16. Marta Rakoczy - Różne kultury, różne historie, różne racjonalności. Marshall Sahlins i jego antropologia historii

Marta  Rakoczy  -  absolwentka
kulturoznawstwa  i  filozofii,
doktorantka  w  Instytucie
Kultury  Polskiej  U W .

Zajmuje  się  antropologią
słowa,  teorią  mediów  oraz
epistemologią.  Przygotowuje

rozprawę doktorską poświęconą
koncepcji słowa w teorii
antropologicznej
Bronisława Malinowskiego.

M A R T A

R A K O C Z Y

ROŻNE KULTURY,
RÓŻNE HISTORIE,

RÓŻNE
RACJONALNOŚCI

Marshall Sahlins
i jego antropologia historii

Historia jest uporządkowana kul-
turowo, rozmaicie w różnych spo-
łeczeństwach,

według

znaczących

schematów

rzeczy.

Odwrotność

tego twierdzenia jest również praw-
dziwa: schematy kulturowe są upo-
rządkowane

historycznie,

ponieważ

w mniejszym lub w większym stop-
niu znaczenia są przewartościowy-
wane

w trakcie ich praktycznego

odgrywania. Synteza owych przeci-

wieństw dokonuje się dzięki twórcze-

mu działaniu historycznych podmio-
tów, konkretnych ludzi (s. 7).

W a r s z a w a

2 0 0 9

T y m i s ł o w a m i zaczynają się s z e r o k o

k o m e n t o w a n e

Wyspy historii M a r s h a l -

la S a h l i n s a ; p r z e d m i o t głośnej krytyki

G a n a n a t h a O b e y e s e k e r e . Stanowią o n e

nie t y l k o b r a w u r o w ą interpretację d o k o -

n a n e g o w roku 1 7 7 9 z a b ó j s t w a kapita-

na C o o k a . Są p r z e d e w s z y s t k i m próbą

u k o n s t y t u o w a n i a a n t r o p o l o g i i historii.

O s p o r z e w o k ó ł w y d a r z e ń n a P a c y f i k u

n a p i s a n o w i e l e , b o też w i e l k a b y ł a ro-

1 9 7

z e g r a n a w o k ó ł niego d e b a t a . W s z a k d o t y c z y ł a o n a nie tyle interpretacji r o z e -

g r a n y c h na H a w a j a c h w y d a r z e ń , ile m o ż l i w o ś c i i o g r a n i c z e ń a n t r o p o l o g i i j a k o

p r z e d s i ę w z i ę c i a tak p o z n a w c z e g o , jak e t y c z n e g o . Pisał C l i f f o r d G e e r t z :

Szermując pewnikami

i oskarżeniami całkowicie pochłonięci zdobywaniem punktów

na przeciwniku, Obeyesekere i Sahlins zdołali w efekcie postawić, w sposób, w jaki

żaden z nich oddzielnie by nie zdołał, fundamentalne teoretyczne zagadnienia; pod-

nieśli też istotne kwestie metodologiczne w odniesieniu do delikatnego zadania „po-

znania

innego"

Gdy przeczyta się, co ci dwaj mają sobie do powiedzenia na około pięciuset przyku-
wających uwagę stronach, to, co zdarzyło się Cookowi i dlaczego, wydaje się znacz-

nie  mniej  ważne  i  chyba  mniej  istotne  niż  stawiane  przez  nich  pytania,  pytania  o  to,
dlaczego  staramy  się  nadać  sens  działaniom  i  emocjom  odległych  ludów  w  odległych
czasach.  Na  czym  właściwie  polega  «wiedza»  o  «innych»?  Czy jest  możliwa?  Czy jest

prawdziwa?

P y t a n i a te stoją u p o d s t a w z a r ó w n o każdej teorii a n t r o p o l o g i c z n e j , jak i każdej

p r ó b y jej krytycznej r e w i z j i . W ich w ł a ś n i e świetle r o z w a ż a ć będę projekt a n -

t r o p o l o g i i historii M a r s h a l l a S a h l i n s a .

W a r t o pamiętać, że projekt ów jest jego dość p ó ź n y m p r z e d s i ę w z i ę c i e m .

I że z r o z u m i e n i e s p o s o b u , w jaki w i ą ż e on a n t r o p o l o g i ę z próbą u c h w y c e n i a

h i sto r y c z n ości c z ł o w i e k a j a k o istoty k u l t u r o w e j , w y m a g a - s z k i c o w e g o c h o ć b y

- prześledzenia e w o l u c j i intelektualnej jego t w ó r c y . A e w o l u c j a ta była b u r z l i -

w a . Sahlins r o z p o c z y n a ł b o w i e m swoją karierę n a u k o w ą j a k o n e o e w o l u c j o n i s t a

z w i ą z a n y ze ś r o d o w i s k i e m s k u p i o n y m w latach pięćdziesiątych i sześćdziesią-

t y c h w o k ó ł Lesliego W h i t e ' a . N e o e w o l u c j o n i ś c i s p r z e c i w i l i się relatywistycznej

tradycji z w i ą z a n e j z e szkołą F r a n z a B o a s a , w e d ł u g której r o z w a ż a n i e kultur

w u n i w e r s a l i s t y c z n y c h kategoriach postępu c y w i l i z a c y j n e g o nie p o z w a l a z o b a -

czyć ich swoistości. Przeciwstawiając się B o a s o w s k i e j k o n c e p c j i kultury j a k o

n i e r e d u k o w a l n e j d o b i o l o g i c z n y c h u w a r u n k o w a ń c z ł o w i e k a , o p o w i e d z i e l i się

z a e w o l u c j ą k u l t u r o w ą j a k o kontynuacją e w o l u c j i b i o l o g i c z n e j . E w o l u c j a g a -

tunku l u d z k i e g o - t w i e r d z i l i - o p i e r a się na r o z w o j u umiejętności a d a p t o w a n i a

i przekształcania środowiska naturalnego r o z u m i a n e g o j a k o p o l e realizacji p o -

trzeb b i o l o g i c z n y c h . Kultury sytuują się zaś na w e w n ę t r z n i e z h i e r a r c h i z o w a -

n y m continuum b i e g n ą c y m z g o d n i e z k i e r u n k i e m r o z w o j u c y w i l i z a c y j n e g o .

N e o e w o l u c j o n i ś c i n a w i ą z a l i d o słabo reprezentowanej n a g r u n c i e a m e r y k a ń -

s k i m tradycji m a r k s o w s k i e j . Ich b a d a n i a postępu e w o l u c y j n e g o m i a ł y opierać

się p r z e d e w s z y s t k i m n a a n a l i z a c h e k o n o m i c z n o - p o l i t y c z n e j o r g a n i z a c j i s p o -

łeczeństwa. N i c d z i w n e g o , ż e p i e r w s z e b a d a n i a t e r e n o w e S a h l i n s a d o t y c z y ł y

e w o l u c j i p o l i n e z y j s k i c h form o r g a n i z a c j i g o s p o d a r c z e j i p o l i t y c z n e j . A także

z r ó ż n i c o w a n e j k u l t u r o w o e k o n o m i i : z w ł a s z c z a gospoda rki p r z e d k a p i t a l i s t y c z -

nej określanej p r z e z niego m i a n e m „ g o s p o d a r k i e p o k i k a m i e n n e j " .

C Geertz, Stan antropologicznej sztuki, [w:] tegoż, Zastane światło. Antropologiczne

refleksje na tematy filozoficzne, przeł. Z. Pucek, Universitas, Kraków 2004, s. 135.

Tamże, s. 125.

198

MARTA RAKOCZY

RÓŻNE KULTURY, RÓŻNE HISTORIE...

W latach sześćdziesiątych S a h l i n s d o k o n a ł r a d y k a l n e j w o l t y t e o r e t y c z n e j .

