ROZWÓJ DYSPOZYCJI TWÓRCZYCH DZIECI
W WIEKU PRZEDSZKOLNYM

I. Zakres pojęcia "twórczość"

W toku dziejów kultury wykształciły się 3 różne pojęcia twórczości :
1. w średniowieczu - odnosiło się ono do boskiej działalności tworzenia świata. Twórca, czy też stwórca, był to synonim słowa "Bóg".
2. twórczość - to domena ludzi sztuki, czyli artystów, jednostek wybitnie utalentowanych, zajmujących się czynieniem czegoś nowego, tworzących wiersze, powieści, obrazy, kompozycje muzyczne.
3. współczesne pojęcie twórczości (XX wiek) - twórcą może być każdy, a cechą twórczości jest bliżej nieokreślona nowość. Czyli twórca to synonim człowieka, a twórczość to każde działanie wykraczające poza prosty schemat.
Człowiek jest twórczy, gdy nie ogranicza się do stwierdzenia, powtarzania, naśladowania, gdy daje coś od siebie.
Do tej koncepcji odnosi się definicja postawy twórczej Stanisława Popka : "Postawa twórcza to aktywny stosunek człowieka do świata, wyrażający się potrzebą poznawania i świadomego przetwarzania zastanej rzeczywistości i własnego ja".

II. Współczesne koncepcje twórczości.

1. Podejście humanistyczne (E. Fromm, A. Maslow, C. Rogers) - akcentuje najszerzej rozumianą aktywność twórczą. Twórczość jest to postawa i każdy człowiek jest z natury twórczy. Jest to zdolność dziwienia się, stawiania pytań, dociekania.

Cechy charakterystyczne człowieka twórczego to (Szmidt) :
- szczególny sposób postrzegania świata
- otwartość umysłu i tolerancja dla dwuznaczności
- niezależność i odwaga
- spontaniczność i ekspresyjność
- brak obaw przed nieznanym
- zdolność koncentracji i fascynacji zadaniem
- życzliwe poczucie humoru
- zdolność do integrowania przeciwieństw

Postawa twórcza w tej koncepcji opisywana jest również za pomocą takich wyznaczników jak (wg Trojanowskiej-Kaczmarskiej) :
- nowatorstwo (oryginalny, pełen inwencji stosunek do rzeczywistości, wyobraźnia, fantazja, otwartość, spontaniczność, przezwyciężenie poczucia bezsilności)
- zaangażowanie emocjonalne (entuzjazm, natchnienie, integracja twórcy z dziełem)
- spostrzegawczość i inteligencja (logiczne myślenie, umiejętność korzystania z doświadczeń, abstrahowanie)
- postawa etyczna (poszukiwanie prawdy, wierność samemu sobie, odpowiedzialność za swoje czyny)
- umiejętność działania i sprawność techniczna.

Lista tych cech wyznacza wychowawczy wzorzec człowieka twórczego.

Wychowanie twórcze w ujęciu psychologii humanistycznej polega nie na rozwijaniu wąskich uzdolnień, lecz na stwarzaniu warunków do rozwoju tych cech i uczeniu się w wolności. Proces ten musi angażować całą osobę ucznia - nie tylko intelekt, ale i uczucia, a programy edukacyjne powinny rozwijać potencjał uczącego się, nadać edukacji bardziej osobisty i uczuciowy charakter. Niestety, współczesne systemy edukacyjne wyposażające w wiedzę, umiejętności i nawyki są w opozycji do autonomii, wolności, indywidualności, "akceptacji siebie", spontaniczności i inwencji , promując tzw. "złoty środek".

2. Podejście poznawcze ( psychologia poznawcza ) - twórczość utożsamiana jest z procesami myślenia twórczego, ale pojęcie to zawęża się jedynie do sfery poznawczej człowieka ( bez emocjonalnej ). W takim ujęciu efektem twórczości jest nowy, oryginalny, nieznany i społecznie wartościowy, użyteczny wytwór. Rozszerzając: myślenie twórcze dotyczy tzw. problemów twórczych, które są:
- obiektywnie nowe - czyli nie były dotychczas rozwiązywane przez ludzi
- społecznie ważne (teoretycznie lub praktycznie)
- otwarte - czyli źle określone, w których początkowe informacje są bardzo skromne
- dywergencyjne - czyli istnieje wiele poprawnych i wartościowych ich rozwiązań

Według podejścia poznawczego twórczość to proces rozwiązywania problemów. Psychologowie poznawczy nazywają twórczość MYŚLENIEM PRODUKTYWNYM i uważają, że nie różni się ono od innych rodzajów myślenia, czyli przebiega wg tych samych procesów, operacji umysłowych.

