plik

Bronisław Geremek

Słowiańskie nazwy miesięcy: między folklorem a historią

Przed półwieczem stwierdzał Martin Nilsson w znakomitym i prekursorskim dziele o

rachubie czasu u ludów pierwotnych, że „a numerical conception is abstract and not
primitive”

. Człowiek pierwotny – w przekonaniu szwedzkiego religioznawcy i historyka

–  zwrócony  był  ku  konkretnym  zjawiskom  otaczającego  go  świata,  ku  bezpośredniej
obserwacji przyrody, obca przeto miała być jego umysłowości rachuba czasu, która wszak
musi  nosić  charakter  numeryczny,  posługiwać  się  ściśle  określonymi  i  jednakowej
długości  przedziałami  czasowymi.  Współczesna  etnologia  daleko  odeszła  od  dawnego
pojmowania  umysłowości  ludów  pierwotnych.  W  „myśli  dzikiej”,  jak  się  okazało,  było
miejsce  na  percepcję  empiryczną  i  na  pojęcia  abstrakcyjne,  a  zarówno  w  empirii  jak  w
abstrakcji  daje  się  odczuć  zasadnicza  odmienność  mentalności  pierwotnej  –  osobliwość
zatem,  a  nie  niższość  w  ewolucyjnym  ciągu  rozwojowym

. Wykształcenie się rachuby

czasu było właśnie procesem złożonym, który rozważać wypada zarówno w aspekcie
wpływu ludzkiego doświadczenia i obserwacji, jak i w powiązaniu z wymogami życia
duchowego.

W badaniu pierwotnej rachuby czasu u Słowian

znaczenie zasadnicze mają nazwy

czasowe, które zachowały się w językach słowiańskich po dzień dzisiejszy, lub też zostały
zapisane w zabytkach piśmiennictwa słowiańskiego. Ten zestaw leksykalny, który Franz
Miklosich przed z górą stu laty przedstawił

(późniejsze badania niewiele zmieniły w tym

zakresie

) i określił mianem słowiańskich nazw miesięcy, stanowi punkt wyjścia wcale

bogaty.  Stajemy  tu  przed  zespołem  blisko  stu  nazw,  którymi  w  różnych  językach
słowiańskich  określano  periodyczne  przedziały  czasowe.  Nawet  przy  braku  innej
dokumentacji  źródłowej  ten  zespół  nazw  pozwala  na  podjęcie  problematyki  rachuby
czasowej, a w konsekwencji także wyobraźni czasowej dawnych Słowian.

Materiał to jednak bardzo niepewny, niejednorodny i umykający analizie historycznej.

Najstarsze przekazy pisane z terenu Polski o tradycyjnych nazwach miesięcy są nieliczne
i nie wykraczają wstecz poza wiek XIV

. Funkcjonują one paralelnie do ukształtowanego

M. P. N

ILSSON

, Primitive Time-Reckoning. A Study in the Origin and First Development of the

Art of Counting Time among the Primitive and Early Culture Peoples, Lund 1920, s. 355. Nowe
badania etnologiczne i socjopsychologiczne nad problematyką czasu przedstawia J. G

OODY

, Time:

Social Organization, (w:) International Encyclopedia of Social Sciences, t. XVI, New York 1968, s.
30–42.

C. L

ÉVI

-S

TRAUSS

, La pensée sauvage, Paris 1962, przekład polski pod zmienionym tytułem Myśl

nieoswojona, Warszawa 1968.

Por. A. G

IEYSZTOR

, Chronologia, (w:) Słownik starożytności słowiańskich, t. I, Wrocław 1962, s.

260–261.

F. M

IKLOSICH

, Die slawischen Monatsnamen, Denkschriften d. k. Akademie d. Wissenschaften,

t. XVII, Wien 1868, s. 1–33.

L. N

IEDERLE

, Život starých Slovanů, d. III, sv. 2, Praha 1925, s. 746 nn;

IDEM

, Manuel de

l’antiquité slave, t. II, Paris 1926, s. 332 nn.; obszerną i wszechstronną analizę nazw miesięcy daje
K. M

OSZYŃSKI

, Kultura ludowa Słowian, t. II, cz. 1, Warszawa 1967, s. 146 nn. Por. także

T. H

OŁYŃSKA

-B

ARAN

, Ukraińskie nazwy miesięcy na tle ogólnosłowiańskim, Wrocław 1969, Prace

Językoznawcze, t. 51.