P o r z u c i ł n e o e w o l u c j o n i z m n a r z e c z s t r u k t u r a l i z m u , c z e g o w y r a z e m była

książka Culture and Practical Reason

. Z a w a r t e w niej n a w i ą z a n i e do tradycji

strukturalistycznej - p o d o b n i e zresztą jak do tradycji m a r k s o w s k i e j - nie b y ł o

b e z k r y t y c z n e . D o k o n a n a w książce k r y t y c z n a konfront acja a h i s t o r y c z n e g o ,

z d a n i e m S a h l i n s a , s t r u k t u r a l i z m u i u k i e r u n k o w a n e g o na historyczność, ale

n i e p o s i a d aj ą c e g o w r a ż l i w o ś c i n a k u l t u r o w e z r ó ż n i c o w a n i e , m a r k s i z m u m i a ł a

d e c y d u j ą c y w p ł y w n a jego p ó ź n i e j s z y sposób u p r a w i a n i a a n t r o p o l o g i i . P o d e j -

m u j ą c a n a l i z ę s p o ł e c z e ń s t w p i e r w o t n y c h i r o z w i n i ę t y c h , Sahlins r e a k t y w o -

w a ł o b e c n y u Levi-Straussa p o d z i a ł l u d z k o ś c i n a d w a r o d z a j e s p o ł e c z e ń s t w ,

a w n a w i ą z a n i u do M a r k s a określił te d r u g i e m i a n e m b u r ż u a z y j n y c h . T y p y

te z r e k o n s t r u o w a ł w o p a r c i u o specyfikę i c h systemów s y m b o l i c z n y c h . Jeśli

s p o ł e c z e ń s t w a p i e r w o t n e - t w i e r d z i ł - w y w o d z ą s w e systemy s y m b o l i c z n e

ze s t o s u n k ó w s p o ł e c z n y c h , a d o k ł a d n i e s t o s u n k ó w p o k r e w i e ń s t w a , to s p o -

ł e c z e ń s t w a b u r ż u a z y j n e w i ą ż ą je z p r o d u k c j ą materialną. Krótko m ó w i ą c :

„ P i e n i ą d z e s ą d l a Z a c h o d u t y m , c z y m p o k r e w i e ń s t w o d l a reszty ś w i a t a "

W i d o c z n a t u o r i e n t a c j a k r y t y c z n a w z g l ę d e m w ł a s n e j kultury była u k ł o n e m

w stronę M a r k s a , a r e t r o s p e k t y w n a i d e a l i z a c j a kultur p i e r w o t n y c h - w stronę

Levi-Straussa.

Próba p r z e ł a m a n i a o p o z y c j i m i ę d z y s t a t y c z n y m i u j ę c i a m i k o n c e n t r u j ą c y m i się

w o k ó ł p o j ę c i a r e p r o d u k o w a n e j s y m b o l i c z n i e struktury a u j ę c i a m i d y n a m i c z -

n y m i , z o g n i s k o w a n y m i n a p o j ę c i u h i s t o r y c z n i e z m i e n n e j p r a k t y k i , z a o w o c o -

w a ł a w p r z y p a d k u S a h l i n s a wartą p r z e m y ś l e n i a koncep cją m e t o d o l o g i c z n ą .

Z n a l a z ł a o n a z a s t o s o w a n i e z a r ó w n o w jego p o s z u k i w a n i a c h k u l t u r o w e g o

r o z u m i e n i a e k o n o m i i , jak i w p r ó b a c h strukturalnego u c h w y c e n i a historii.

D o d a ć w a r t o , ż e strukturalistyczne aspekty m e t o d o l o g i i S a h l i n s a s t o p n i o w o

w z i ę ł y górę nad m a r k s o w s k i m i . O w s z e m , r a d y k a l n a krytyka w ł a s n e j kultury

z n a j d o w a ł a j e s z c z e w y r a z w jego p ó ź n i e j s z y c h tekstac h. W s z a k nie p r z y -

p a d k i e m p o r ó w n y w a ł o n c z a s p r a c y r o b o t n i k ó w w s p o ł e c z e ń s t w i e p ó ź n o k a -

p i t a l i s t y c z n y m z c z a s e m p o ś w i ę c a n y m p r z e z ł o w c ó w - z b i e r a c z y n a z d o b y -

w a n i e p o ż y w i e n i a

. N i e p r z y p a d k i e m też i d e a l i z o w a ł k u l t u r ę t y c h o s t a t n i c h .

A j e d n a k , i n a c z e j niż M a r k s i n e o e w o l u c j o n i ś c i , Sahl ins zaczął w s k a z y w a ć na

k u l t u r o w ą w z g l ę d n o ś ć p o j ę c i a d o b r o b y t u . O d m i e n n e t y p y o r g a n i z a c j i e k o n o -

m i c z n e j - u z n a ł - z w i ą z a n e są z o d m i e n n y m i a k s j o l o g i a m i . R e k o n s t r u o w a n e

w o p a r c i u o b a d a n i a w s p ó ł c z e s n y c h s p o ł e c z e ń s t w z b i e r a c k o - ł o w i e c k i e s p o -

ł e c z e ń s t w a „ e p o k i k a m i e n n e j nie z n a ł y c i ę ż k i e j p r a c y , b o nie z n a ł y stojących

z a nią p o t r z e b p o s i a d a n i a i k o n s u m o w a n i a " . P o w o d z e n i a e k o n o m i c z n e g o nie

w i ą z a ł y zaś z p r o d u k c j ą n a d w y ż e k , te b o w i e m b y ł y d l a n i c h c z y m ś kulturo-

w o z b ę d n y m .

M. Sahlins, Culture and Practical Reason, Chicago University Press, Chicago 1978.

Cyt. za A. Kuper, Kultura. Model antropologiczny, przeł. I. Kołbon, Wydawnictwo

Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2005, s. 147.

M. Sahlins, Pierwotne społeczeństwo dobrobytu, przeł. P. Niesiołowski, [w:] Badanie
kultury. Elementy teorii antropologicznej, red. M. Kempny, E. Nowicka, P W N , War-
szawa 2005, s. 275-306.

1 9 9

M A R T A

R A K O C Z Y

T r u d n o nie z a u w a ż y ć , że k o n c e p c j e S a h l i n s a d o b r z e w s p ó ł g r a ł y z kontestacją

k u l t u r o w ą lat sześćdziesiątych.

Konsumpcja jest podwójną tragedią: czymś, co zaczyna się od poczucia niedostatku,
a

kończy poczuciem

deprywacji.

Zgromadziwszy

wytwory międzynarodowego po-

działu pracy,

rynek prezentuje

olśniewające

bogactwo produktów.

Wszystkie

wspaniałe dobra są dostępne dla człowieka, ale nigdy wszystkie naraz nie dają się
uchwycić. Co gorsza, w tej samej grze w wolny wybór konsumenta każdy nabytek

jest jednocześnie rezygnacją, gdyż każdy zakup jest utratą czegoś innego, zwykle je-

dynie minimalnie pożądanego, a w szczególnych przypadkach nawet czegoś bardziej
upragnionego, co można by mieć zamiast

W p ó ź n i e j s z y c h tekstach Sahlins odszedł od p r z e c i w s t a w i a n i a s o b i e społecz-

ności t r a d y c y j n y c h i społeczeństw z a c h o d n i e g o k a p i t a l i z m u . Z e r w a ł też z p o -

stawą „ s e n t y m e n t a l n e g o p e s y m i z m u " ; z p r z e k o n a n i e m , j a k o b y społeczności

tradycyjne w starciu z c y w i l i z a c j ą z a c h o d n i ą s k a z a n e b y ł y bądź na o b u m a r -

c i e , bądź na utratę k u l t u r o w e j swoistości. Z a d a n i e m a n t r o p o l o g i i - t w i e r d z i ł

- nie jest lament nad g i n ą c y m ś w i a t e m k u l t u r o w e j r ó ż n o r o d n o ś c i . R ó ż n o r o d -

ność k u l t u r o w a nie z a n i k a ; p r z e c i w n i e , w ś w i e c i e postępującego k a p i t a l i z m u

z n a j d u j e n o w e s p o s o b y p o d t r z y m a n i a i a r t y k u l a c j i . G l o b a l n e m e c h a n i z m y z a -

c h o d n i e g o k a p i t a l i z m u podlegają l o k a l n y m a d a p t a c j o m , te zaś stają się narzę-

d z i a m i k u l t u r o w e g o z r ó ż n i c o w a n i a : k o n s t r u o w a n i a i a r t y k u ł o w a n i a l o k a l n o ś c i .

Kultura nie jest j e d y n i e skierowaną na r e k o n s t r u o w a n i e przeszłości spuścizną.

Kultura jest s k i e r o w a n y m n a przyszłość p r o j e k t e m . O z n a c z a to, ż e n o w y m z a -

d a n i e m a n t r o p o l o g i i p o w i n n o być b a d a n i e d w ó c h t o w a r z y s z ą c y c h s o b i e i sta-

n o w i ą c y c h o w s p ó ł c z e s n e j rzeczywistości k u l t u r o w e j p r o c e s ó w : u j e d n o l i c e n i a

i r ó ż n i c o w a n i a

J e d n o jest p e w n e . K o n c e p c j e S a h l i n s a warte są p o n o w n e g o p r z e m y ś l e n i a .