Ciekawą koncepcją myślenia i zdolności twórczych stworzył J.P.Guilford. Uważa on,
że myślenie twórcze (a więc twórczość - wg psychologii poznawczej), jest możliwe dzięki pewnym cechom umysłu, zwanym zdolnościami twórczymi. Są to :
- wrażliwość na problemy, czyli zdolność dostrzegania nowych problemów
- giętkość myślenia (szybka zmiana kierunku poszukiwań i przystosowywanie metod rozwiązywania problemów do zmieniającej się sytuacji) niektórzy autorzy uważają, że giętkość jest najważniejszą cechą umysłu twórczego
- oryginalność myślenia ( wytwarzanie pomysłów zaskakujących, niezwykłych, odmiennych od dotychczas znanych prób rozwiązań)

Postawę twórczą w aspekcie poznawczym określają : łatwość przyswajania nowych doświadczeń i informacji do zasobu dotychczasowej wiedzy jednostki, stałe modyfikowanie wewnętrznego systemu samoocen - jako podstawa niezależności sądów, łatwość operowania informacjami w celu wykrycia podobieństw, różnic i tworzenia kombinacji.

III. Pobudzanie rozwoju dyspozycji twórczych.

Niezależnie od przyjmowanej orientacji badacza uważają, że aby ukształtowały się pożądane umiejętności, muszą być one poddane treningowi. Wielokrotne, intensywne i częste próby zwiększają prawdopodobieństwo opanowania w/w umiejętności (czyli zdolności twórczych). Nie są to więc umiejętności "dane nam"!
Metody rozwijania zdolności twórczych muszą być dostosowane do wieku jednostki, jego aktualnych możliwości i predyspozycji oraz powinny bazować na posiadanych już umiejętnościach. Najlepszym momentem na podjęcie takich działań jest wiek przedszkolny - wiek intensywnego rozwoju wyobraźni dziecięcej i zabaw twórczych.

Fazy rozwoju twórczego dzieci:
- do 2-go roku życia - twórczość o cechach subiektywnych, zdolności twórcze przejawiają się wzmożoną aktywnością zabawową w sferze ruchowej, wizualnej i dźwiękowej, inteligencja rozwija się spontanicznie
- 3 rok życia - pierwsze oznaki emancypacji i niezależności dziecka, dynamiczny okres poznawczy, stawianie dociekliwych pytań, poszukiwań, rozwój języka. Zdolności twórcze ujawniają się w zabawach dziecka i jego fantazjach. Aktywność plastyczna jest spontaniczna i głęboko naiwna.
- 5 - 7 rok życia - dziecko zdobywa kompetencje "wiem i umiem", przejawia inicjatywę w poszukiwaniu własnych rozwiązań, chętnie uczestniczy w zabawach tematycznych. Dla twórczości dziecka w tej fazie najważniejszy jest rozwój wyobraźni. Zdolności twórcze, pomysłowość ujawniają się około 5 roku życia pod postacią rozbudzonej ekspresji werbalnej, plastycznej, muzycznej i ruchowej dziecka. Po tym okresie specyficznej twórczości dziecięcej następuje spadek zdolności twórczych! Jeśli nie są rozwijane, ulegają zahamowaniu.

Najskuteczniejsze jest pobudzanie i rozwijanie właściwości i dyspozycji psychicznych dopiero kształtujących się u dziecka. Odbywać się to może poprzez stawianie zadań, tworzenie odpowiednich sytuacji, warunków emocjonalnych i materialnych, w których ujawni się aktywność twórcza dzieci.

Jak rozwijać dyspozycje twórcze dzieci w wieku przedszkolnym ?
- tworzenie warunków rozwoju zabawy(dziecko przejawia w zabawie te same właściwości, które określane są jako wskaźniki postawy twórczej, wyraża swój twórczy stosunek do świata) - trzeba podtrzymywać naturalne zabawy dzieci, dostarczać mu okazji do działania w sytuacjach fikcyjnych, pozorowanych, działaniach na zastępnikach

- tworzenie warunków rozwoju wyobraźni czyli zdolności umysłu do tworzenia wyobrażeń opartych na aktualnych lub wcześniejszych doświadczeniach zmysłowych, wykraczania poza dostarczone
informacje, dostrzegania nowych jakości w rzeczach znanych)

- tworzenie warunków rozwoju spontaniczności dziecka (cechy niezbędne dla powstawania autonomii psych.), to czy ta cecha ujawni się, rozwinie i przetrwa, zależy od czynników wewnętrznych (układu nerwowego) i zewnętrznych (oddziaływań środowiska - rodziców i nauczycieli).