W. N

EHRING

, Altpolnische Sprachdenkmäler, Berlin 1886, s. 31; J. Ł

OŚ

, Początki piśmiennictwa

polskiego. Przegląd zabytków językowych, Lwów 1922 (II wyd.), s. 137; K. D

OBROWOLSKI

Przyczynki do dziejów średniowiecznej kultury polskiej z rękopisu szczyrzyckiego, (w:) Studia
staropolskie. Księga pamiątkowa ku czci Aleksandra Brucknera, Kraków 1928, s. 322–337;
W. T

ASZYCKI

, Najdawniejsze zabytki języka polskiego, Wrocław 1967, s. 139.

kalendarza kościelnego, czy nawet jako jego przekład, stanowią zatem zapisy pełne,
ułożone w cykle roczne

. Poszczególne nazwy miesięcy pojawiają się w słowiańskich

zabytkach piśmienniczych w końcu pierwszego tysiąclecia; znajdujemy je w staroruskich
ewangeliarzach z połowy XI w. (ewangeliarz Ostromira) i z 1144 r.

Zestawienie

Miklosicha  abstrahuje  od  diachronicznego  aspektu  nazewnictwa  miesięcy,  nie  zawsze
określając  czas  zapisu  nazwy  w  źródłach  pisanych.  W  samej  rzeczy  przyjąć  można,  że
aspekt ten ma marginalne znaczenie, ponieważ w każdym wypadku rzecz idzie o zapis
tradycji  kultury  przedpiśmiennej,  a  więc  pojawienie  się  nomenklatury  w  źródłach
pisanych uznać można za zdarzenie przypadkowe. Zbiór znanych nomenklatur miesięcy
prowadzi  w  ten  sposób  na  ślady  ogólnosłowiańskiego  nazewnictwa,  ku  hipotetycznemu
zasobowi leksykalnemu prasłowiańskiemu

Na potrzeby naszego rozumowania wystarczy tu stwierdzenie, że nazewnictwo to jest

istotnie zjawiskiem autochtonicznym w obrębie kultury słowiańskiej. Przeciwko tej tezie
występował dość zdecydowanie Aleksander Brückner: „Nie znali Słowianie-Polanie
podziału roku na miesiące i po przyjęciu chrześcijaństwa narzucił im kościół kalendarz z
owym podziałem i z nazwami, łacińskimi i greckimi, które tu i ówdzie, u Czechów, u nas,
zastępywano na chybił-trafił jakimiś rodzimymi”

. Zastanawiająca zbieżność między

wieloma słowiańskimi nazwami miesięcy a nazwami niemieckimi popychała niektórych
badaczy ku stwierdzeniu całkowitej zależności i pochodności nomenklatur słowiańskich
od niemieckich (Brückner przypisywał Niemcom krakowskim owo przełożenie terminów
– w opracowywanych w tym środowisku słownikach tłumaczono Weinmonat jako winnik,
Herbstmonat jako jesiennik etc). Niektóre z nomenklatur słowiańskich zapewne
wywodzą się z niemieckich

, ale sama zbieżność nazw (w zestawieniu Miklosicha

zbieżność ta występuje w sposób niewątpliwy w trzeciej części ogółu nomenklatur) jest
argumentem słabym i niewystarczającym

; przyjąć też można, że zapożyczenia

nazewnictwa szły także w kierunku przeciwnym, od Słowian do Niemców

MPH, II, s. 905–941 (kalendarz krakowski);

IBID

., V, s. 444–461 (kalendarz płocki). Podobne

zestawy nazw z terenu Bułgarii pochodzą również z XIV w. – J. I

VANOV

, Bylgarski starina izu

Makedonija, Sofija 1931, s. 238; J. Z

AIMOV

, Bylgarskite narodni imena na mesecite, „Izvestia na

Instituta za Bylgarski Ezik”, III: 1954 (interesująca konfrontacja materiału leksykalnego z
etnograficznym).

V. J

AGIĆ

, Entstehungsgeschichte der kirchenslavischen Sprache, Berlin 1913, s. 299 n.;

I. I. S

REZNEVSKIJ

, Materiały dla slovara drevnerusskogo jazyka, Moskva 1958 (=SPb 1893), sub

verbis.

Nie wymienia nazw miesięcy w zasobie słownictwa prasłowiańskiego T. L

EHR

-S

PŁAWIŃSKI

Język polski, Warszawa 1951, s. 46 nn. W ostatnich latach zanotować można interesujące
propozycje rekonstrukcji języka prasłowiańskiego w nauce radzieckiej – por. V. V. I

VANOV

Obščeindojevropejskaja, praslavianskaja i anatolijskaja jazykovyje sistemy, Moskva 1965.

A. B

RÜCKNER

, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1970 (= Kraków 1927), s. 334.

Podobnie:

IDEM

, Wierzenia religijne, (w:) Encyklopedia polska AU, t. IV, z. 2, Kraków 1912, s. 177.

