Dzieje Kościoła w średniowieczu oraz jego znaczenie.

Okres w dziejach Europy, który trwał od około połowy V w. do XV w., nazywamy średniowieczem. Dla epoki tej wyznacza się różne ramy czasowe. Za początek średniowiecza uważa się 476 r., czyli datę upadku Cesarstwa Zachodnio-Rzymskiego. W tym roku Odoaker obalił Romulusa, który był ostatnim cesarzem imperium rzymskiego. Za koniec średniowiecza uważa się takie wydarzenia, jak wynalezienie druku (XV w.), zdobycie Konstantynopola przez Turków (1453 r.), pierwsza podróż Krzysztofa Kolumba i dotarcie do Ameryki (1492 r.).

W średniowieczu ukształtowały się w Europie nowe państwa, a ludność zajmowała tereny dotąd dziewicze i niezamieszkane.

W Europie średniowiecznej poważną rolę odgrywał Kościół oraz religia chrześcijańska.Miał on dominujący wpływ na życie oraz kulturę ówczesnych społeczeństw. Najlepszym wyrazem tego wpływu jest fakt, że jednym z ideałów i wzorców osobowych, jakie się wówczas wykształciły była osoba ascety, czyli człowieka całkowicie oddanego służbie Bogu i wyrzekającego się wszelkich przywilejów doczesnego życia. Świętość miała dla ówczesnych bardzo istotne znaczenie. Dominującym w średniowieczu światopoglądem byłteocentryzm, według którego życie ludzkie i wszelka aktywność człowieka powinna skupiać się wokół Boga; Bóg powinien być jej centrum. Życie zarówno jednostek, jak i społeczeństw było zatem kształtowane przez wiarę i działalność Kościoła, który stworzył pewien system norm moralnych.

W VIII w. papiestwu w Rzymie poważne zagrażali Longobardowie. Papieże zaczęli więc szukać sojusznika. Okazali się nim Karolingowie, którzy walczyli wówczas z dynastią Merowingów o władzę w państwie Franków. Im również zależało na poparciu papiestwa. Kiedy zatem Pepin, pochodzący z Karolingów, zwrócił się w 751 r. do papieża Zachariasza z zapytaniem kto powinien w państwie Franków sprawować władzę, papież opowiedział się za przejściem władzy w ręce Karolingów. W ten sposób władza Karolingów została zalegalizowana, a w zamian za to Pepin w 754 r. wyruszył przeciw Longobardom. Odebrane im ziemie, w tym Rawennę, przekazał pod władzę papieża jako"ojcowiznę św. Piotra" (patrimonium sancti Petri). Powstały w ten sposób podstawy terytorialne Państwa Kościelnego. Do dziś Watykan jest siedzibą papieży.

Chrześcijaństwo w okresie średniowiecza znacznie poszerzyło swój obszar oddziaływania, stając się religią także nowych, powstałych w środkowej i wschodniej Europie państw. Jednym z takich państw była Polska.

Chrystianizacja była dla tych młodych organizmów państwowych przepustką do cywilizacji europejskiej. Przyniosła tym państwom wiele korzyści. Powstanie organizacji kościelnej wzmocniło struktury wewnętrzne młodych państw. Nowa religia stworzyła silniejsze oparcie dla władzy książęcej i monarszej. W koncepcji chrześcijańskiej władca był "bożym pomazańcem", a jego władza pochodziła od Boga. Stawiało to monarchę ponad ludem i dodawało mu prestiżu. Wprowadzenie jednej wiary w całym państwie i odrzucenie kultów pogańskich stworzyło warunki dla powstania jednolitego społeczeństwa i zaniknięcia dzielących je odrębności plemiennych. Wspólny Bóg i obrzędy spajały społeczeństwo. Kraje, które przyjęły chrześcijaństwo, wchodziły do grona państw europejskich, a ich pozycja na arenie międzynarodowej znacznie wzrosła. Wyraźnym tego przykładem jest państwo polskie. Polska chrześcijańska weszła do polityki europejskiej i zaczęła być lepiej postrzegana przez władców zachodniej Europy. W 1000 r. na zjeździe w Gnieźnie spotkali się Bolesław Chrobry i cesarz niemiecki Otton III. Otton III planował odtworzyć Cesarstwo Rzymskiego, a Polska i jej władca - Chrobry odgrywali w jego planach bardzo istotną rolę. Chrobry miał zostać namiestnikiem cesarza na obszarze Słowiańszczyzny. Polsce udało się poza tym uzyskać własną, niezależną metropolię, co zapewniło młodemu państwu suwerenność i niezależność od niemieckiego Magdeburga. Uniknęła także Polska przymusowego nawracania ze strony Niemiec. Po przyjęciu chrztu znacznie ożywiły się kontakty zagraniczne nowych państw, nie tylko polityczne, ale także handlowe. Państwo stawało się znane w Europie i nie było już anonimowe. Pojawiały się ważne dokumenty i akty prawne - w Polsce np. "Dagome iudex".