H. Read określa spontaniczność jako przeciwieństwo przymusu i definiuje ją jako wykonywanie lub wyrażanie czegoś bez przymusu. Spontaniczność będzie się ujawniać wtedy, gdy dzieci nie będą przymuszane do konkretnego rodzaju aktywności, gdy stworzy im się obszar swobody w działaniu. Złamaniem zasady podtrzymywania spontaniczności w przedszkolu jest strofowanie, uciszanie i ocenianie dzieci w trakcie zajęć odwołujących się do strefy emocjonalnej, ignorowanie dziecięcych problemów i pytań, zakazy, surowość i wymagania.

Rozwijanie dyspozycji do działań twórczych wymaga od dorosłych oprócz odpowiedniej postawy, znajomości metod stymulowania twórczej aktywności i zadań rozwijających podstawowe operacje umysłowe myślenia twórczego. Rozwój aktywności twórczej powinien przebiegać w atmosferze wolności, akceptacji i zachęty.

IV. Techniki rozwijania aktywności twórczej.

Do twórczego myślenia trzeba dzieci zachęcić i przygotować. Służą temu specjalne ćwiczenia, które mają na celu zaktywizowanie dzieci i pobudzenie ich do specyficznego sposobu myślenia. Ćwiczenia te można stosować w każdej zabawie i w każdym czasie - zarówno w przedszkolu, jak i w domu.
Ćwiczenia pobudzające do twórczego myślenia możemy podzielić na kilka grup:

1. Ćwiczenia spostrzegawczości.
2. Zabawy słowne.
3. Zadania rysunkowe.
4. Ćwiczenia rozwijające ekspresję twórczą:
- w sferze ruchowej,
- w sferze tworzenia.

Ćwiczenia spostrzegawczości

Dotknij
Dorosły zachęca dzieci, żeby rozejrzały się po sali lub innym miejscu, w którym prowadzimy zajęcia. Następnie prosi, aby swobodnie się poruszając, znalazły i dotknęły jak najwięcej przedmiotów mających określoną przez nas cechę (kolor, kształt) lub należących do jakiejś kategorii (przybory do pisania, zabawki, przedmioty, na których są literki, itp.).
Co się zmieniło?
Ćwiczenia polegające na zapamiętywaniu szczegółów. Dzieci mają dostrzec i nazwać zmiany w rozmaitych układach przedmiotów. Można je przeprowadzać, używając niewielkiej (zależnie od wieku dzieci) liczby zwykłych przedmiotów (naczynia, kredki, zabawki).
Co widzimy na obrazku?
Dobieramy obrazek o odpowiedniej dla dzieci liczbie szczegółów i prosimy, żeby nazwały jak najwięcej przedmiotów, które widzą. Starsze szukają na obrazku przedmiotów na określoną głoskę.
Czym się różnią te obrazki?
Dzieci odszukują różnice pomiędzy dwoma obrazkami.
Kto to jest, co to jest?
Rozpoznawanie dotykiem osób, przedmiotów.

Zabawy słowne

Kangur ministra

Zabawa ta to bardzo dobry wstęp do twórczego myślenia, rozwija płynność mowy. Konieczność podawania ciągle nowych rozwiązań ułatwia oryginalność skojarzeń słownych. Właściwie wszystkie rozwiązania (nie odbiegające za bardzo od ogólnego polecenia) są dobre. Dzieci siedzące w kole, kończą po kolei zdanie: "Kangur ministra jest...".Używają na przykład różnych przymiotników.
Ważne, żeby przymiotników pojawiło się jak najwięcej, nie muszą koniecznie mieć dużo wspólnego z cechami kangura.

Na przykład:
Kangur ministra jest w kolorze...
Kangur ministra lubi jeść...
Kangur ministra lubi jeść słodkie...
Nogi kangura ministra są...
Kangur ministra lubi się bawić...
Snucie fantastycznych historii.
Metoda ta polega na kontynuowaniu przez kolejne dzieci opowiadania rozpoczętego przez dorosłego.
Pozwalamy na roztaczanie jak najbardziej fantastycznych wizji, wymyślanie nierealnych sytuacji,
zaskakujących rozwiązań.
Chińska encyklopedia.
Opowiadamy dzieciom historię o chińskim cesarzu, który w swojej książce (encyklopedii) podzielił np.
zwierzęta na:
śmieszne
bajeczne
narysowane patykiem na zielonej glinie
leśne
cyrkowe
te, które stłukły dzban.
Proponujemy dzieciom wymyślanie podobnego, zabawnego podziału innych rzeczy, ludzi, zjawisk itp.,
przez co uzupełni się chińską encyklopedię.