Z w ł a s z c z a ż e d o t y c h c z a s o w e ich u j ę c i a n i e r z a d k o grzeszyły o g ó l n i k o w o ś c i ą .

W s z a k s y t u o w a n o go w s p o r z e m i ę d z y o ś w i e c e n i o w y m u n i w e r s a l i z m e m a a n -

t y o ś w i e c e n i o w y m r e l a t y w i z m e m , c z y n i ą c neofitą tego ostatniego. W świetle

tego sporu s y t u o w a n o też jego p o l e m i k ę z O b e y e s e k e r e , d o k o n u j ą c t y m s a -

m y m w o d n i e s i e n i u do o b u t e o r e t y k ó w w i e l u uproszczeń i n a d u ż y ć . Ignoro-

w a n o fakt, że - c h o ć po z e r w a n i u z n e o e w o l u c j o n i z m e m Sahlins przeszedł na

p o z y c j e r e l a t y w i s t y c z n e g o k u l t u r a l i z m u - jego strategia b a d a w c z a i t e o r e t y c z -

n a d a l e k a b y ł a o d t e o r e t y c z n e g o n o w i n k a r s t w a . W o b e c n a j n o w s z y c h t r e n d ó w

i n t e l e k t u a l n y c h z a c h o w y w a ł o n godną p o d z i w u s a m o d z i e l n o ś ć . N i e m ó w i ą c

j u ż o t y m , że oskarżanie go o a n t y o ś w i e c e n i o w ą , post modernistyczną afiliację

o d w r a c a ł o u w a g ę o d jego s z c z e g ó ł o w y c h p o s t u l a t ó w t e o r e t y c z n y c h .

Sahlins b r o n i ł b o w i e m t r a d y c y j n y c h narzędzi a n t r o p o l o g i c z n e g o w g l ą d u , jak

c h o ć b y p o j ę c i a kultury, które, z d a n i e m l i c z n y c h z w o l e n n i k ó w p o s t m o d e r n i -

stycznej rewolty, n a l e ż a ł o , z racji na h y b r y d y c z n o ś ć w s p ó ł c z e s n e j , p o d d a n e j

Tamże.

M. Sahlins, What Is Anthropological Enlightenment? Some Lessons of The Twentieth
Century, „Annual Review of Anthropology" 1999 t. 28, s. IX-X.

2 0 0

RÓŻNE KULTURY, RÓŻNE HISTORIE...

p r o c e s o m g l o b a l i z a c j i rzeczywistości k u l t u r o w e j , o d ł o ż y ć d o l a m u s a

. P o s t u l o -

w a n i e w a n t r o p o l o g i i w s p ó ł c z e s n e j heteroglosji, w y d o b y w a n i e r ó ż n i c , napięć,

nieciągłości i niespójności nie m o ż e , z d a n i e m S a h l i n s a , o b y ć się b e z j e d n o -

c z e s n e j a n a l i z y p o r z ą d k u k u l t u r o w e g o j a k o i c h spójnej p o d s t a w y

. U c h w y c e -

nie r ó ż n i c i niespójności b e z u w z g l ę d n i e n i a tego, co w s p ó l n e i u p o r z ą d k o w a -

ne, jest n i e m o ż l i w e .

Aby  sprzeciw  wobec  pewnych  kategorii  był  w  ogóle  możliwy,  musi  istnieć  wspólny
system  rozumienia,  zawierający  podstawy  i  przedmioty  niezgody  oraz  środki  i  spo-
soby  jej  wyrażania.

Trudno byłoby zrozumieć, jak społeczeństwo może funkcjono-

wać, nie mówiąc już o tym, w jaki sposób jakakolwiek wiedza o nim mogłaby być

konstytuowana,  jeśli  nie  byłoby  jakiegoś  znaczącego  porządku  w  obecnych  w  nim
różnicach.  Jeśli  w  danej  społeczności,  w  odniesieniu  do  danych  wydarzeń  lub  zja-
wisk,  kobiety  i  mężczyźni  mówią  co  innego,  to  czyż  nie  jest  to  spowodowane  tym,

że  mają  różne  pozycje  i  różne  doświadczenia  w  tym  samym  uniwersum  społecznego
dyskursu?  Czyż  różnice  między  tym,  co  mówią  mężczyźni  i  kobiety,  nie  są  wyrazem
społecznych  różnic  w  konstruowaniu  płci?  Jeśli  tak,  to  istnieje  niesprzeczny  sposób  -
ośmielmy  się  powiedzieć:  sposób  totalizujący  -  opisania  tych  sprzeczności;  systemu
różnic  i  systemu  w  różnicy

N a przekór p o s t m o d e r n i s t o m , Sahlins w y s t ę p o w a ł p r z e c i w k o e p i s t e m o l o g i c z -

n y m j e r e m i a d o m d o t y c z ą c y m n i e m o ż n o ś c i p o z n a n i a i n n e g o . A także p r z e c i w -

k o r e w i z j o m p r o w a d z ą c y m d o z d y s k r e d y t o w a n i a narzędzi p o z n a w c z y c h n a -

uki j a k o j e d y n i e narzędzi i d e o l o g i c z n e j d o m i n a c j i .

P o w r ó ć m y d o s t w o r z o n e g o p r z e z S a h l i n s a projektu a n t r o p o l o g i i historii. Jego

p u n k t e m w y j ś c i a b y ł a krytyka w i ę k s z o ś c i z a ł o ż e ń s t r u k t u r a l i z m u . Z a ł o ż e ń , któ-

re nie p o z w a l a ł y - t w i e r d z i ł autor Wysp historii - na b a d a n i e s p o s o b ó w myśle-

n i a o h i sto r y c z n ości w ł a ś c i w y c h d l a kultur p i e r w o t n y c h . W s z a k to Levi-Strauss

b y ł a u t o r e m słynnego p o d z i a ł u n a „ z i m n e " kultury p i e r w o t n e o r a z „ g o r ą c e "

kultury z a c h o d n i e . W s z a k t o o n u z n a ł , ż e jeśli Z a c h ó d p o s i a d a p o j ę c i e histo-

ryczności i linearnego postępu, to kultury p i e r w o t n e pojęć t y c h nie posiadały.

R e p r o d u k o w a ł y o n e s w ó j system s y m b o l i c z n y , z g o d n i e z k t ó r y m w s z e l k i e w y -

d a r z e n i a b y ł y p o w t ó r z e n i e m m i t y c z n e g o a r c h e t y p u . Hi s t or y c z noś ć była kate-

gorią nie t y l k o o d m i e n n i e w r ó ż n y c h kulturach k o n c e p t u a l i z o w a n ą . Z d a n i e m

Levi-Straussa była o n a w n i e k t ó r y c h kulturach n i e o b e c n a . N i e k o n i e c n a t y m .

W s z e l k i e systemy s y m b o l i c z n e - t w i e r d z i ł - o d p o w i e d z i a l n e z a k u l t u r o w ą i n -

terpretację f a k t ó w są a h i s t o r y c z n e . N i e ulegają z m i a n o m . D e t e r m i n u j ą l u d z k i e

d z i a ł a n i a , s a m e j e d n a k nie podlegają w w y n i k u o w y c h d z i a ł a ń d e t e r m i n a c j i .

I c h o ć zasługą Levi-Straussa b y ł o z r e l a t y w i z o w a n i e p o j ę c i a h i s t o r y c z n o ś c i ;

dostrzeżenie, ż e s y m b o l i c z n a o r g a n i z a c j a w y d a r z e ń u l e g a k u l t u r o w e m u z r ó ż -

n i c o w a n i u , to j e d n a k podejście s y n c h r o n i c z n e b y ł o u niego w y r a ź n i e u p r z y -

w i l e j o w a n e . D l a d i a c h r o n i c z n e g o b r a k ł o zaś m i e j s c a . T o w ł a ś n i e z tymi z a ł o -

Zob. M. Sahlins, Two and Three Things That I Know about Culture, „The Journal of
The Royal Anthropological Institute" 1999 nr 3, s. 399-421.

Zob. M. Sahlins, Goodby to Tristes Tropes. Ethnography In the Context of Modern

World History, „The Journal of Modern History" 1993 nr 1, s. 15-16.