Wraz z chrześcijaństwem do krajów tych przybywało duchowieństwo, które wyróżniało się w średniowieczu wysokim poziomem wykształcenia. Przynosiło ono ze sobą wiele umiejętności i wzorce kulturowe. Od nich miejscowa ludność mogła się wiele nauczyć. Przyczyniło się ono do rozwoju kultury nowo ochrzczonych państw. Warto wymienić wielkich misjonarzy Słowian - świętych Cyryla i Metodego, którzy działali między innymi w państwie Wielkomorawskim. Ich dziełem jest głagolica i przekład Pisma Świętego na język Słowian. Nauczali oni nawet ludność słowiańską w jej rodzimym języku; w tym samym języku odprawiali nabożeństwa i Mszę Świętą.

Chrystianizacja nowych krajów przynosiła również korzyści papiestwu. Wzmacniała jego autorytet i pozycję; z nowych trenów papiestwo pobierało świętopietrze. Do XI w. większość państw przyjęła religię chrześcijańską.

W średniowiecznej, chrześcijańskiej Europie dwie potęgi ogrywały rolę dominującą - Cesarstwo i papiestwo. Miedzy nimi doszło do rywalizacji o przodownictwo w świecie chrześcijańskim, ponieważ każda ze stron uważała się za ważniejszą od drugiej. Niemoralne prowadzenie się duchowieństwa, upadek autorytetu papieży, nastawienie na gromadzenie bogactw i inne niepokojące zjawiska w Kościele sprawiły, że dostrzegł on w X w. konieczność przeprowadzenia głębokich reform. Równocześnie kroki w kierunku reformy Kościoła i przywrócenia dyscypliny podjęli cesarze niemieccy. Chcieli oni w ten sposób podporządkować sobie Kościół i wzmocnić swoją władzę. Papiestwo od 1048 r. zaczęło wyraźnie dążyć douniezależnienia Kościoła od władzy świeckiej. Zapoczątkował ten proces papież Leon IX, który wykorzystał fakt słabości Cesarstwa. Jego politykę kontynuował papież Mikołaj II, który dekretem z 13.IV.1059 r. wprowadził nową formę elekcji papieża. Wyboru mieli dokonywać kardynałowie, którym nie wolno było ulegać żadnym zewnętrznym naciskom. Tak wybranego papieża, cesarz miał tylko zatwierdzać. Nie miał więc żadnego wpływu na obsadę stanowiska głowy Kościoła.Piotr Damiani, jeden z ideologów odnowy Kościoła, wystąpił z nowym poglądem na słowa Ewangelii św. Łukasza, dotyczące dwóch mieczy. Owe dwa miecze oznaczały jego zdaniem dwie władze - kościelną i świecką, które powinny ze sobą współpracować, ponieważ jedna bez wsparcia drugiej jest bardzo słaba. Przekaz ewangeliczny miał być uzasadnieniem dla idei równości obu władz. Władza kościelna potrzebuje militarnego wsparcia ze strony Cesarstwa, a Cesarstwo potrzebuje moralnej opieki ze strony papiestwa.