Analogie

Analogie proste
Szukanie podobieństw między dwoma zjawiskami, osobą a zjawiskiem itp. Prosimy dzieci, by uzupełniły wypowiedzi np. "mama jest jak….., bo jest……( mama jest jak słońce, bo jest ciepła, mama jest jak ciastko, bo jest słodka itp.)
Analogie personalne
Zachęcamy dzieci do wyobrażenia sobie, że stają się kimś lub czymś innym ( np. jestem kroplą wody, śnieżynką, św. Mikołajem ). Dzieci wczuwając się w nową rolę odtwarzają ją ruchem lub opowiadają o tym, jak się czują i co przeżywają . Można zastosować w tej zabawie dłuższe opowiadanie dorosłego np. "przygody małego piórka", a dziecko słuchając wyobraża sobie treść opowiadania z pozycji tytułowego piórka.
Analogie symboliczne
Prosimy dziecko, aby przedstawiło pojęcia abstrakcyjne, np. miłość, złość, dobro, przyjaźń w formie
wizualnej, ruchowej lub słownej - barwa, ruch, dźwięk, przedmiot, symbol rysunkowy.
Analogie fantastyczne
Zapominając o rządzących światem prawach i regułach fizycznych oraz logicznym myśleniu wymyślamy wraz z dziećmi zaskakujące odpowiedzi na pytania np. "co by było, gdyby wszyscy ludzie byli przeźroczyści?". Im więcej odpowiedzi i pomysłów - tym lepiej.

Zadania rysunkowe

Kreatywne rysowanie.
Metoda ta rozwija wyobraźnię dziecka. Polega ona na przekształceniu konturowego rysunku w coś zupełnie innego (np. krzesła w pojazd) lub w podobny przedmiot, ale nie istniejący w rzeczywistości (np. kontur samochodu w pojazd z przyszłości, z kosmosu, z krainy fantazji). Odmianą tej metody jest tworzenie obrazów przez dorysowywanie elementów do barwnych plam, linii, figur geometrycznych. Przykładowe wersje dla młodszych dzieci:
Trójkącik
Dorosły rozdaje dzieciom karty z narysowanymi trójkątami (im więcej, tym zadanie trudniejsze, dlatego zaczynamy od kilku) i prosi:
Każdy z trójkątów zamień na inny rysunek!
Wesołe koty
Dorosły rozdaje dzieciom karty z narysowanymi konturami kilku kotów, prosząc, aby każdego kota pokolorować w inny sposób, używając tylko jednej kredki lub ołówka ( różne wzory na każdym kocie ).
Wszystkie kredki chcą rysować
Dorosły prosi dzieci: Przed wami leżą pracowite kredki. Pozwólcie, żeby każda narysowała coś na waszej kartce. Każda chce narysować coś ładnego i co innego. Skończycie, kiedy wszystkie kredki popracują na waszym obrazku.
Malowanie do muzyki na zadany lub dowolny temat.
Przy dźwiękach muzyki (zróżnicowanych fragmentach utworów) dzieci malują:
- dwiema kredkami w jednej ręce (najlepiej każda w innym kolorze),
- obiema rękami (w każdej kredka),
- farbami - pędzlem, wacikiem, palcami,
- kolorową kredą.

Zadania ruchowe

Taniec części ciała.
Przy tanecznej muzyce dorosły prosi dzieci, żeby "tańczyły": tylko nosem, ustami, palcami, brzuchem, dłońmi, kolanami, językiem, łokciami, policzkami, na końcu całym ciałem
Przedstaw się.
Każdy uczestnik zabawy przy dźwiękach muzyki pokazuje jakiś gest, ruch, powtarzany przez pozostałych

UWAGA

Wszystkie ćwiczenia należy wykonywać koniecznie razem z dziećmi. Obowiązuje zasada, że dorosły tworzy razem z wychowankiem - też się bawi. Ćwiczenia warto stosować kilkakrotnie przy różnych okazjach, najlepiej z lekkimi modyfikacjami - wtedy przynoszą coraz lepsze efekty.

V. PODSUMOWANIE

-Wszystkie dzieci mają pewien potencjał twórczy.
-Twórczość może wyrażać się w każdej dziedzinie życia.
-Twórczy potencjał dziecka manifestuje się poprzez zainteresowania, preferencje i style działania.
-Dzieci mogą twórczo funkcjonować na różnych poziomnach i w różnym stylu.
-Można pomóc dzieciom w rozpoznawaniu własnego potencjału twórczego i stylu wyrazania twórczości.
-Można pomóc dzieciom w pełnym urzeczywistnianiu ich możliwości.