H. Ł

OWMIAŃSKI

(Podstawy gospodarcze formowania się państw słowiańskich, Warszawa 1953,

s. 265) wymienia tu przykład nazwy „luty” nie występującej w innych językach słowiańskich i
mającej być kalką niemieckiego Hartmonat Odmiennie J. K

OSTRZEWSKI

, Kultura prapolska,

Poznań 1949, s. 410: „nazwa lutego jest prapolska”. Przeciwko niemieckiej etymologii słowa luty
wypowiada się zdecydowanie T. H

OŁYŃSKA

-B

ARAN

, op. cit., s. 30–31.

Tak np. nazwie listopad odpowiada niemiecka nazwa Laubfall, nazwie brzezień (berezozoł,

brezozoł) odpowiada Birkenmonat – a wszakże te słowiańskie nazwy mają dostatecznie dawne
poświadczenia, aby wykluczyć możliwość mechanicznej kalki z nazewnictwa niemieckiego – por.
I. I. S

REZNEVSKIJ

, Materiały..., t. 1, kol. 70, 186, t. II, kol. 23.

E. H

OFMAN

(Kultur und Sprachgeist in den Monatsnamen, „Zeitschrift für vergleichende

Sprachforschung”, B. 59: 1931, s. 135) dowodzi, że nazwa Hornunc występująca w karolińskiej
terminologii miesięcy oraz pochodne tej nazwy ukształtowały się jako kalki określeń słowiańskich,
hipoteza ta budzi jednak wątpliwości. K. M

OSZYŃSKI

(op. cit., s. 155 n.) wysuwa przypuszczenie,

że Niemcy niektóre swoje nazwy miesięcy przejęli od Słowian połabskich.

Nazwy miesięcy rodzime, niezależne od systemów kalendarzowych ukształtowanych w

kręgu  śródziemnomorskim,  występują  na  całym  obszarze  Europy  kontynentalnej.
Stwierdzić  można,  że  nazywanie  miesięcy  jest  jedną  z  dziedzin  twórczości  ludowej  o
najstarszej  metryce  i  uprawianych  z  uporczywością;  ta  spontaniczna  twórczość
ustępowała bardzo opornie przed konwencjonalizacją nazewnictwa miesięcy w systemach
kalendarzowych kultury „uczonej”

. Moment czasowy, w którym nomenklatury rodzime

jawią  się  nam  w  źródłach  pisanych,  zbiega  się  zazwyczaj  z  wygasaniem  owego
spontanicznego  tworzenia  nazw  miesięcy;  same  nazwy  jeszcze  funkcjonują  w  folklorze,
ale  w  miarę  ich  precyzowania  ulegają  skostnieniu,  nabierają  charakteru  umownego.
Zapis źródłowy jest zatem przekazem treści żywych znacznie dawniej, a data pojawienia
się nazwy w naszej dokumentacji bliższa jest zatem terminus ad quem użycia słowa niż
terminus  a  quo.  Jest  to  zresztą  najczęstsza  sytuacja  przy  konfrontacji  historyka  z
folklorem;  zapis treści kultury  ludowej  nie  stanowi  podstawy datacji ich  powstania  czy
też określenia granic czasowych ich obiegu.

Miklosich swoje zestawienie nomenklatur uporządkował wedle znaczenia nazw na

odnoszące się do świata roślinnego, do świata zwierzęcego, do zjawisk naturalnych, do
wydarzeń okresowych i do zwyczajów oraz świąt

. Podstawowy zrąb tego materiału

odnosi  się  do  oglądu  przyrody,  ze  zjawisk  przyrodniczych  czerpiąc  inspirację  do
określenia  odcinków  czasowych.  Pozwoliło  to  historykom  wczesnośredniowiecznej
Słowiańszczyzny  wykorzystać  ten  materiał  dla  określenia  podstawowych  zajęć
gospodarczych  ludów  słowiańskich,  stopnia  ich  rozwoju  gospodarczego:  dla
B. D. Grekowa  i  Henryka  Łowmiańskiego  obfitość  terminów  związanych  z  zajęciami
rolniczymi była jednym z argumentów konstatacji, że uprawa ziemi była przeważającym
zajęciem Słowian

. Etymologia i znaczenie nomenklatur miesięcy pozwala jednak także

postawić pytanie, dlaczego Słowianie – podobnie jak i inne ludy – odczuwali potrzebę
nazywania czasu?