10 Tamże, s. 15 [tłum. M.R.].

2 0 1

M A R T A

R A K O C Z Y

ż e n i a m i p o s t a n o w i ł z m i e r z y ć się S a h l i n s . N a l e ż a ł o , jego z d a n i e m , w y k o n a ć

j e s z c z e j ede n krok - u w z g l ę d n i ć historyczność o w y c h s y m b o l i c z n y c h s p o s o -

b ó w o r g a n i z a c j i . I ten w ł a ś n i e krok c h c i a ł u c z y n i ć .

Jego projekt a n t r o p o l o g i i historii nie b y ł j e d y n i e aktem z a c h ę t y d o w s p ó ł p r a -

cy m e t o d o l o g i c z n e j m i ę d z y historią a antropologią. W s p ó ł p r a c a ta była w s z a k

z j a w i s k i e m c o r a z częstszym. A n a l i z a s y n c h r o n i c z n a stawała się c o r a z częściej

n a r z ę d z i e m m e t o d o l o g i c z n y m historyka, a n a l i z a d i a c h r o n i c z n a zaś - a n t r o p o -

loga. S a h l i n s o w i j e d n a k nie c h o d z i ł o t y l k o o podkre ślenie w a l o r ó w w s p ó ł p r a -

c y m i ę d z y o b i e m a d y s c y p l i n a m i . C h o d z i ł o o „ z d e t o n o w a n i e p oj ę c i a historii z a

p o m o c ą a n t r o p o l o g i c z n e g o d o ś w i a d c z e n i a kultury" (s. 8 0 - 8 1 ) .

D o k o n a n a w Wyspach historii interpretacja z a b ó j s t w a Jamesa C o o k a m i a ł a

w ł a ś n i e ukazać m o c eksplanacyjną t y c h p o s t u l a t ó w . Z d a n i e m S a h l i n s a , C o o k

został p r z e z H a w a j c z y k ó w w z i ę t y za manifestację B o g a L o n o i j a k o L o n o -

b ó g o k r e s o w o u m i e r a j ą c y i o d r a d z a j ą c y się w r a z z przyrodą - z a b i t y . W s z a k

- d o w o d z i ł Sahlins - C o o k p o j a w i ł się na H a w a j a c h w c z a s i e p o ś w i ę c o n e g o

L o n o święta Makahiki. Jego statki p r z y p o m i n a ł y boską ł ó d ź , a jego kierunek

o p ł y w a n i a w y s p y z b i e ż n y b y ł z k i e r u n k i e m o b e c n y m w h a w a j s k i m rytuale.

Sahlins nie c h c i a ł sugerować, ż e H a w a j c z y c y byli o p o r n y m i n a ś w i a d e c t w a

e m p i r y c z n e n i e w o l n i k a m i w ł a s n y c h m i t ó w . O w s z e m , m i t o p r a k t y k a , którą się

k i e r o w a l i , była formą a k t u a l i z a c j i m i t u , a co za t y m i d z i e - u ś w i ę c e n i a b i e -

żącej sytuacji. Z a r a z e m j e d n a k dostarczała o n a s c e n a r i u s z a p r z y s z ł y c h d z i a -

ł a ń . Była też otwarta n a s y m b o l i c z n e transformacje. O d k ą d C o o k się p o j a w i ł

- pisał Sahlins - p o j ę c i a b o g a L o n o , t a b u , świętości m u s i a ł y u l e c z m i a n i e .

Jeśli każda kategoria jest „ h i s t o r y c z n i e p r z e w a r t o ś c i o w y w a n a w trakcie histo-

r y c z n e g o o d n i e s i e n i a " , t o relacje m i ę d z y kategoriami także ulegają z m i a n i e .

A struktura s y m b o l i c z n a danej kultury u l e g a transformacji (s. 44).

Jak w i a d o m o , interpretacja ta spotkała się z ostrym s p r z e c i w e m O b e y e s e k e r e .

S p r z e c i w ten nie d o t y c z y ł p o s t u l a t ó w m e t a t e o r e t y c z n y c h S a h l i n s a . D o t y c z y ł

raczej ich ilustracji. U z n a n i e , i ż t u b y l c y d o k o n a l i deifikacji C o o k a b y ł o , jego

z d a n i e m , p r z e j a w e m e u r o p e j s k i e g o m i t o t w ó r s t w a . W o d p o w i e d z i n a d o k o n a -

ną p r z e z S a h l i n s a interpretację hawajskiej m i t o p r a k t y k i , O b e y e s e k e r e d o k o n a ł

interpretacji mitopraktyki e u r o p e j s k i e j . C o o k nie został, w e d ł u g n i e g o , w z i ę -

t y z a manifestację L o n o . Został o n p r z e z H a w a j c z y k ó w m i a n o w a n y w o d z e m :

nie d l a t e g o , ż e b i a l i byli p r z e z H a w a j c z y k ó w m i t o l o g i z o w a n i , ale dlatego, ż e

m i e l i być w y k o r z y s t a n i w h a w a j s k i c h r o z g r y w k a c h p o l i t y c z n y c h . Z a b ó j s t w o

C o o k a nie b y ł o aktem r y t u a l n y m . B y ł o p r z e j a w e m z d r o w o r o z s ą d k o w e j stra-

tegii p o l i t y c z n e j H a w a j c z y k ó w , którzy p o prostu m i e l i dość u c i ą ż l i w e j o b e c -

ności B r y t y j c z y k ó w n a w y s p i e . Z d a n i e m O b e y e s e k e r e , użyte p r z e z S a h l i n s a

ź r ó d ł a nie o d s ł a n i a ł y kulis t u b y l c z y c h s p o s o b ó w m y ś l e n i a . O d s ł a n i a ł y ra-

c z e j kulisy s p o s o b ó w m y ś l e n i a , w ł a ś c i w y c h d l a e u r o p e j s k i c h k o l o n i z a t o r ó w ,

w e d ł u g k t ó r y c h b i a ł y musiał zostać p r z e z t u b y l c ó w u z n a n y z a b o g a .

Spór m i ę d z y d w o m a a n t r o p o l o g a m i b y ł z n a c z ą c y . W jeg o w y n i k u o k a z a ł o

się, ż e w s p ó l n o t a p e w n y c h p o s t u l a t ó w tak p o z n a w c z y c h , jak e t y c z n y c h , nie

gwarantuje j e s z c z e w s p ó l n y c h interpretacji. W i ę c e j : m o ż e p r o w a d z i ć d o i n -

terpretacji c a ł k o w i c i e się w y k l u c z a j ą c y c h . A p r z e c i e ż , c h o ć w i e l e r ó ż n i c m e -

2 0 2

R Ó Ż N E

K U L T U R Y ,

R Ó Ż N E

H I S T O R I E . . .

t o d o l o g i c z n y c h d z i e l i ł o o b u t e o r e t y k ó w , t o r ó w n i e w i e l e ich ł ą c z y ł o . Z a r ó w n o

S a h l i n s , jak i O b e y e s e k e r e b l i s c y byli orientacji s e m i o t y c z n e j . O b a j podkreślali

a n t y e t n o c e n t r y c z n y w y m i a r u p r a w i a n e j p r z e z siebie n a u k i . O b a j c h c i e l i w y -

ł a m a ć się z z a c h o d n i c h s p o s o b ó w w i d z e n i a i n n y c h kultur, a w k o n s e k w e n c j i

ukazać swoistość tego, co k u l t u r o w o o b c e . Ich spór ukazał miękkość narzę-

d z i nie t y l k o p l a n o w a n e j a n t r o p o l o g i i historii, ale a n t r o p o l o g i i j a k o takiej. N a -

rzędzia te w y d a w a ł y się niewystarczające d l a ostatecznej w e r y f i k a c j i lub fal-

syfikacji jednej z k o n k u r u j ą c y c h ze sobą w y k ł a d n i . R z e c z j asna, m o ż n a b y ł o

u z n a ć , że jest to kwestia c z a s u ; że postęp z a r ó w n o badań nad H a w a j a m i , jak

i nad brytyjskimi ź r ó d ł a m i p o z w o l i spór ten w k o ń c u rozstrzygnąć. M o ż n a

b y ł o j e d n a k przyjąć, że nierozstrzygalność sporu nie jest kwestią c z a s u , l e c z

specyfiki a n t r o p o l o g i i . Taki pogląd nie o z n a c z a ł j e s z c z e rezygnacji z p y t a n i a ,

