmiotowe jest sprowadzone do prawa przedmiotowego. 
Teoria normatywistyczna odrzuca subiektywistyczny punkt widzenia, znajdujący się 
w pojmowaniu prawa podmiotowego, kiedy to na prawo spogląda się tylko z punktu 
widzenia interesów stron. Prawo podmiotowe nie jest czymś róŜnym od prawa 
przedmiotowego, prawo podmiotowe ma charakter ideologiczny; podmioty prawa 
mają pewne uprawnienia nadawane przez prawo, ale mają one swe uzasadnienie w 
aprobowanym rozumieniu wolności.  

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 

45 

SŁOWNIK: 
 
Ex lege – z mocy prawa (przy niewaŜności) 
Ius cogens (iuris cogentis) – przepisy bezwzględnie stosowane 
Ius dispositivum (iuris dispositivi) – przepisy względnie stosowane 
Rules – reguły 
Principles - zasady 
Lex generalis – reguła powszechna 
Lex spacialis  - reguła szczególna 
Lex plusquam perfecta – przepis = sankcja + niewaŜność czynności 
Lex perfecta – przepis tylko niewaŜność czynności 
Lex minus quam perfecta – przepis = sankcja bez niewaŜności czynności 
Lex imperfecta – regułą nie ustanawiająca sankcji za zachowanie z nią niezgodne 
Regressus ad infinitum – ciąg do nieskończoności 
Fontes iuris cognoscendi – źródła poznania prawa 
Fontes iuris oriundi – źródła powstania prawa 
Quorum – najmniejsza liczba posłów, aby podjęta decyzja była waŜna 
Common law – prawo precedensów 
Ratio decidendi – zasada ogólna 
Obiter dicta – inne elementy, waŜne tylko dla danej sprawy 
Stare decisis – doktryna stałości decyzji 
Distinguishing – proces zmierzający do wydania nowego precedensu 
Contractus – umowa 
Pacta sunt servanda – umów naleŜy dotrzymywać 
Vacatio legis – (ustawa na wakacjach ;) czas upływający od chwili ogłoszenia ustawy, do 
uzyskania przez nią mocy obowiązującej 
Retroactio – tzw. wsteczna moc obowiązująca aktu prawnego  
Pro futuro – na przyszłość 
Lex retro non agit – prawo nie działa wstecz 
Nullum crimen sine lege – nie ma przestępstwa bez ustawy 
Nulla poena sine lege – nie ma kary bez ustawy 
Desuetudo – zwyczaj negatywny 
Lex superior derogat legi inferiori – akt prawny wyŜszy uchyla moc ob. aktu niŜszego rzędu 
Lex posterior derogat legi priori – akt prawny późniejszy uchyla moc ob. aktu wcześniejszego 
Lex specialis derogat legi generali – akt (przepis) prawny szczególny deroguje akt (przepis) 
ogólny 
Nasciturus – dziecko poczęte, jeszcze nie urodzone 
Subsumcja – proces zakwalifikowania danego przypadku do przypadków objętych przepisami 
prawa 
Per analogiam – z analogi 
Analogia legis – analogia z ustawy 
Analogia iuris – analogia z prawa 
Ubi eadem legis ratio, ibi eadem legis dispositio – gdzie taki sam sens ustawy, takie samo 
postanowienie ustawy 
A maiori ad minus – komu wolno więcej, wolno teŜ mniej 
A minori ad maius – komu nie wolno mnie, nie wolno teŜ więcej 
A contrario – z przeciwieństwa 
Qui dicit de uno, negat de altero – kto mówi jedno, zaprzecza drugiemu 
Clara non sunt interpretanda – to co jasne, nie wymaga interpretacji 
Interpretatio declarativa – wykładnia linearna 
Interpretatio exstensiva – wykładnia rozszerzająca 
Interpretatio restrictiva – wykładnia zawęŜająca  
Ius positum – prawo pozytywne 
 

 

46 

PRZYKŁADOWE PYTANIA: 
 
I. zestaw: 

1)

 

Prawo precedensów 

2)

 

Ideologie stosowania prawa 

3)

 

Reguły – zasady 

4)

 

Teorie prawa podmiotowego 

 
II. zestaw: 

1)

 

Prawo zwyczajowe 

2)

 

Opisowe teorie wykładni 

3)

 

System statyczny, a system dynamiczny 

4)

 

Czyny, a czynności prawne 

 
III. zestaw: 

1)

 

Przepis prawa, a norma prawna 

2)

 

Skutki prawne 

3)

 

Zasady systemu prawa 

4)

 

Wnioskowanie a fortiori 

 
IV. zestaw: 

1)

 

Wykładnia językowa 

2)

 

Elementy stosunku prawnego 

3)

 

Prawo przedmiotowe, a prawo podmiotowe 

4)

 

Norma sprzęŜona 

 
Literatura: 
„Wstęp do prawoznawstwa” J. Nowacki i Z. Tobor 
 
polecam teŜ, (dla zainteresowanych): 
„Studia z teorii prawa” J. Nowacki 
„Kurs logiki dla prawników” T. Kotarbiński