Podnosząc to pytanie, historyk zdaje się wykraczać poza granice problematyki i metod

własnej  dyscypliny.  Ale  tylko  pozornie.  W  samej  rzeczy  większość  wielkich  pytań
antropologii kulturowej wchodzi w zakres problematyki historycznej, która waloryzując
współrzędną czasu nadaje im dynamikę i wzmacnia ich sensowność. Potrzeba nazywania
czasu nie wiąże się z jednorazowym wydarzeniem, z wynalazkiem, lecz jest zjawiskiem
długotrwałym, jest strukturalnym faktem kultury. Nawet wtedy, gdy w obiegu kultury
uczonej  –  czy  może  po  prostu  piśmiennej  –  ustala  się  skonwencjonalizowany  system
kalendarzowy,  nie  ustaje  w  kulturze  ludowej  praca  nad  wytwarzaniem  nowych
nomenklatur.  Moszyński,  konstatując,  że  „słownictwo  ludowe  słowiańskie  do  ostatnich
czasów  nie  wyzbyło  się  twórczości  w  zakresie  nomenklatury  miesięcy”

, podaje szereg

przykładów  nazw  miesięcy  ukształtowanych  stosunkowo  niedawno  u  Słowian
bałkańskich i  w regionie  karpackim,  częściowo  nawiązujących  do  świąt,  a  częściowo do
zajęć  ludzkich  i  zjawisk  przyrodniczych.  To  nawarstwianie  się  twórczości  nazewniczej
dostrzec  można  także  w  zestawie  Miklosicha,  gdzie  w  grupie  nazw  odnoszących  się  do
obyczajów  i  świąt  znajdujemy  bardzo  liczne  nomenklatury  pochodne  od  świąt

E. G

ACHET

, Recherches sur les noms des mois et les grandes fêtes chrétiennes, Bruxelles 1865;

K. W

EINHOLD

, Die deutschen Monatsnamen, Halle 1869; Reallexikon der Germanisches

Altertumskunde, Strassburg 1911–1919, sub verbis Jahr, Monat, Zeit etc.; M. P. N

ILSSON

, op. cit.,

passim; E. H

OFMAN

, op. cit., s. 132–142, B. 60, 1932, s. 54–88 (zwłaszcza terminologia litewska i

łotewska).

F. M

IKLOSICH

, op. cit.; odmienne ugrupowanie nazw proponuje T. H

OŁYŃSKA

-B

ARAN

, op. cit.,

s. 104 nn.

B. D. G

REKOV

, Kijevskaja Rus’, Moskva 1953, s. 52–59; H. Ł

OWMIAŃSKI

, Podstawy.,., s. 26 nn.

K. M

OSZYŃSKI

, op. cit., s. 156; nieco bardziej złożony w interpretacji jest przykład nazw

ukraińskich (T. H

OŁYŃSKA

-B

ARAN

, op. cit.), których ustalanie się pozostawało w ścisłym związku

z rozwojem samowiedzy narodowej.

chrześcijańskich obok niewielu nazw związanych ze świętami ludowymi czy też
przedchrześcijańskimi (oczywiste jest, że ten typ nazw i słów padał ofiarą akcji
chrystianizacyjnej). Warto tu zauważyć, że żywość ludowej twórczości nazewniczej rzuca
znamienne światło na świadomą autonomiczność kultury ludowej, która nie zadowala się
przejęciem treści kultury uczonej, lecz oswaja je na drodze przetworzeń i adaptacji.

Potrzeba nazywania czasu wiąże się przede wszystkim z wymogami porozumienia

między  grupami  ludzkimi.  Kontakty  wszelkiego  typu  –  ekonomiczne,  społeczne  czy
polityczne  –  wymagają  usytuowania  w  czasie,  które  byłoby  zrozumiałe  dla  wszystkich
uczestniczących w nich stron; podział czasu, nadanie nazw odcinkom czasowym stanowi
warunek rozwoju komunikacji międzygrupowej. Prowadzi to nas do drugiego aspektu, na
który  trzeba  tu  zwrócić  uwagę  –  powiązań  między  kalendarzem  a  rytmem  życia
zbiorowego.

Emile Durkheim wskazywał, że kalendarz jako zjawisko społeczne wyraża rytm

działań zbiorowych społeczeństwa

. Pogląd ten znalazł kontynuację w pracach

francuskiej szkoły socjologicznej, zwłaszcza H. Huberta i M. Maussa, którzy potraktowali
kalendarz jako „porządek periodyczności obrzędów” i „kodeks jakości czasu”

. W

zachowanych słowiańskich nazwach miesięcy nie znajdujemy wielu śladów takiego
właśnie charakteru systemu rachuby czasu, kilka nomenklatur wiąże się jednak z
periodycznymi obrzędami. Wskazać tu można przykład nazwy „rusalija”

, która określa

szósty lub siódmy miesiąc roku, a także bardzo niepewny termin „svêsta” – miesiąc
świateł czy świec, odpowiadający lutemu, zwany także gromnicznikiem

. Potrzeba

umiejscowienia  obrzędu  w  czasie  jest  oczywista,  stąd  też  zrozumiałe  jest  znaczenie
periodycznych  obrzędów  dla  nazewnictwa  czasowego.  Ale  tę  rolę  elementu  spajającego
życie zbiorowe spełnia także wymiana gospodarcza: w wielu nazwach odnajdujemy treści
ekonomiczne i podstawowe zajęcia gospodarcze. Trudno byłoby przypuszczać, że nazwy w
rodzaju  sierpnia  (czy  też  kositi,  sejati,  mlatiti)

miały służyć regulowaniu życia

gospodarczego zbiorowości ludzkich. Korzystanie z głównych zajęć gospodarczych dla
określenia podziałów czasu wynika właśnie z naturalnej asocjacji między rytmem pracy i
rytmem natury: jeśli rytm jest oznaką wszelkiej działalności zbiorowej