„ j a k b y ł o n a p r a w d ę ? " . O z n a c z a ł j e d n a k p o g o d z e n i e się z faktem, iż p r z e d -

m i o t e m a n t r o p o l o g i i są r ó ż n o r o d n e k u l t u r o w o i w y k l u c z a j ą c e się nieraz w i z j e

świata a napięcia o b e c n e m i ę d z y ich k o n k u r e n c y j n y m i interpretacjami nie są

z ł e m k o n i e c z n y m . P r z e c i w n i e - jak t w i e r d z i ł w o d n i e s i e n i u do tego sporu Clif-

ford G e e r t z - mogą być szansą na u t r z y m a n i e jej otwartości m e t o d o l o g i c z n e j

1 1

N i e z a l e ż n i e o d tego, c z y u z n a m y , c z y też z a k w e s t i o n u j e m y w i a r y g o d n o ś ć

S a h l i n s o w s k i e j interpretacji, w a r t o zbadać z a ł o ż e n i a stojące z a jego projektem

a n t r o p o l o g i i historii. W s z a k - z a u w a ż y ł to j u ż O b e y e s e k e r e - historia C o o k a

p e ł n i ł a w Wyspach historii j e d y n i e f u n k c j ę ilustracji. G ł ó w n y m c e l e m S a h -

linsa nie b y ł a o d p o w i e d ź na pytanie, co w y d a r z y ł o się na H a w a j a c h w roku

1 7 7 9 . C e l e m t y m b y ł o s t w o r z e n i e p r z e k o n u j ą c e g o instrumentarium m e t o d o -

l o g i c z n e g o . Z a d a n i e m a n t r o p o l o g i i historii - t w i e r d z i ł Sahlins - jest r o z p o z n a -

nie z a r ó w n o s p o s o b u , w jaki kultura o r g a n i z u j e w y d a r z e n i a h i s t o r y c z n e , jak

i s p o s o b u , w jaki jest o n a p r z e z w y d a r z e n i a r e o r g a n i z o w a n a . Za projektem

amerykańskiego a n t r o p o l o g a stała chęć w y d o b y c i a się z t r a d y c y j n y c h i m e -

t o d o l o g i c z n i e z a w o d n y c h d y c h o t o m i i . System a w y d a r z e n i e , stan a p r o c e s ,

substancja a d z i a ł a n i e , statyczne a d y n a m i c z n e , struktura a praktyka, b a z a

a n a d b u d o w a - w s z y s t k i e te o p o z y c j e Sahlins c h c i a ł ukazać j a k o „ f e n o m e n a l -

nie z w o d n i c z e " i „ a n a l i t y c z n i e o s ł a b i a j ą c e " (s. 7). W y n i k a ł y o n e z k u l t u r o w y c h

u w a r u n k o w a ń Z a c h o d u . A j a k o takie, jego z d a n i e m , u n i e m o ż l i w i a ł y w g l ą d

w inne niż z a c h o d n i e s p o s o b y ż y c i a . P o s t r z e g a m y kultury p i e r w o t n e - twier-

d z i ł w

Wyspach historii - „przez z a c i e m n i o n e o k u l a r y " ujęć s t a t y c z n y c h .

„ T ę s k n i m y z a m o d e l a m i m e c h a n i c z n y m i , d o s t a r c z a n y m i n a m p r z e z l u d z i , któ-

rzy w i e d z ą , jak działać z g o d n i e ze z góry u s t a l o n y m i r e l a c j a m i , z a m i a s t okre-

ślać o w e relacje na p o d s t a w i e s p o s o b u , w jaki l u d z i e w c h o d z ą ze sobą w inte-

r a k c j e " (s. 3 9 - 4 0 ) . T y m , n a c z y m należało się s k o n c e n t r o w a ć , była t y m c z a s e m

„ w z a j e m n a gra struktury i d z i a ł a n i a " . G r a postrzegan a j a k o proces s y m b o l i c z -

ny, bo Sahlins w y c i ą g n ą ł w n i o s k i z interpretatywnego z w r o t u swojej d y s c y p l i -

ny. G r a struktury i d z i a ł a n i a polegała na t y m , że z t u b y l c z e g o punktu w i d z e n i a

każde w y d a r z e n i e b y ł o w i ą z a n e z mitopraktyką: obecną w l u d z k i c h d z i a ł a -

n i a c h konkretyzacją struktury s y m b o l i c z n e j . M i t o p r a k t y k ą dostarczała m o d e l u

11 Zob. C Geertz, Stan antropologicznej sztuki...

2 0 3

M A R T A

R A K O C Z Y

d l a r o z u m i e n i a w s z e l k i c h n o w y c h sytuacji. M o g ł a też u l e c p r z e f o r m u ł o w a n i u ,

istniały b o w i e m w y d a r z e n i a p r o w a d z ą c e u c z e s t n i k ó w danej kultury d o p r z e -

w a r t o ś c i o w a n i a w ł a s n e g o p o r z ą d k u s y m b o l i c z n e g o .

Postulaty teoretyczne Sahlinsowskiej antropologii historii w y d a w a ł y się słuszne.

Kłopot w t y m , że próba ich r o z w i n i ę c i a i operacjona lizacji s p r o w o k o w a ł a szereg

w ą t p l i w o ś c i . O d p o w i e d ź Sahlinsa na pytanie, jak i kiedy w y d a r z e n i a dokonują

p r z e f o r m u ł o w a n i a struktury s y m b o l i c z n e j , pozostała niejasna. P o d o b n i e jak s u -

gestia, że z m i a n y strukturalne p o w o d o w a n e są interesami uczestników kultury.

N i e b y ł o jasne, w jaki sposób interesy mogą popadać w konflikt z systemem s y m -

b o l i c z n y m , skoro u źródeł w s z e l k i c h l u d z k i c h ciążeń stała s y m b o l i c z n a struktury-

z a c j a wytyczająca pole l u d z k i c h działań i wartości. Równie niejasna była o d p o -

w i e d ź na pytanie: c z y mitopraktyka obejmuje całą kulturę, c z y też z w i ą z a n a jest

z grupą p o l i t y c z n i e dominującą? I c z y jest o n a kategorią umożliwiaj ącą w y d o b y -

cie napięć istniejących m i ę d z y r ó ż n y m i grupami interesów, usiłującymi przefor-

sować w y k l u c z a j ą c e się interpretacje w y d a r z e ń , a w konsekwencji pozwalającą

odejść od koncepcj i kultury jako h o m o g e n i c z n e j , harmonijnej całości?

S a h l i n s a o s k a r ż o n o o k u l t u r o w y d e t e r m i n i z m : p r z e k o n a n i e , ż e l u d z k i e d z i a -

łania b y ł y b e z w z g l ę d n i e w a r u n k o w a n e strukturą s y m b o l i c z n ą kultury. C h o ć

n a p o z i o m i e p o s t u l a t ó w Sahlins deterministą k u l t u r o w y m być nie c h c i a ł , t o n a

p o z i o m i e ich r o z w i n i ę ć p r a k t y c z n y c h - jak się w y d a w a ł o - m ó g ł b y ć o d e -

t e r m i n i z m posądzony. A jeśli tak, to jego p r z e k o n a n i e - pisał A d a m K u p e r -

że „w k o ń c u u w o l n i ł historię z jej n i e m o ż n o ś c i o b j ę c i a kultury, strukturalizm

z n i e m o ż n o ś c i s t a w i e n i a c z o ł a historii, a - o g ó l n i e - teorię społeczną z jej fał-

s z y w y c h d y c h o t o m i i m i ę d z y i d e a m i a d z i a ł a n i e m , kulturą a strukturą społecz-

ną, strukturą a w y d a r z e n i e m "

1 2

, nie b y ł o u z a s a d n i o n e .

A j e d n a k Sahlins p r ó b o w a ł z t a k i m i i m p l i k a c j a m i swej k o n c e p c j i w a l c z y ć .

