Terapia behawioralna i behawioralno – poznawcza stosowane w leczeniu zaburzeń na tle lękowym

Psychoterapia behawioralna i poznawczo-behawioralna nawiązują do teorii uczenia się, wychodzi się tutaj z założenia, że jeśli organizmy nie nauczyły się, jak skutecznie radzić sobie z wymaganiami środowiska społecznego i fizycznego, wówczas ich nieprzystosowawcze reakcje można skorygować za pomocą terapii opartej na zasadach uczenia się lub oduczania się. W tego typu terapiach uważa się, że zachowanie jest zdeterminowane nie przez podstawowe popędy, lecz przez historię uczenia się danej jednostki i jej obecne środowisko.

Terapia behawioralna

Podstawowe założenia terapii behawioralnej to:

• środowiskowość- wszystkie organizmy kształtowane są przez środowisko, w jakim żyją, uczą się zachowań w przyszłości poprzez skojarzenia z przeszłości;

• eksperymentalizm- za pomocą eksperymentu można stwierdzić, jaki czynnik środowiskowy spowodował zachowanie i jak je zmienić;

• optymizm- zachowanie zmienia się wraz ze zmianą środowiska.

Uczenie się odbywa przez warunkowanie klasyczne, sprawcze i modelowanie. W podobny sposób tworzą się zaburzenia emocjonalne. Terapia behawioralna odwołuje się do właśnie do zasad warunkowania instrumentalnego, które polega na utrwalaniu lub eliminowaniu reakcji w wyniku stosowania wzmocnienia pozytywnego lub negatywnego. Reakcje lękowe są są wynikiem skojarzenia bodźca neutralnego emocjonalnie z bodźcem wzbudzającym lęk, dlatego leczenie takich zaburzeń psychicznych polega na stosowaniu różnych form oduczania się reakcji nieprzystosowawczych i uczeniu reakcji przystosowawczych.

Terapia behawioralna dysponuje wieloma metodami zmiany zachowania:

• desensytyzacja- lub odwrażliwianie - proces terapeutyczny polegający na redukowaniu intensywności reakcji lękowej (np. na traumatyczne przeżycia, obiekt wywołujący fobię) poprzez konstruowanie sytuacji, w których osoba (w rzeczywistości lub w wyobraźni) może skonfrontować się ze złagodzoną wersją swoich doświadczeń (czy obiektem lęku), jest stosowana najczęściej wobec pacjentów dotkniętych objawami fobii. Stosuje się tu relaksację oraz różnego rodzaju bodźce, które pacjent identyfikuje jako przyjemne. Terapia odwrażliwiająca rozpoczyna się od zidentyfikowania i uszeregowania bodźców, które wzbudzają lęk. Następnie ćwiczy się klienta-pacjenta w osiąganiu coraz głębszego odprężenia mięśni. W stanie całkowitego odprężenia nakazuje się pacjentowi wyobrażenie sobie najsłabszego bodźca, jeśli wystąpią reakcje lękowe, wyobrażenia są przerywane i znów koncentracja na relaksacji. Gdy klient potrafi już wyobrazić sobie najsłabszy bodziec bez przykrości, przechodzi się do następnego z kolei, silniejszego bodźca itd. odwrażliwienie działa bezpośrednio na określony bodziec, ale także pośrednio dzięki generalizacji hamowania na podobne bodźce.

• wzmocnienie pozytywne- stosuje się z powodzeniem w klasie szkolnej, w zakładach karnych, w szpitalach psychiatrycznych. Pożądane zachowanie nagradza się w celu jego wzmocnienia. Z takim oddziaływaniem spotykamy się zresztą przez całe życie, począwszy już od szkoły, gdzie nauczyciele nagradzają nas za dobre zachowanie. Z tą jednak różnicą, że tutaj dochodzi się jakby małymi kroczkami do celu-konkretnego pożądanego zachowania, np.: chłopiec nie chciał nosić okularów- otrzymywał więc cukierka za najpierw wzięcie okularów do ręki, później za ich przytrzymanie w ręce, aż do noszenia.

• ekonomia żetonowa- stosowana w Stanach Zjednoczonych, jako szczególna forma wzmacniania pozytywnego, ja bym ją określiła jako „przekupstwo”, pacjenci za pożądane zachowania są nagradzani żetonami, za które później mogą osiągnąć korzyści realne, np.: dłuższy czas oglądania telewizji.

• techniki „zanurzenia” - w Polsce metoda znana jest bardziej jako terapia implozywna czy implozyjna, jest to rodzaj psychoterapii, kiedy pacjenta fobicznego wystawia się na działanie ekstremalnie silnego bodźca lękotwórczego, tzw. „rzucanie na głęboką wodę”. Możliwość zastosowania tej terapii wymaga jednak w pierwszej kolejności wypracowania zaufania na linii pacjent-terapeuta. Nie ma tutaj już „małych kroczków”, od razu albo pacjent ma sobie wyobrazić najczarniejszy scenariusz z lękotwórczym bodźcem albo zostaje postawiony w „cztery oczy” z sytuacją wywołującą irracjonalny lęk.