, cykliczność

czasu nie jest prostą konsekwencją ustawicznej powtarzalności wielkich wydarzeń
przyrody, lecz rezultatem wewnętrznej potrzeby społeczeństw ludzkich. Zajęcia
gospodarcze są zresztą w społecznościach pierwotnych ściśle związane z obrzędowością, a
praca zdaje się być nierozerwalnie spleciona z magią

. Jedną z interpretacji znaczenia

nazwy „prosiniec” jest powiązanie jej z prosem

, ale też nie w sensie powiązania

etymologii nazwy ze szczególnym znaczeniem prosa w strukturze pożywienia, lecz z
obrzędowym gotowaniem prosa, wróżeniem z prosa itp.

W nazwach, które zdają się

E. D

URKHEIM

, Les règles de la méthode sociologique, Paris 1895 (przekład polski, Warszawa

1968).

H. H

UBERT

, M. M

AUSS

, Mélanges d’histoire religieuse, Paris 1928 (La représentation du temps),

s. 228 n.

W. K

LINGER

, Wschodnioeuropejskie rusałki i pokrewne postaci demonologii ludowej a tradycja

grecko-rzymska, Lublin–Kraków 1949.

W folklorze chrześcijanskim został on związany ze świętem Oczyszczenia NMP (2 II).

OSZYŃSKI

(op. cit., s. 156) uważa polski gromnicznik za przykład nowszej twórczości

nazewniczej. Nasuwa się też oczywiste przypuszczenie, że nazwy te powstały pod wpływem
zwyczajów zachodnioeuropejskich, że są zapożyczeniami z obcego folkloru. Sprawa wymagałaby
jednak szczegółowego zbadania; nie można wykluczyć a priori powiązania między tymi nazwami a
zapalaniem „nowych ogni”, co etnologia porównawcza uważa za zjawisko powszechne.

Por. F. M

IKLOSICH

, op. cit., nr 52–61 (zespół nazw związanych z wydarzeniami periodycznymi).

K. B

ÜCHER

, Arbeit und Rhytmus, Leipzig 1902.

H. H

UBERT

, M. M

AUSS

, op. cit., s. 219.

N. K

ARAMZIN

, Istorja gosudarstva rossijskogo, t. I, SPb 1816, s. 71–72, s, 340–341.

J. Z

AIMOV

, op. cit., s. 107 n; T. H

OŁYŃSKA

-B

ARAN

, op. cit., s. 20 nn.

wynikać  wyłącznie  z  podpatrywania  natury,  z  empirycznej  obserwacji  i  doświadczenia
produkcyjnego,  odnajdujemy  swego  rodzaju  punkty  organizujące  wyobraźnię  religijno-
magiczną i zbiorowe życie duchowe. Domniemywać się można za tymi nazwami również
poczucia  jakości  czasu;  sierpień  jawi  się  nie  tylko  jako  miesiąc  żęcia,  nie  tylko  jako
miesiąc obrzędów związanych ze zbiorem plonów z pól uprawnych, lecz także jako czas,
w jakim można zbierać plony, kiedy działania ludzkie – fizyczne i magiczne – dla zżęcia
zbóż mają nadzieję sukcesu. Jakości czasu, okresy pomyślne i niepomyślne dla działań i
decyzji ludzkich, występują jednak w mniejszej mierze na poziomie miesięcy, a raczej na
poziomie dni

U źródeł praktyki nazywania czasu odnajdujemy wreszcie dążność do opanowywania

czasu, do zawładnięcia czasem. Podkreślać się zwykło, że to zawładnięcie czasu dokonało
się w świadomości europejskiej na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych, że
było dziełem cywilizacji miejskiej i humanistów

. Ale w samej rzeczy dokonywało się ono

z  wolna  w  przedziałach  cywilizacji  agrarnej,  było  długim  procesem  towarzyszącym
nierozłącznie  opanowywaniu  przyrody  przez  człowieka.  Nazywanie  rzeczy  jest  w  toku
obserwacji  przyrody  techniką  jej  myślowego  opanowywania.  Jest  to  prawdą  także  w
odniesieniu  do  rachuby  czasu.  Wykształcanie  się  nomenklatur  miesięcy  jest  wyrazem
aktywnego  stosunku  człowieka  do  czasu,  traktowania  upływu  czasu  analogicznie  do
innych zjawisk i sił przyrody, które człowiek w toku swej egzystencji poznaje, z którymi
pragnie współżyć w harmonii, z których usiłuje korzystać.