P u n k t e m w y j ś c i a jego refleksji nie b y ł a w s z a k a p r i o r y c z n a struktura s y m b o -

l i c z n a , w y t y c z a j ą c a s c e n a r i u s z l u d z k i c h d z i a ł a ń . Było n i m d z i a ł a n i e r o z u m i a -

ne j a k o u ż y c i e k u l t u r o w o d a n y c h z n a c z e ń . Z n a c z e n i a - w trakcie ich u ż y c i a ,

w r a m a c h praktyk p o d p o r z ą d k o w a n y c h z m i e n n y m h i s t o r y c z n i e i k u l t u r o w o

l u d z k i m c e l o m - ulegają z m i a n i e . Ulegają także z m i a n i e w konfrontacji z rzą-

d z ą c y m się w ł a s n y m i p r a w a m i „ ś w i a t e m - s a m y m - w - s o b i e " , ten ostatni nie jest

b o w i e m r e d u k o w a l n y d o ż a d n e g o systemu s y m b o l i c z n e g o . „ K u l t u r a jest r o d z a -

j e m gry h a z a r d o w e j t o c z o n e j z naturą" - t w i e r d z i ł S a h l i n s . W jej trakcie o d -

b y w a się nieustanne „ f u n k c j o n a l n e p r z e w a r t o ś c i o w a n i e k a t e g o r i i " . Ś w i a d o m i e

lub nie, „stare n a z w y , które nadal są na ustach w s z y s t k i c h , n a b y w a j ą k o n o t a c j i

b a r d z o o d l e g ł y c h o d ich p i e r w o t n e g o z n a c z e n i a " (s. 7). Proces ten m a c h a r a k -

ter h i s t o r y c z n y . W y m a g a z a t e m u r u c h o m i e n i a h i s t o r y c z n e j p e r s p e k t y w y .

G r a struktury i d z i a ł a n i a w funkcji - jak c h c i a ł Sa hlins - p o d s t a w o w e g o narzę-

d z i a a n a l i t y c z n e g o , w i ą z a ł a się z r o z p a t r y w a n i e m k u l t u r o w e g o u ż y c i a z n a c z e ń

w d w ó c h a s p e k t a c h : j a k o p o w t a r z a l n e g o o d n i e s i e n i a się do stabilnego systemu

z a s t a n y c h z n a k ó w i j a k o n i e p o w t a r z a l n e g o o d n i e s i e n i a się do „ ś w i a t a - s a m e -

g o - w - s o b i e " - o d n i e s i e n i a d o k o n y w a n e g o p r z e z z o r i e n t o w a n e n a w ł a s n e c e l e

12 A. Kuper, Kultura..., s. 170.

2 0 4

RÓŻNE KULTURY, RÓŻNE HISTORIE...

p o d m i o t y k u l t u r o w e . „W trakcie d z i a ł a n i a - pisał Sa hlins - l u d z i e w y s t a w i aj ą

o t w a r c i e s w e p o j ę c i a i kategorie n a relacje z e ś w i a t e m " . W y k r a c z a j ą p o z a z a -

stane z n a c z e n i a , narażając j e n a konfrontację z a r ó w n o z e ś w i a t e m e m p i r y c z -

n y m , jak i z e ś w i a t e m l u d z k i c h c e l ó w . O b a t e światy, z d a n i e m S a h l i n s a , sta-

w i a j ą o p ó r p o j ę c i o m im p r z y p i s y w a n y m (s. 164). Krótko m ó w i ą c , działające

p o d m i o t y w trakcie realizacji w ł a s n y c h z a m i e r z e ń mogą d o k o n y w a ć rewizji

z n a k ó w . Z n a k zaś także musi być r o z p a t r y w a n y d w o j a k o : j a k o w y p o s a ż o n y

w stałą wartość u s t a n o w i o n ą w systemie k u l t u r o w y m d z i ę k i jego o p o z y c j i do

i n n y c h z n a k ó w i j a k o otwarty na p r z e w a r t o ś c i o w a n i e w o d n i e s i e n i u do z m i e n -

nego świata i z m i e n n y c h interesów d z i a ł a j ą c y c h p o d m i o t ó w .

Działanie symboliczne jest podwójną mieszanką nieuniknionej przeszłości i niereduko-
walnej teraźniejszości. Przeszłość jest nieodparta, ponieważ pojęcia za pomocą których

doświadczenie jest zorganizowane i komunikowane wynikają ze schematu kulturowego.

Teraźniejszość jest nieredukowalna z powodu ziemskiej wyjątkowości jakiegokolwiek

działania [...]. jako odpowiedzialni za własne działania, ludzie stają się autorami swych

własnych pojęć, to znaczy biorą odpowiedzialność za to, co ich kultura mogła z nich
uczynić. Albowiem, jeśli zawsze przeszłość tkwi w teraźniejszości, jeśli zawsze istnieje

aprioryczny system interpretacji, to istnieje również życie, które pragnie siebie (s. 167).

Krótko m ó w i ą c , ostre r o z r ó ż n i e n i e n a kulturę j a k o porządek i d e a c y j n y o b e c n y

w z n a c z ą c y c h relacjach m i ę d z y kategoriami o r a z na d z i a ł a n i a p r a k t y c z n e j a k o

realizację o w e g o p o r z ą d k u , r o z r ó ż n i e n i e na w i r t u a l n e p o j ę c i a istniejące in po-

tentia i na konkretne praktyki istniejące in presentia b y ł o , w e d ł u g S a h l i n s a , p o -

myłką. Kultura istnieje j e d y n i e d z i ę k i d z i a ł a n i o m , d z i a ł a n i a zaś istnieją j e d y n i e

d z i ę k i p o r z ą d k o w i s y m b o l i c z n e m u .

Kłopot w t y m , że hawajska ilustracja Sahlinsowskiej teorii z d a w a ł a się nie na-

dążać z a tymi postulatami m e t o d o l o g i c z n y m i . Z d a n i e m O b e y e s e k e r e , w y k a z y -

w a ł a raczej, że H a w a j c z y c y bezrefleksyjnie i m e c h a n i c z n i e realizują schemat

k u l t u r o w y

1 3

. A n t r o p o l o g zaś z a j m u j e się nie tyle d z i a ł a n i e m s y m b o l i c z n y m ,

co d e k o d o w a n i e m systemu s e m i o t y c z n e g o

1 4

. Jeśli tak, to z e r w a n i e Sahlinsa ze

strukturalizmem b y ł o z e r w a n i e m o charakterze jedynie d e k l a r a t y w n y m . P o d o b -

nie jak deklaratywny był, z d a n i e m O b e y e s e k e r e , j e g o antyetnocentryzm. P o -

sługując się kategorią mitopraktyki, autor Wysp historii, jego z d a n i e m , p o ł o ż y ł

nacisk raczej na mit, niż na praktykę - raczej na strukturalny, niż d z i a ł a n i o w y

aspekt w y d a r z e ń . A tym s a m y m w p i s a ł się w długą tradycję pejoratywnego p o -

strzegania mentalności n i e z a c h o d n i e j - jako „ z i m n e j " , sztywnej, reprodukują-

cej a u t o m a t y c z n i e porządek s y m b o l i c z n y , opornej na z m i a n ę i ś wiadec t w a

e m p i r y c z n e

1 5

. „ M i t o p r a k t y k a ma skrajnie f ormalny charakter" - k o n k l u d o w a ł

O b e y e s e k e r e . „ D l a t e g o niemal każde w y d a r z e n i e , które zaszło na H a w a j a c h jest

jej p r z y k ł a d e m "

1 6

. M o ż l i w o ś ć alternatywnego i t w ó r c z e g o działania H a w a j c z y -

k ó w , różnorodności ich reakcji n a n o w e w y d a r z e n i a została w y k l u c z o n a .

13 G. Obeyesekere, Apoteoza kapitana Cooka. Europejskie mitotwórstwo w rejonie Pacyfiku

przeł. W. Usakiewicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2007, s. 138.