Ten układ równowagi sił nie był jednak trwały. Kościół nie chciał pogodzić się z dążeniem władzy świeckiej do zwierzchnictwa nad nim. Przełomowe znaczenie dla rywalizacji Kościoła i Cesarstwa miał okres panowania papieżaGrzegorza VII. Papież ten sformułował w 1075 r. program ("Dictatus papae") takiej reformy Kościoła, która czyniła go całkowicie niezależnym od wpływów świeckich i stawiała władzę Kościoła ponad władzą cesarza. Dokument ten zawierał między innymi następujące stwierdzenia: decyzje papieża nie podlegały ocenie i były niepodważalne; papież ma prawo unieważniać decyzje innych władców; papież może zwolnić poddanych od wierności złemu władcy; nikt nie ma prawa sądzić papieża; jedynie papież ma prawo "używać insygniów cesarskich"; może składać z tronu cesarzy; stopy papieża mieli całować wszyscy książęta. Grzegorz VII opowiedział się przeciw praktyce przyjmowania przez duchownych stanowisk kościelnych z rąk władców świeckich (inwestytura). Stanowisko Grzegorza VII doprowadziło go do konfliktu z ówczesnym cesarzem Henrykiem IV. Konflikt ten określa się często jako spór o inwestyturę. 24.I.1076 r. odbył sięsynod niemieckich biskupów, na którym wystąpił cesarz Henryk IV. Ogłosił on wybór Grzegorza VII za nieważny i zwrócił się do papieża, by ten ustąpił. W odpowiedzi papież już 14.II.1076 r. podczas synodu w Rzymie rzucił na Henryka IVklątwę i ogłosił, że jego poddani są zwolnieni od posłuszeństwa cesarzowi. Skorzystali na tym niemieccy feudałowie, którzy zapowiedzieli, że jeśli cesarz nie uzyska zdjęcia klątwy, dokonają elekcji nowego władcy. Niemieccy książęta zaprosili nawet papieża do Niemiec. Henryk IV, chcąc uniknąć spotkania z papieżem w Niemczech wyruszył do Rzymu na spotkanie z Grzegorzem VII. Obaj spotkali się w Canossie w 1077 r. Straszliwie upokorzony Henryk IV (stał przez kilka dni boso w stroju pokutnym, posypując sobie głowę popiołem i błagał papieża o przebaczenie) został oczyszczony z ciążącej na nim klątwy. Spór papiestwa i cesarstwa o inwestyturę zakończył się na początku XII w. W 1122 r. doszło do porozumienia między cesarzem Henrykiem V (synem Henryka IV) i papieżem Kalikstem II. Był to konkordat wormacki.Cesarz zrzekł się prawa do obsady stanowisk kościelnych, ale zatrzymał dla siebie prawo do nadawania dostojnikom kościelnym dóbr lennych.

XI w. był nie tylko okresem walki papiestwa z cesarstwem, ale również czasem, w którym powstało wiele zakonów o nowym charakterze. Były to zakony żebrzące, które wyrzekały się dóbr materialnych i utrzymywały się z jałmużny oraz własnej pracy. Zyskały one dużą popularność, podobnie jak kaznodzieje wędrowni, którzy wytykali duchowieństwu nadmierne przywiązanie do bogactw materialnych.

W XI w. początek miał inny wielki ruch w Kościele - narodziła się idea wypraw krzyżowych. Kluczowym momentem był synod, który odbył się w Clermont w 1095 r. Urban II, ówczesny papież, rzucił na nim hasło "świętej wojny" z Turkami oZiemię Świętą, w której znajdowały się święte dla chrześcijan miejsca. Papiestwu udało się zaangażować w ten ruch władców świeckich i europejskie rycerstwo. Przez niemal dwa stulecia, od 1095 r., kiedy doszło do pierwszej krucjaty aż do 1270 r. krzyżowcy walczyli z Turkami o panowanie nad Ziemią Świętą. W pokojowy sposób ten spór o Ziemię Świętą rozwiązał cesarz Fryderyk II, zapewniając chrześcijanom wolny dostęp do spornej ziemi. W okresie wypraw krzyżowych znacznie wzrósł autorytet papiestwa i pozycja Kościoła. W Ziemi Świętej powstały zakony rycerskie - zakontemplariuszy, joannitów oraz Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie (Krzyżacy). Zakony te zajmowały się między innymi szerzeniem chrześcijaństwa. Do Polski sprowadzeni zostali Krzyżacy. Zaprosił ich Konrad Mazowiecki w 1226 r.; później opanowali oni Pomorze Gdańskie.