• Modelowanie- uczenie się nowych zachowań w miejsce zachowań nieprzystosowawczych przez naśladowanie zachowań innych osób. Podczas modelowania osoba cierpiąca na fobię obserwuje kogoś zdrowego (modela) w trakcie wykonywania czynności, której ona sama nie jest w stanie się podjąć. Widząc, że nic złego się nie dzieje, pacjent z fobią będzie się mniej obawiać takiej sytuacji. Aby wpłynąć na zmianę przekonań pacjenta fobicznego, terapeuta zwykle szuka modela najbardziej podobnego do chorego pod względem wyglądu, płci, wieku itd.

• terapia awersyjna- stosowana jest do oduczania określonych zachowań (np. picia alkoholu, hazard, palenie). Określone zachowanie ma zostać skojarzone z bodźcem nieprzyjemnym i dzięki temu, stopniowo dojdzie do wygaszenia reakcji. Zasada jest tak banalna, jak uczenie dziecka, że ogień parzy. Najpopularniejszą formą terapii awersyjnej jest stosowanie emetyków w terapii alkoholowej. Pacjent przyjmuje środek, który wywoła wymioty ,jeśli zostanie spożyty alkohol. Stopniowo, podejmując kolejne próby spożycia alkoholu, pacjent uczy się, że alkohol wywołuje mdłości i jego organizm odzwyczaja się, a nawet zaczyna na niego reagować awersyjnie.

• wygaszanie- najprostszą metodą wyeliminowania niepożądanego zachowania polega czasami na zaprzestaniu wzmacniania go. Wygaszanie stosuje się zwykle łącznie z pozytywnym wzmacnianiem reakcji, które terapeuta uważa za bardziej przystosowawcze.

Praktyka pokazywała, iż koncentrowanie się wyłącznie na zmianie sposobu działania zaburzonej jednostki bez jednoczesnej zmiany funkcjonowania jej schematów poznawczych, nie zawsze przynosi pożądane efekty. Dlatego zaczęto podkreślać znaczenie przebiegu procesów poznawczych. W koncepcjach poznawczych przyjmuje się, że niewłaściwy sposób percepcji oraz interpretacji zdarzeń prowadzi do wyuczenia się dezadaptacyjnych zachowań. Nurt psychoterapii poznawczej ukierunkowany jest więc na zmianę niepożądanych zachowań poprzez restrukturyzację treści myślenia. Stąd połączenie obu daje terapię behawioralno-poznawczą, gdzie oba terminy (behawioralna i poznawczo-behawioralna) często używane są zamiennie, ponieważ granica między nimi nie jest jednoznacznie zarysowana. Nurty tych terapii wyrastają zarówno z psychologii poznawczej, podkreślającej wpływ myśli na zachowania oraz znaczenie procesów poznawczych, jak i z behawioryzmu i jego naczelnych praw warunkowania klasycznego i instrumentalnego.

Wspomnę tutaj tylko króciutko, że metodami psychoterapii poznawczej są:

• techniki restrukturalizowania poznawczego

• techniki uczenia się umiejętności potrzebnych do radzenia sobie z sytuacjami trudnymi

• techniki uczenia się rozwiązywania problemów.

Terapia poznawczo-behawioralna może pomóc zmienić sposób myślenia („poznawczość”) i zachowania („behawioryzm”), co przyczynia się do poprawy samopoczucia. W terapii behawioralno-poznawczej służącej do leczenia zaburzeń lękowych na ogół stosuje się techniki behawioralne. Wśród nich należy wymienić ponownie:

• systematyczną desensytyzację

• technikę implozywną

• modelowanie.

Korzystając jednak z internetu znalazłam kilka informacji, z czego najbardziej interesujące, moim zdaniem, są zadania praktyczne terapii poznawczo-behawioralnej, czyli pokrótce, jak wygląda i co ma z niej wyniknąć. Pozwolę sobie tutaj zamieścić fragment artykułu:

• Podczas sesji, terapeuta pomaga rozłożyć problem na czynniki składowe. W tym celu może on zasugerować prowadzenie dziennika, co pozwala ujawnić specyficzne schematy myślowe i uczuciowe, odczucia fizyczne i działania.

• Następnie pacjent wspólnie z terapeutą przeanalizują myśli, uczucia i działania pacjenta, aby:

• dociec, czy są one irracjonalne, lub niepożądane

• zrozumieć ich wpływ na siebie wzajemnie, oraz na pacjenta.

• Kolejny etap terapii to zrozumienie, jak zmienić niepożądane myśli i działania.

• Podczas każdej sesji pacjent i terapeuta omawiają postępy zaszłe od ostatniego spotkania. Jeśli niektóre zadania sprawiają pacjentowi szczególne trudności, lub nie przynoszą pożądanych efektów, terapeuta może zasugerować inne rozwiązania.

• Tempo i zakres terapii zależą od pacjenta - terapeuta nie zaleci żadnych działań, na które pacjent nie wyrazi zgody. Zaletą terapii CBT jest fakt, iż pacjent może ćwiczyć i rozwijać nabyte umiejętności nawet po zakończeniu cyklu sesji. Zmniejsza się dzięki temu możliwość nawrotu problemów i związanych z nimi objawów.

Literatura:

Helena Sęk (red.), „Psychologia kliniczna. Tom 1.”, Wyd. PWN, Warszawa 2006.

Philip G.Zimbardo, Floyd L.Ruch, „Psychologia i życie”, Wyd. PWN, Warszawa 1997.

http://rcpsych.ac.uk/expertadvice/translations/polish/terapiapoznawczo-behawioralna.aspx