14  Por. tamże, s. 271.
15  Tamże, s. 292.
16  Tamże, s. 302.

2 0 5

M A R T A

R A K O C Z Y

O b e y e s e k e r e u z n a ł , ż e r e l a t y w i z m S a h l i n s a poniósł g o z a d a l e k o . O b ł o ż e n i e

„ k l ą t w ą w s z e l k i c h n a p o m k n i e ń o u n i w e r s a l n e j naturze l u d z k i e j a l b o w s p ó l -

n y c h p r o c e s a c h k u l t u r o w y c h lub s p o ł e c z n y c h " nie stało się w Wyspach historii

n a r z ę d z i e m w y z w o l o n e g o z e t n o c e n t r y c z n y c h z a ł o ż e ń p o z n a n i a i n n y c h form

l u d z k i e g o ż y c i a . P r z e c i w n i e - t w i e r d z i ł O b e y e s e k e r e - d o p r o w a d z i ł o S a h l i n -

sa do a p o d y k t y c z n e j i e t n o c e n t r y c z n e j w i z j i n i e e u r o p e j s k i c h s p o s o b ó w ż y c i a ,

z g o d n i e z którą k u l t u r o m n i e z a c h o d n i m p r z y p i s a n a została j e d n a k o n c e p c j a

historii, j ede n algorytm d z i a ł a n i a o r a z j e d n a - c ó ż z tego, że i n n a od z a c h o d -

niej - r a c j o n a l n o ś ć

1 7

R z e c z j a s n a , Sahlins p r z e d taką w y k ł a d n i ą ostro się b r o n i ł . W Jak myślą tubyl-

cy- swojej n i e z b y t w y w a ż o n e j o d p o w i e d z i na z a r z u t y O b e y e s e k e r e - pisał:

Logika danej reakcji na sytuację historyczną nigdy nie jest jedyną możliwą, a tylko

z rzadka dostępną. Jednocześnie różne reakcje, w tym całkowicie nowe, co do jednej

pociągają  za  sobą  specyficzne  rozumienie  miejscowego  porządku  kulturowego,  wpi-
sujące  się  w jego  schematy  i  dające  się  wyrazić  w jego  kategoriach.  Wynika  z  tego,  że
zdarzenie  jest  konstrukcją  kulturową  i  można  je  wyprowadzić  z  pewnej  logiki  i  onto-

logii kulturowej, choć w żadnym razie nie znaczy to, że jest ono bezrefleksyjnie zde-
terminowane czy narzucone ponadorganicznie. Podobnie, jeśli mówimy, że zdarzenie

jest nacechowane kulturowo, nie oznacza to, że jest kulturowo zdeterminowane

A j e d n a k pytanie, j a k i e c z y n n i k i d e c y d u j ą o z m i a n i e o n t o l o g i i k u l t u r o w e j ; j a -

kie z a t e m c z y n n i k i c h r o n i ą nas p r z e d d e t e r m i n i z m e m k u l t u r o w o określonej

w i z j i świata, pozostało nadal otwarte. I j a k o takie d o m a g a ł o się o d p o w i e d z i .

W s z a k z g o d n i e z w y z n a w a n y m p r z e z S a h l i n s a s t a n o w i s k i e m k u l t u r a l i z m u

każda w i z j a świata jest k u l t u r o w o z a p o ś r e d n i c z o n a . N i e istnieje u n i w e r s a l n a

o b i e k t y w n o ś ć . Istnieją k u l t u r o w o k o n s t y t u o w a n e „ o b i e k t y w n o ś c i " w y z n a c z a n e

p r z e z k u l t u r o w o daną i r e k o n f i g u r o w a n ą o n t o l o g i ę

1 9

Są to o p o r n e w o b e c s c e p -

t y c y z m u i podejścia e k s p e r y m e n t a l n e g o środki s y m b o l i c z n e g o p o r z ą d k o w a n i a

świata. Spełniają o n e w a ż k i e k u l t u r o w o f u n k c j e . Podlegają też h i s t o r y c z n y m

z m i a n o m . O d p o w i e d n i o : nie istnieje j e d n a racjonalność. Istnieją różne i - co

n a j w a ż n i e j s z e - r ó w n o w a ż n e p o z n a w c z o r a c j o n a l n o ś c i .

Sahlins nie chciał jedynie dekretować niewspółmierności kulturowo z a m k n i ę t y c h

sposobów r o z u m i e n i a i działania w świecie. Chciał badać d o k o n u j ą c e się w trak-

cie i w w y n i k u l u d z k i c h działań z m i a n y kulturowych ontologii. Jego z d a n i e m ,

struktura s y m b o l i c z n a - była j u ż o tym m o w a - w y t y c z a ł a l u d z k i e c e l e , d e c y d o -

w a ł a o funkcjonalności r oz m ait y c h działań k u l t u r o w y c h . L u d z k i e cele d o p r o w a -

dzały zaś do p r z e m i a n y struktury s y m b o l i c z n e j , w w y n i k u której n o w e działania

zyskiwały n o w e funkcje. Kłopot w t y m , że Sahlins d o k ł a d n i e nie nakreślił m e c h a -

n i z m u tego obustronnego o d d z i a ł y w a n i a . D o d a t k o w y c h trudności nastręczało fo-

rowane p r z e z niego pojęcie „świata-samego-w-sobie", p o z a j ę z y k o w e j , f i z y c z n e j

rzeczywistości, która m o ż e d o p r o w a d z a ć d o z m i a n y sposobów s y m b o l i c z n e g o

u j m o w a n i a rzeczywistości. Sahlins chciał po prostu pogodzić coś, co do p o g o -

17 Tamże, s. 315.
18 M. Sahlins, Jak myślą „tubylcy". O kapitanie Cooku, na przykład, przeł. W. Usakie-

wicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2007, s. 267.

19 Tamże, s. 180.

2 0 6

RÓŻNE KULTURY, RÓŻNE HISTORIE...

d z e n i a jest nie tylko niełatwe, ale - n a j p r a w d o p o d o b n i e j - n i e m o ż l i w e . Chciał

połączyć tezę dotyczącą istnienia pozajęzykowego i p o z a k u l t u r o w e g o świata

z r e l a t y w i z m e m , z g o d n i e z którym istnieją różne, a przy tym r ó w n o w a ż n e p o -

z n a w c z o o b r a z y świata i o d p o w i e d n i o - różne, lecz r ó w n o w a ż n e „ o b i e k t y w n o -

ś c i " i „ r a c j o n a l n o ś c i " . O d r z u c e n i e uniwersalnego pojęcia obiektywności a z a -

razem przyjęcie istnienia „świata-samego-w-sobie" stawiającego opór n a s z y m

systemom p o j ę c i o w y m nie w y d a w a ł o się d o b r y m rozwiązani em. P o d o b n i e jak

kulturalizm, który z a c h o w u j e pojęcie natury, jako czegoś, co kulturze nieustan-

nie u m y k a a z a r a z e m jest z nią jakoś, nie w i a d o m o do kładnie jak, skorelowane.

M o ż n a śmiało r z e c , że projekt a n t r o p o l o g i i historii S a h l i n s a natknął się na pro-

b l e m f u n d a m e n t a l n y . A b y ł to p r o b l e m z n a c z e n i a : p r o b l e m relacji m i ę d z y j ę -

z y k i e m , c z ł o w i e k i e m a ś w i a t e m j a k o c z y m ś , c o , jego z d a n i e m , stawia o p ó r

l u d z k i m m o ż l i w o ś c i o m s y m b o l i c z n y m . W s z e l k i e porządki s y m b o l i c z n e -

t w i e r d z i ł Sahlins - są arbitralne. Są też niepełne, w y d o b y w a j ą b o w i e m j e d y n i e

niektóre własności świata. „ [ . . . ] Z n a k , j a k o z n a c z e n i e , staje się p o d w ó j n i e ar-

bitralny w s w y m o d n i e s i e n i u : jest z a r a z e m w z g l ę d n ą segmentacją i s e l e k t y w -

ną reprezentacją" (s. 163). Z d a n i e m S a h l i n s a , z samej arbitralnej natury z n a k u

w y n i k a ł o , że kultura jest h i s t o r y c z n a . A to dlatego , że h i s t o r y c z n i e z m i e n n e są

nasze s p o s o b y o d n i e s i e n i a p r z e d m i o t o w e g o .

Znaczenia są zagrożone, na przykład, przez odniesienia do rzeczy [...]. Rzeczy nie

tylko mają własną raison d'etre, niezależnie od tego, co mogą zrobić z nich ludzie,

są  one  w  sposób  nieunikniony  nieprzystające  do  sensu  znaków,  za  pomocą  których
są  pojmowane.  Rzeczy  są  kontekstowo  bardziej  konkretne  niż  znaki  i  potencjalnie
bardziej  ogólne.  Są  one  bardziej  określone,  dlatego  znaki  są  klasami  znaczeń  niepo-

wiązanymi  jako  pojęcia  z  żadnym  szczególnym  desygnatem  (lub  wolne  od  bodźców).
Rzeczy  są  zatem  powiązane  ze  swoimi  znakami  w  taki  sam  sposób  jak  symbole  empi-
ryczne  z  typami  kulturowymi.  Jednak  rzeczy  są  bardziej  ogólne  niż  znaki  w  tym  sen-

sie, iż przedstawiają sobą więcej właściwości (więcej „rzeczywistości") niż różnice

i wartości wskazywane przez znaki (s. 9).