Te trzy aspekty zdają się być szczególnie ważne dla zrozumienia twórczości ludowej i

uczonej w zakresie nazw miesięcy, a tym samym dla zrozumienia genezy kalendarza w
społeczeństwach rolniczych. Każą one nam traktować nazwy miesięcy w kontekście
procesu historyczno-kulturowego, zarówno w synchronicznym jak i diachronicznym
wymiarze.

Nie wiemy – i wiedzieć na pewno nie możemy – w jaki sposób kształtowały się w

praktyce  nomenklatury  miesięcy.  Zainteresowanie  dla  czasu  i  pewien  typ  wrażliwości
chronologicznej pojawiają się bardzo wcześnie, może nawet u progu cywilizacji ludzkiej.
W  przedpiśmiennych  notacjach  ikonograficznych  obserwujemy  kojarzenie  rejestracji
upływu  czasu  ze  zjawiskami  z  życia  fauny  i  flory  obserwowanymi  przez  człowieka

korelacje między tymi zapisami wskazywały na sezonowe przemienności i związaną z
nimi obrzędowość, ale także na momenty wydarzeń ważnych w życiu jednostek lub
zbiorowości

. Notowanie i nazywanie dotyczyło przede wszystkim „momentów

krytycznych” w przemienności czasowej. W sposób oczywisty na pierwszym planie
występowały podstawowe zajęcia społeczeństw agrarnych, one to tkwiły u podstaw
nadawania nazw podziałom czasowym, tj. sezonom.

Problem ten jest przedmiotem sporu w literaturze historyczno-etnograficznej

Pytanie,  czy  słowiańskie  nomenklatury  miesięcy  były  od  początku  określeniem
poszczególnych  miesięcy  synodycznych,  czy  też  odnosiły  się  początkowo  do  małych  pór

W relacjach kronikarskich częste są świadectwa przekonania o pomyślności jakiegoś dnia, co

wiąże się zazwyczaj z działaniami świętego patrona – por. u Galla opis działań wojennych w dniu
św. Wawrzyńca (MPH s. n. t. II, s. 127 n.).

Por. J. L

OFF

, Au Moyen Age: temps de l’Eglise et temps du marchand, „Annales E.S.C.”,

1960, s. 417–468; A. D

UPRONT

, Histoire et temps, „Annuaire-Bulletin de la Société de l’Histoire de

France”, 1960–1961, s. 59–69; K. T

HOMAS

, Work and Leisure in Pre-Industrial Society, „Past and

Present”, 29: 1964, s. 50–62; C. C

IPOLLA

, Clocks and culture, London 1967; A. T

ENENTI

, Temps et

„ventura” à la Renaissance, (w:) Mélanges en l’honneur de Fernand Braudel, I, Paris 1978, s. 599–
610.

W paleolitycznych rysunkach z grot niektóre hipotezy dostrzegają pewien typ powtarzalnej

notacji rejestrującej upływ czasu – por. A. M

ARSHACK

, The Roots of Civilization, New York 1970.

B. D. R

YBAKOV

, Jazyčeskaja simbolika russkich ukraščenij XII v., (w:) I Międzynarodowy

Kongres Archeologii Słowiańskiej, t. V, Wrocław 1970, s. 356–361.

Przegląd stanowisk daje T. H

OŁYŃSKA

-B

ARAN

, op. cit., s. 76–79.

roku, zostało najzupełniej bezzasadnie i niepotrzebnie połączone ze sprawą oryginalności
terminologii słowiańskiej i jej niezależności w stosunku do starszych terminologii,
zwłaszcza do terminologii germańskiej. Przypuszczać można, że powtarzalny rytm
przyrody i obrzędów skłaniał ku nazywaniu pewnych okresów o różnej długości trwania,
nieusystematyzowanych, zachodzących na siebie; były to więc nazwy „małych pór roku”
najpierw, a potem przekształciły się w nazwy miesięcy

. Przybliżenie ludowej obserwacji

nieba

do cyklicznego zestawu sezonów prowadziło z wolna do połączenia rejestracji

kolejnych miesięcy, tj. księżyców z sezonami życia wiejskiego, aby w rezultacie sprzyjać
systematyzacji kalendarzowej. Kolejno pojawiającym się księżycom przypisze się nazwy
odpowiednich sezonów, a zbudowany w ten sposób układ ulega konwencjonalizacji i jako
system roczny staje się przedmiotem operacji wiążących rok księżycowy z rokiem
słonecznym.