Po okresie krucjat pozycja papieży osłabła, jednak Kościół wciąż dysponował ogromnymi dobrami materialnymi. Na tym tle doszło w XIV w. do konfliktu papiestwa z Francją. Król Francji, Filip IV Piękny nałożył na kler francuski podatki. Przeciw temu zaprotestował papież Bonifacy VIII wezwał króla, by ten przyjechał do Rzymu, aby tu rozstrzygnąć sporne sprawy. Filip IV zbagatelizował to wezwanie i w odpowiedzi na stanowisko papieża zwołał w 1302 r. przedstawicieli duchowieństwa, rycerstwa i mieszczaństwa (zgromadzenie to jest uważana za początek francuskich Stanów Generalnych), którzy mieli zająć stanowisko wobec tego konfliktu. Opowiedzieli się oni oczywiście po stronie Filipa IV. Niedługo później doszło do zamachu na papieża - został on uprowadzony, a sprawcą tego czynu był m. in. Wilhelm Nogaret, który w ten sposób zemścił się na Bonifacym VIII za to, że papież ten wydziedziczył jego ród. Zamach jednak nie udał się, ponieważ papieża uwolniła ludność miasteczka, w którym doszło do tego zamachu. Następca Bonifacego VIII, Benedykt XI udzielił Filipowi IV rozgrzeszenia. W 1309 r. nowy papież, Klemens V osiedlił się w Awinionie i nie rezydował już w Rzymie (tzw. niewola awiniońska). Papiestwo popadło w ten sposób w zależność od władców Francji. Autorytet papiestwa znacznie się obniżył; w Kościele doszło do schizmy. Powszechne w środowisku kościelnym stawało się przekonanie, że papież powinien powrócić do Rzymu. Udało się to papieżowi Urbanowi VI. Spotkał się on jednak zopozycją, która na papieża wybrała Klemensa VII (antypapież). Europa podzieliła się na dwa przeciwne obozy: Anglia, Polska, Węgry stanęły po stronie Urbana; Hiszpania, Francja Portugalia udzieliły poparcia Klemensowi. W celu zakończenia schizmy zwołano sobór powszechny. W 1409 r. miał on miejsce w Pizie; pozbawiono wówczas władzy obu papieży, a urząd papieski powierzono Aleksandrowi V. Faktycznie jednak Kościołem rządziło trzech papieży jednocześnie. W 1415 r. sobór zwołano do Konstancji. Jego inicjatorem był Zygmunt Luksemburczyk. Usunięto wszystkich trzech papieży i wybrano nowego - Marcina V. Później zwołano jeszcze następne sobory - do Bazylei i do Florencji, na których tematem głównym była konieczność naprawy Kościoła. Zwyciężyła, choć na krótko, zasada, że zwierzchnia władza w Kościele należy do soboru; opracowano program reform oraz wyznanie wiary. Mimo, iż sobory zakończyły okres schizmy i rozłamu, nie zapobiegły pogłębianiu się wewnętrznego kryzysu w Kościele. Kościół i duchowieństwo nadal razili przesadnym bogactwem i rozrzutnością.

Dzieje średniowiecza są nierozerwalnie związane z dziejami Kościoła, który odcisnął piętno na wszystkich dziedzinach ludzkiej aktywności w średniowiecznej Europie. Był obok Cesarstwa najważniejszym czynnikiem w wielkiej polityce europejskiej. Miał wielki udział w kształtowaniu się nowych państwowości na ziemiach słowiańskich, które przez chrystianizację uzależniał w pewnym stopniu od siebie (np. przez pobieranie świętopietrza). Kościół miał wielki udział w kulturze i rozwoju średniowiecznego szkolnictwa. Właśnie w ramach parafii powstały szkoły; ze szkół katedralnych powstały natomiast uniwersytety. Rolę nauczycieli pełnili często zakonnicy. Pod wpływem Kościoła i chrześcijaństwa pozostawała niemal cała średniowieczna kultura. Kościół ukształtował też światopogląd ludzi średniowiecza, wytyczając pewne normy i surowo tępiąc tych, którzy od nich odstępowali, czyli heretyków np. za pomocą inkwizycji.

Papież miał w swych rękach niemal absolutną władzę. Autorytet papiestwa osłabł wyraźnie w okresie późnego średniowiecza, kiedy w samym Kościele doszło do wewnętrznego kryzysu. Załamanie się kościelnej dyscypliny, brak reform, bogacenie się duchownych miało doprowadzić do kolejnego w historii Kościoła rozłamu.