W i n n y m zaś m i e j s c u t w i e r d z i ł : „Kategorie kultury, p r z e z które konstytuuje się

d o ś w i a d c z e n i e , nie w y n i k a j ą w p r o s t ze świata, l e c z z i c h z r ó ż n i c o w a n y c h re-

lacji w o b r ę b i e s c h e m a t u s y m b o l i c z n e g o " (s. 162)*. „ N i e ma k o n i e c z n o ś c i , by

k t ó r y k o l w i e k z e s c h e m a t ó w k u l t u r o w y c h m i a ł s w ó j punkt w y j ś c i a w „ r z e c z y -

w i s t o ś c i " (s. 163). „ [ . . . ] Jest raczej tak, że partykularny s c h e m a t k u l t u r o w y t w o -

rzy m o ż l i w o ś c i s w y c h z i e m s k i c h odniesień d l a l u d z i ż y j ą c y c h w d a n y m społe-

c z e ń s t w i e i to n a w e t w t e d y , gdy s c h e m a t ten z b u d o w a n y jest na z a s a d n i c z y c h

d y s t y n k c j a c h m i ę d z y z n a k a m i , które w o d n i e s i e n i u do p r z e d m i o t ó w , nie są je-

d y n y m i m o ż l i w y m i r o z r ó ż n i e n i a m i " (s. 163). Sahlins podkreślał fakt „ n i e u n i k -

nionej d y s p r o p o r c j i " m i ę d z y j a k i m k o l w i e k j ę z y k i e m a rzeczywistością. „ N a s z e

j ę z y k i s k a z a n e są na u s t a w i c z n y brak p r o p o r c j o n a l n e j relacji m i ę d z y rzeczą

a s ł o w e m [...]" (s. 163).

T r u d n o nie z a u w a ż y ć , że arbitralną relację m i ę d z y j ę z y k i e m a ś w i a t e m Sah-

lins u c z y n i ł osią swej o d p o w i e d z i na pytanie, c z y m jest kultura r o z u m i a n a

j a k o porządek s y m b o l i c z n y . A b y ł o to p r o b l e m a t y c z n e z d w ó c h p o w o d ó w . Po

p i e r w s z e , j a k o relatywista Sahlins p o p e ł n i a ł n i e k o n s e k w e n c j ę . Relatywista nie

2 0 7

M A R T A

R A K O C Z Y

m o ż e b o w i e m p o w i e d z i e ć n i c s e n s o w n e g o o relacji j ę z y k a do świata. Jeśli r z e -

c z y w i s t o ś c i p o z a j ę z y k o w e j nie m a , jeśli m ó w i ć o niej p o z a d a n y m s c h e m a t e m

k a t e g o r i a l n y m nie m o ż e m y , to nie m o ż e m y też t w i e r d z i ć n i c na temat d y s p r o -

porcji m i ę d z y j ę z y k i e m a „ ś w i a t e m s a m y m w s o b i e " . W s z a k m ó w i e n i e o t y m ,

jak się ma j ę z y k do r z e c z y w i s t o ś c i , w y m a g a w g l ą d u p o z a j ę z y k o w e g o , ten zaś

p r z e z S a h l i n s a został u z n a n y z a c h i m e r ę . P o d r u g i e i n a j w a ż n i e j s z e , p o w y ż s z e

u w a g i wskazują, że Sahlins o s t a t e c z n i e s k o n c e n t r o w a ł się na relacji m i ę d z y

j ę z y k i e m a ś w i a t e m , nie zaś m i ę d z y c z ł o w i e k i e m a j ę z y k i e m . A jest to o tyle

z n a c z ą c e , ż e c h c i a ł o n z a r a z e m w y s t ą p i ć p r z e c i w k o Levi-Straussowi i W h o r -

f o w i , a d o k ł a d n i e : p r z e c i w k o ich k o n c e p c j i z n a c z e n i a j a k o bytu z w i ą z a n e g o

z istniejącym a priori systemem s e m i o t y c z n y m . „Jako w ł ą c z o n y w d z i a ł a n i e ,

z n a k p o d d a n y jest i n n e g o r o d z a j u u w a r u n k o w a n i u : p r o c e s o m l u d z k i e j ś w i a d o -

mości i inteligencji. Z n a c z e n i e , j u ż nie b e z c i e l e s n y i w i r t u a l n y system s e m i o -

t y c z n y , jest teraz w k o n t a k c i e z t w o r z ą c y m i go p i e r w o t n y m i l u d z k i m i s i ł a m i "

(s. 166). T y l e postulaty. Postulaty, k t ó r y c h r e a l i z a c j a b y ł a o tyle p r o b l e m a t y c z -

n a , że z a w a r t a w Wyspach historii k o n c e p c j a - s k o n c e n t r o w a n a na arbitral-

nej relacji m i ę d z y j ę z y k i e m a ś w i a t e m - nie p r z y j m o w a ł a w p u n k c i e w y j ś c i a

p e r s p e k t y w y c z ł o w i e k a j a k o istoty dz iałaj ąc ej n a z n a c z e n i a c h . D l a c z ł o w i e k a

u ż y w a j ą c e g o z n a c z e ń - w i e m y to od B e n v e n i s t e ' a - z n a k nie jest a r b i t r a l n y

2 0

P o c z u c i e arbitralności n a b y w a m y , gdy p a t r z y m y na u ż y c i e z n a c z e ń z perspek-

t y w y systemu j ę z y k o w e g o j a k o w z g l ę d e m u ż y c i a u p r z e d n i e g o . N i e o taką per-

spekt ywę c h o d z i ł o S a h l i n s o w i . Taką j e d n a k o s t a t e c z n i e przyjął.

C h o ć k o n c e p c j a S a h l i n s a m o ż e b u d z i ć w ą t p l i w o ś c i , p o z o s t aj e j e d n y m z c i e -

k a w s z y c h d o k o n a ń w s p ó ł c z e s n e j a n t r o p o l o g i i . W y r o s ł a z e słusznego p r z e -

ś w i a d c z e n i a , że, a b y badać u ż y c i e z n a c z e ń , m u s i m y z a ł o ż y ć istnienie reguł

r z ą d z ą c y c h o w y m i u ż y c i a m i , a z a r a z e m w ich trakcie p r z e f o r m u ł o w a n y c h .

N i e z a l e ż n i e o d tego, c z y reguły t e n a z w i e m y systemem s y m b o l i c z n y m c z y z e -

s p o ł e m k u l t u r o w y c h kategorii, t w o r z ą o n e coś, c o jest jakoś u p o r z ą d k o w a n e .

A jeśli tak, to jest też p o z n a w c z o , w m n i e j s z y m lub w i ę k s z y m s t o p n i u , u c h w y t -

ne. R e z y g n a c j a z ujęć b a r d z i e j s y s t e m o w y c h b y ł a , z d a n i e m S a h l i n s a , p r z e d -

w c z e s n a . P o d o b n i e jak u z n a n i e , iż narzędzia d o t y c h c z a s o w e j a n t r o p o l o g i i są

w o d n i e s i e n i u do d z i s i e j s z e j rzeczywistości kulturo wej b e z u ż y t e c z n e . Kultury

r o z u m i a n e j a k o d y n a m i c z n e , t w o r z o n e i p o d t r z y m y w a n e n a m o c y l u d z k i c h

d z i a ł a ń , otwarte na z a c h o d z ą c e w ich w y n i k u p r z e f o r m u ł o w a n i a , nie są k w e -

stią o d c h o d z ą c e j przeszłości. A n t r o p o l o g i a historii zaś j a k o projekt s k i e r o w a n y

w przyszłość jest projektem z n a c z ą c y m i w a r t y m d a l s z e g o r o z w i j a n i a .

M a r s h a l l S a h l i n s , Wyspy historii, przeł. Izabela K o ł b o n , W y d a w n i c t w o U n i -

wersytetu Jagiellońskiego, seria „ C u l t u r a " , K r a k ó w 2 0 0 6 , 196 s.

20 Zob. E. Benveniste, Istota znaku językowego, przeł. I. Judycka, [w:] Semiotyka dziś

i wczoraj. Wybór tekstów, red. J. Pelc, L. Koj, Ossolineum, Wrocław 1991. Zob. też

G. Godlewski, Z Syriusza na Ziemię, na szorstki grunt, [w:] tegoż, Słowo - pismo
- sztuka słowa. Perspektywy antropologiczne, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszaw-
skiego, Warszawa 2008, s. 128-133.

2 0 8