Ten autonomiczny i naturalny proces ewolucji pojęć, wyobrażeń i wiedzy dokonywał

się w kręgu słowiańskiej kultury niepisanej, we właściwych jej kanałach przekazu i
środków ekspresji

. Na styku słowiańskiego folkloru i kultury chrześcijańskiej w

momencie  przejścia  od  kultury  przedpiśmiennej  do  kultury  pisanej  dokonuje  się  w
słowiańskich  systemach  i  nomenklaturach  kalendarzowych  ważna  przemiana.
Chrześcijaństwo  przynosiło  z  sobą  wykształcony  i  sformalizowany  śródziemnomorski
system kalendarzowy i rachubę  czasu,  jako  jedną ze struktur narzucanych przez nową
cywilizację. Wychodziło to naprzeciw potrzebom społecznym, a zwłaszcza kształtującym
się organizmom państwowym.

Povest’ vremennych let

dostarcza interesującej interpretacji wytworzenia się

kalendarza.  W  streszczeniu  wywodów  kompilacji  chronograficznej  znajdujemy  tu
informację o narodzinach rachuby słonecznej (tj. roku złożonego z dwunastu miesięcy) w
starożytnym Egipcie, gdzie panowała dotąd rachuba księżycami lub też nie posługiwano
się  w  ogóle  miesiącami  w  rachubie,  a  zadowalano  się  liczeniem  dniami.  Przemiana  ta
miała nastąpić wówczas, „gdy poczęli ludzie dań dawać carom” (ot neleže načaša čełoveci
dan’ davati carem). Powiązanie rachuby czasu z potrzebami państwa i jego administracji
skarbowej  zdaje  się  nam  celnie  wskazywać  na  jeden  z  aspektów  społecznych
uwarunkowania narodzin kalendarza.

Nowa rachuba czasu nie była tylko techniką, sprawniejszą od dotychczas używanych

na terenach podlegających teraz chrystianizacji. Była to także struktura ideologiczna – w
walce  ze  starymi  wierzeniami  i  wyobrażeniami  o  świecie  chrystianizacja  objąć  miała
także  wyobrażenia  o  czasie,  jakościowe  wartościowanie  czasu,  jakie  kryły  się  za
słowiańskimi  nomenklaturami  miesięcy.  Herbord,  opisując  akcję  misyjną  Ottona  z
Bambergu na Pomorzu, wymienia nauczanie „de distribucione mensium et institucione
tocius  anni  secundum  christianos”  obok  prawd  wiary  i  świąt  chrześcijańskich  jako
przedmiot  działań  ewangelizacyjnych

. Rezultaty tego starcia były różne u

poszczególnych  ludów  słowiańskich,  czego  trwałe  ślady  pozostały w  obecnie  używanych
nazwach  miesięcy.  Całkowite  odrzucenie  tradycyjnej  terminologii  i  przyjęcie  nazw
nomenklatury  greko-łacińskiej  obserwujemy  na  Rusi,  w  Czechach  ostał  się  w  zasadzie
zestaw  nazw  słowiańskich,  w  Polsce  zaś  dokonała  się  swoista  „kreolizacja”  systemów,
przemieszanie  tradycyjnych  nazw  słowiańskich  z  nazwami  łacińskimi.  Te  odmienności
typologiczne,  które  uformowały  się  w  toku  konwencjonalizacji  nazewnictwa

E. H

OFMAN

(op. cit., s. 132 nn) uważa tę drogę za ogólną prawidłowość rozwoju rachuby czasu w

społeczeństwach chłopskich.

P. M. G

ŁADYSZOWA

, Wiedza ludowa o gwiazdach, Warszawa 1960.

Por. Literacy in Traditional Societies, ed. J. G

OODY

, Cambridge 1968 (zwłaszcza szkic

J. G

OODY

’

EGO

i I. W

ATTA

Povest’ vremennych let, Moskva 1950, t. I, s. 198; przekład polski: Powieść minionych lat, oprac.

P. S

IELICKI

, Wrocław 1968, s. 423.

MPH, s. n., t. VII/3, s. 91 (Herbordi Dialogus..., II, 17).

kalendarzowego, są równie interesujące, co mało zbadane; wymagałyby one interpretacji
w powiązaniu z modelami rozwoju kulturalnego Słowiańszczyzny w średniowieczu.

Przykład ruski jest szczególnie interesujący ze względu na paradoksalny charakter

zwycięstwa terminologii łacińskiej w kulturze, w której język rodzimy pozostał ważnym
tworzywem kultury pisanej

. Terminologia ta jest jednak instrumentem kultury

uczonej,  kultury  „książkowej”,  obok  niej  zaś  istnieje  terminologia  rodzima,  tradycyjna,
obsługująca  kulturę  ludową.  W  tekstach  staroruskich  spotykamy  często  konstatację
współistnienia  tych  dwóch  terminologii.  W  wykładzie  komputu  średniowiecznego
nowogrodzkiego diakona Kiryka z 1136 r. znajdujemy explicate rozróżnienie na miesiące
normalne, tj. księżycowe, i miesiące „książkowe”

. Rozróżnienie to występuje w jeszcze

wyraźniejszej formie w zapisie latopisu pskowskiego z XV w. informującego, że
„nebesnago mesjaca aprela konec vetcha, także i maija novago byša morozi velici..., a
kniżnago mesjaca maija że...”

. Równoległość istnienia dwóch systemów jest tu wyraźna.

Nasuwa  się  pytanie,  czy  oba  systemy  operowały  tym  samym  nazewnictwem,  czy  też
każdy  z  nich  korzystał  z  odmiennej  nomenklatury.  W  piśmiennictwie  staroruskim
spotykamy  często  operowanie  przekładem  z  jednego  systemu  na  drugi.  Povest’
vremennych  let  stwierdzając,  że  wóz  z  oślepionym  Wasylkiem  prędko  toczył  się  po
grudzie,  odwołuje  się  do  ludowej  nazwy  miesiąca,  której  znaczenie  jest  w  sposób
naturalny związane ze zjawiskiem przyrodniczym („a po grudnu puti, be bo togda mesjac
gruden:  rekše  nojabr”)

; wysunięto przypuszczenie, że grudzień to trzynasty miesiąc

staroruskiego roku księżycowego, który interkaluje się raz na trzy lata

. Wydaje się

wielce  prawdopodobne,  że  nazwy  tradycyjne,  tj.  słowiańskie,  pozostały  związane  z
rachubą  księżycową,  nazwy  zaś  książkowe  powiązane  z  piśmiennictwem
starocerkiewnym  i  transponujące  terminologię  greko-rzymską  łączyły  się  z  rachubą
słoneczną

. Zwycięstwo rachuby słonecznej było też zwycięstwem terminologii

„książkowej” nad ludową, tj. autochtoniczną. Uczone adiustacje dwóch systemów rachuby
nie mają to dla nas znaczenia

, interesuje nas przede wszystkim istnienie dwóch

odmiennych  –  ale  pozostających  z  sobą  w  stosunkach  wymiany  i  współzależności  –
obiegów  kulturowych,  uczonego  i  ludowego.  Współistniały  przez  dłuższy  czas  dwie
odmienne  nomenklatury  miesięcy,  między  którymi  ustalano  przekład  i  odpowiedniość,
ale ostatecznie na tym obszarze słownictwo autochtoniczne wyszło pokonane.

Por. A. G

IEYSZTOR

, Z zagadnień historii kultury staroruskiej. Składniki rodzime i obce, (w:)

Studia historica. W 35-lecie pracy naukowej Henryka Łowmiańskiego, Warszawa 1958, s. 73 nn.;
A. P

OPPE

, Dans la Russie mediévale (X

-XIII

s.): écriture et culture, „Annales E. S. C.”, 1961, s.

12–35. Najpełniejsze przedstawienie problematyki rachuby czasu w kulturze ruskiej dał
D. I. P

ROZOROVSKIJ

(w:) Trudy VIII Sjezda Archeologiceskogo v Moskve 1890.

Trudy i letopisi obščestva istorii i drevnostej Rossijskich, t. IV, s. 123 nn.; S

REZNEVSKIJ

Materiały..., t. I, kol. 1386, t. II, kol. 251.

Połnoje sobranije russkich letopisej, t. IV, s. 173 nn. (cyt. za S

REZNEVSKIJ

, op. cit., t. I, kol.

1396).

Povest’..., t. I, s. 173, t. II, s. 462; Powieść…, s. 398. Podobny przykład z 1144 r.: oktabr’ rekomyj

listopad – S

REZNEVSKIJ

, op. cit., t. II, kol. 23. Por. także T. H

OŁYŃSKA

-B

ARAN

, op. cit., s. 110

(o „knyžnej mowie”).

N. V. S

TEPANOV

, Kalendarno-chronołogičnskij spravočnik, Čtentja v Moskovskom Obsčestve

Istorii i Drevnostej Rossijskich, 1917, I. Podobnie u Czechów miesiąc hruden był miesiącem
interkalowanym – por. K. M

OSZYŃSKI

, op. cit., t. II, l, s. 146 i 171 (tu świadectwo J. A Komenskego

w tej sprawie).

Zapis latopisu pskowskiego ukazuje, że zarówno w „książkowym”, jak i w księżycowym systemie

rachuby funkcjonują nazwy nieautochtoniczne. Pamiętać tu jednak trzeba o późnym pochodzeniu
tekstu: terminologia słowiańska wówczas juz była ostatecznie pokonana i przestała funkcjonować
w żywym obiegu ludowym.

Por. A. E. S

AMUEL

, Greek and Roman Chronology. Calendars and Years in Classical Antiquity,

München 1972, s. 167 nn. – o trudnościach w określeniu mechanizmów przejścia od rachuby
księżycowej do słonecznej w kalendarza starożytnego Rzymu.